A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SĐFARĐŞÇĐ
- SĐFARĐŞÇĐNĐN MATERĐALLARI VƏ XAMMALI
- SĐFARĐŞÇĐNĐN ÖZ MATERĐALLARIN- DAN HAZIRLANAN XAMMAL
- SĐFARĐŞÇĐ-SERVER TEXNOLOGĐYASI
- SĐFARĐŞLƏRĐN DAXĐL OLMASI (YENĐ SĐFARĐŞLƏR)
- SIĞORTA AGENTLƏRĐ
- SIĞORTA AUDĐTĐ
- SIĞORTA BAZARI
- SIĞORTA BROKERLƏRĐ
- SIĞORTA HADĐSƏSĐ
- SIĞORTA QĐYMƏTĐ
- SIĞORTA MƏBLƏĞĐ
- SIĞORTA STATĐSTĐKASI
- SIĞORTA ŞĐRKƏTLƏRĐ TƏRƏFĐNDƏN QƏBUL EDĐLMĐŞ ÜMUMĐ SIĞORTA ÖHDƏLĐKLƏRĐ
- SIĞORTA ŞĐRKƏTLƏRĐNĐN ÜMUMĐ ĐNVESTĐSĐYALARI
- SIĞORTA TARĐFĐ
|
SƏRNĐŞĐN – yerüstü, su və ya hava nəqliyyatından istifadə etməklə səfər edən şəxsdir. Nəqliyyat müəssisələrində muzdla işləyən şəxslər, məsələn, sürücülər və ya pilotlar sərnişin hesab edilmirlər. Şəxsi
avtomobillərin sürücüləri “sərnişin” kateqoriyasına aid edilirlər.
ərzində) konkret yola
salma və
təyinat məntəqələri arasında daşınan sərnişinlərin sayıdır. Nəqliyyat növü üzrə sərnişin axını stansiyalararası (limanlararası), yollararası və rayonlararası sərnişin daşımalarının korrespondensiyası şəklində əks etdirilir. Dəmir yolu şəbəkəsinin bölmələrində sərnişin axını
sərnişinlərin daşınmasının bölmə sıxlığı göstəricisini əks etdirir.
müəyyən
dövrdə və
dinamikada sərnişin daşımalarının həcmini, strukturunu və
coğrafiyasını öyrənən nəqliyyat statistikasının bölməsidir. Müşahidə vahidi – biletlərin satılması haqqında sənədlərə əsaslanan sərnişinlərin gedişləridir. Sərnişin daşıma statistikasının göstəricilər sisteminə sərnişinlərin göndərilməsi, gəlməsi, daşınması, sərnişin dövriyyəsi, sərnişin daşınmasından əldə olunan gəlirlər, daşımaların orta uzunluğu, daşımaların sıxlığı, orta gəlir dərəcəsi və s. daxil edilir. Əsas qruplaşdırma əlamətləri – daşımanın mövqeyi, nəqliyyat növü (gəmi səfəri), daşımanın uzaqlığıdır.
hərəkəti zamanı bütün yol boyu orta hesabla vaqondakı sərnişinlərin sayıdır. Đl üzrə, sərnişin
sərnişin vaqonlarının qaçışının kəmiyyətinə nisbəti kimi hesablanır. SƏRNĐŞĐNLƏRĐN DAŞINMASI
– müəyyən dövr ərzində daşınan sərnişinlərin sayıdır.
Nəqliyyatın, əlaqənin növləri, daşınmanın istiqamətləri üzrə uçota alınır.
sərnişin gedişləri (səfərləri) hesab edilir.
Sərnişinlərin yola salınma anı ayrı-ayrı nəqliyyat növlərində eyni qaydada müəyyənləşdirilmir: ya biletin alınması anı üzrə (dəmir yolunda, avtomobildə), ya da nəqliyyat vasitəsinin yola düşməsi anı üzrə (su və hava nəqliyyatında) müəyyənləşdirilir.
Sərnişinlərin daşınması statistikasında hava nəqliyyatı istisna olmaqla, təcrübədə gəlib çatma anından istifadə olunmur.
bir sərnişinin daşındığı məsafədir. Ayrı-ayrı sərnişin daşıma məsafəsinin orta kəmiyyət kimi sərnişin-kilometrlə müəyyənləşdirilən sərnişin dövriyyəsinin daşınmış sərnişinlərin sayına
bölünməklə, ümumilikdə, nəqliyyat növləri və əlaqə növləri üzrə hesablanır. SƏS (VƏ TĐTRƏYĐŞ) - ətraf mühitin xarakteristikalarından biridir. Bu göstəriciyə səs 585
və titrəyişin (vibrasiyanın) qarşısının alınması, səs və vibrasiyanın səviyyəsinin onların mənbələrində azaldılması, səs və vibrasiyadan izolə edilməsi və onların
monitorinqi daxildir. Đş yerlərinin mühafizəsi məqsədilə səsin səviyyəsinin azaldılması bu göstəriciyə daxil edilmir. SĐFARĐŞ ÜZRƏ ÇƏKĐLĐŞLƏR – göstəricisi abunəçinin sifarişi ilə proqram kataloqundan seçilmiş televiziya və ya audiovizual proqramların (bədii filmlərin) təcili verilməsidir.
– investisiya prosesinin iştirakçısıdır. Sifarişçi investorlar (bir işə və ya müəssisəyə investisiya qoyan şəxslər), həmçinin investorlar (investor) tərəfindən yeni müəssisələrin, obyektlərin, binaların tikintisini, fəaliyyət göstərənlərin isə yenidən qurulmasını, genişləndirilməsini, texnika ilə yenidən təchiz edilməsini, habelə digər işləri həyata keçirməyə vəkil edilmiş fiziki və hüquqi şəxslər ola bilər. Bununla yanaşı, əgər onlar (sifarişçi və podratçı) arasında bağlanmış müqavilədə (sazişdə) başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, sifarişçi investisiya prosesinin başqa iştirakçılarının sahibkarlıq və digər fəaliyyətlərinə qarışmamalıdır. Sifarişçi layihə sənədlərinə, tikinti və quraşdırma və digər işlərin keyfiyyətinə və həcminə dair tələbləri formalaşdırır, podrat hərraclarının aparılması haqqında qərar qəbul edir və onlarda iştirak edir, son şərtləri müəyyənləşdirir və hərracın qalibi ilə müqavilə (saziş) bağlayır (“Əsaslı tikintiyə podrat
edilməsini təşkil edir. Əgər sifarişçi investor deyilsə, bu zaman o, qüvvədə olan qanunvericilik nəzərə alınmaqla müqavilədə müəyyən edilmiş dövrdə və səlahiyyətləri həddində investisiyalara mülkiyyətçi, ondan istifadə və sərəncam vermə hüququna malik olur.
XAMMALI – digər müəssisələrə məhsulun emalı və ya istehsalı üçün sifarişçi tərəfindən verilmiş, sifarişçinin material ehtiyatlarıdır. Đstehsalçı-zavod tərəfindən sifarişçinin haqqı ödənilməmiş material və xammalının dəyəri istehsalçı-zavodun məhsulunun həcminə daxil edilmir. Belə
hallarda istehsalçı-zavodun məhsulunun həcminə
yalnız sifarişçinin materiallarının emalı üzrə sənaye xarakterli işlərin dəyəri daxil edilir.
– sifarişçiyə mənsub
olan və
bağlanmış müqavilələrə uyğun olaraq, ondan məhsul istehsalı üçün digər müəssisələrə sənaye emalına verilən xammaldır. Son illərdə ayrı-ayrı sahələrdə, xammal sahibinə kompensasiya kimi, alınan məhsulun bir hissəsinin sonradan verilməsi ilə sifarişçinin öz
materiallarından hazırlanmış xammal idxalının təkrar emalı geniş yayılmışdır.
- hər biri öz məsələsini həll edən, müxtəlif məntiqi komponentlər üzrə tətbiqi proqramların bölüşdürülməsidir.
SĐFARĐŞLƏR) – bu termin artıq yazılmış hesab-faktura və ya silinməli olan məbləğə aid edilir. Hesabat vahidi tərəfindən hesabat dövrü ərzində qəti qəbul olunmuş, alınmış sifarişlər və dövriyyə kimi, eyni yolla müəyyənləşdirilir. Bu o deməkdir ki, hesabat ayı ərzində qəbul edilmiş və dərhal ehtiyatlardan yerinə yetirilmiş sifarişlər, prinsip etibarı ilə, sifarişlərin bu kateqoriyasına daxil edilirlər. Sifarişlər haqqında statistik məlumatların toplanmasında məqsəd tələbatın gələcək inkişaf səviyyəsinə dair məlumatları olduqca tez, nəticə etibarı ilə, istehsalçı sifarişçi ilə qəti müqavilə fazasına daxil olduğu anda təqdim etməkdən ibarətdir. Sifarişlərin sayı və dəyəri qısa
biznes statistikasının əsas göstəricilərindəndir. SIĞORTA - sığortalanmış müəyyən hadisələr baş verdikdə, zərərin ödənilməsinə istifadə olunan, həmçinin vətəndaşlara onların həyatında bəzi hadisələr baş verdikdə göstərilən köməyə görə
yaradılan pul
vəsaitlərinin məqsədli fondlarının formalaşdırılmasının forma və
metodları sistemidir. Bazar iqtisadiyyatına keçid, sığortanın ictimai istehsalda rolunun əhəmiyyətli dərəcədə artmasını təmin edir və sığorta xidməti sahələrini xeyli genişləndirir. Sığortanın könüllü və mütləq sığorta formaları mövcuddur. Könüllü sığorta sığortaçı ilə sığorta olunan arasındakı müqavilə əsasında həyata keçirilir. Könüllü sığorta, onun aparılmasının ümumi şərt və qaydalarını müəyyənləşdirən qanunlara, Azərbaycan Respublikasında sığortaçı tərəfindən “Sığorta haqqında” Qanuna uyğun olaraq, müstəqil təsis edilir. Sığortanın konkret şərtləri sığorta müqaviləsi bağlandığı zaman danışılır. Qanunun gücünə həyata keçirilən sığorta mütləq sığortadır. Mütləq sığortanın keçirilməsinin növləri, şərt və qaydaları normativ aktlara uyğun olaraq nizama salınır. Məsələn, sığorta obyektləri - sığortaçının və ya sığorta olunan şəxsin həyatı, səhhəti, əmək qabiliyyəti və təqaüd təminatı ilə bağlı (şəxsi sığorta); əmlaka malik olmaq, istifadəsi, idarə olunması ilə bağlı (əmlak sığortası); sığortaçının zərər verdiyi şəxsə
586
və ya fiziki şəxsin mülkünə, həmçinin zərər verdiyi hüquqi şəxsə zərərin ödənilməsi ilə bağlı (məsuliyyət sığortası) qanunvericiliyə zidd
olmayan mülkü maraqlar ola bilər.
– sığorta edən adından və onun tapşırığı ilə, ona verilmiş səlahiyyətlərə uyğun olaraq, öz fəaliyyətini həyata keçirən fiziki və ya hüquqi şəxslərdir.
dərc etdirdiyi (nəşr etdirdiyi) və ya yuxarı təşkilatlara təqdim etdiyi maliyyə hesabatlarının məlumatlarının hüquqi, iqtisadi və mühasibat cəhətdən qiymətləndirilməsi də daxil olmaqla, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti nəticələrinin kompleks yoxlanmasıdır (ekspertizasıdır). Sığortanın auditinin məqsədi sığorta şirkətlərinin hesabatlarının dürüstlüyünün və onların
apardıqları maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının normativ aktlarla uyğunluğunun təyin edilməsidir. Sığorta auditi daxili və xarici auditdən ibarətdir.
sığorta
auditi sığorta
şirkətlərinin hesabatlarının, qiymətli kağızların və valyuta əməliyyatlarının emissiyasının yoxlanması və təsdiqini özündə birləşdirir. Daxili sığorta auditi uçot siyasətinin seçilməsi, mühasibat uçotunun aparılması, sığorta şirkətinin fəaliyyətinin auditor hissəsi və bir sıra lisenziyalaşdırma məsələləri ilə bağlıdır. Sığorta auditinin göstərilən hər bir istiqaməti sərbəst həyata keçirilə bilər, lakin bəzi hallarda onlar bir-birini qarşılıqlı tamamlayır və genişləndirir. Bu onunla bağlıdır ki, auditin vəzifəsi və üsullarından asılı olmayaraq, onun həyata
keçirilməsində ümumi
əlamət və
problemlər vardır. Onlara sığorta şirkətlərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin, onların uçot və hesabatlarda əks
olunmasına uyğunluğunun mütləq yoxlanması aiddir. Belə ki, sığorta şirkətlərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti sığorta fəaliyyəti ilə əlaqəlidir. Xarici audit keçirilərkən auditor sığorta şirkətlərinin hesabatlarından uçota, uçotdan maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının xarakterinə doğru gedir. Daxili auditin keçirilməsi zamanı isə tədqiqat məntiqi qaydada əks istiqamətdə tətbiq olunur: sığorta şirkətinin ilkin əməliyyatlarından onların uçot və hesabatlarda əks etdirilməsinə doğru. Sığorta təşkilatının auditi prosesində sığorta edən idarənin gəlirlərinin tərkibinə daxil olan məbləğin (sığorta və təkrar sığortalar üzrə sığorta mükafatı, alınmış komisyon haqqı və broker mükafatları, investisiya fəaliyyətindən və digər sığorta fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlərin) tamlığı və dürüstlüyünün; həyata
keçirilmiş xərclərin əsaslılığının və məqsədəuyğunluğunun (sığorta məbləğinin və verilmiş broker mükafatlarının və komisyon haqlarının əvəzinin, işin aparılmasına çəkilmiş xərclərin ödənilməsinin); sığorta ehtiyatlarının formalaşdırılmasının düzgünlüyünün, aşkar edilmiş və yazılmışların maliyyə nəticələrinin hesabatlarında reallığının yoxlanması zəruridir. Sığorta auditinin xüsusiyyətlərinə, həyat sığortası üzrə sığorta haqlarının ehtiyatlarının və digər sığorta növləri
üzrə texniki
ehtiyatların yaradılmasının və xərclənməsinin düzgünlüyünün yoxlanmasının zəruriliyini aid etmək lazımdır. Sığorta şirkətlərinin vergi qoyma sistemi və beləliklə də, vergi qoyma bazasının müəyyən edilməsi də öz xüsusiyyətlərinə malikdir. Sığorta auditinin keçirilməsi və yekunlarının rəsmiləşdirilməsi qaydası digər audit formalarında olduğu kimidir.
– pul münasibətlərinin xüsusi sahəsidir ki, burada alqı-satqının obyekti kimi spesifik xidmət – sığorta müdafiəsi çıxış edir, ona təklif və tələb formalaşdırılır.
adından sığorta edəninin, ya da sığorta edilənin tapşırığı ilə vasitəçilik fəaliyyətini həyata keçirən, sahibkar kimi müəyyənləşdirilmiş qaydada qeydiyyatdan keçmiş hüquqi və ya fiziki şəxslərdir.
– qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada sığorta fəaliyyətini həyata keçirmək üçün yaradılan və ölkə ərazisində sığorta fəaliyyətini həyata keçirilmək üçün sığorta fəaliyyətinə nəzarət
xidmətindən qoyulmuş qaydalara uyğun olaraq lisenziya alan ixtiyari təşkilati-hüquqi formalı hüquqi şəxsdir. Đstehsal, ticarət-vasitəçilik və bank fəaliyyəti sığorta idarələrinin birbaşa fəaliyyət predmeti ola bilməz. Sığorta edənlər dövlət, səhmdar, xüsusi və ya birgə sığorta təşkilatları ola bilərlər. Sığorta edənlər sığorta fəaliyyətini birbaşa və ya sığorta agentləri və sığorta brokerləri vasitəsilə həyata keçirə bilərlər.
HADĐSƏSĐ
– sığorta müqaviləsində qanunda
nəzərdə tutulmuş hadisənin baş verməsidir. Bu zaman sığorta idarəsinin sığortaçıya, sığorta olunana, xeyir götürənə və ya digər üçüncü şəxsə sığorta ödənişlərini vermək vəzifəsi meydana çıxır.
– 1) obyekt
sığortalandıqda onun müəyyən edilən dəyəridir; 2) sığortalanan obyektin dəyərinin müəyyən edilməsi prosesidir. 587
SIĞORTA MƏBLƏĞĐ – sığorta müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş və ya qanunla təyin edilmiş pul məbləğidir və qanunvericiliyə uyğun olaraq,
müəyyən edilir. Əmlakın sığortalanması zamanı, sığortanın məbləği müqavilənin bağlandığı an üçün əmlakın həqiqi dəyərini (sığorta dəyərini) aşa bilməz. Əgər sığorta müqaviləsi ilə təyin edilmiş sığorta məbləği əmlakın sığorta dəyərini aşarsa, onda müqavilənin bağlandığı ana əmlakın həqiqi dəyərini aşan sığorta məbləği hissəsi qanuna görə etibarsız sayılır. Sığorta məbləği əmlakın sığorta dəyərindən az olduğu halda, sığorta ödəməsinin miqdarı sığorta məbləğinin əmlakın sığorta dəyərinə olan nisbəti qədər azaldılır.
– sığortaçı ilə
arasında razılaşmadır. Bu
müqaviləyə görə, sığorta hadisəsi baş verdikdə, sığorta edən sığortaçıya və ya digər, xeyrinə sığorta müqaviləsi bağlanan şəxsə
sığorta ödənişini ödəmək, sığortaçı isə sığorta üzvlük haqlarının müəyyən edilmiş müddətə vermək öhdəliklərini öz üzərlərinə götürürlər. Sığorta müqaviləsində tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə müəyyən olunmuş digər şərtlər də ola bilər və həqiqi sövdələşmə ölkənin qanunvericiliyində nəzərdə tutulan ümumi şərtlərə cavab verməlidir. Sığorta müqaviləsi, əgər müqavilə və ya qanunla digər bir şey nəzərdə tutulmayıbsa, sığortaçının birinci üzvlük haqqını ödədiyi andan qüvvəyə minir. Sığorta müqaviləsinin bağlanma faktı, sığorta edənin sığortaçıya sığorta qaydaları ilə birlikdə sığorta şəhadətnaməsinin verilməsi ilə (polislə, sertifikatla) təsdiq edilir.
– sığorta hadisələri ilə əlaqədar olaraq,
tərəfindən sığortaçıya, sığorta olunmuş şəxsə, xeyir əldə edənə və ya başqa üçüncü şəxslərə ödənilən pulun məbləğidir.
Əmlakla sığorta hadisəsi baş verərsə, ödəmə sığorta ödənişi şəklində həyata keçirilir; sığortaçı şəxslə və ya üçüncü şəxslə sığorta hadisəsi baş verərsə - sığorta təminatı şəklində verilir. Sığorta müqaviləsinin şərtlərində sığorta ödənişini, zərərin kompensasiyasının sığorta ödəməsi məbləği hüdudlarında natura şəklində ödənişlə əvəz etmək nəzərdə tutula bilər.
STATĐSTĐKASI – sığorta
bazarının inkişafını təhlil etməyə,
sığorta təşkilatlarının fəaliyyəti üzərində müşahidəni həyata keçirməyə imkan verir.
QƏBUL EDĐLMĐŞ ÜMUMĐ SIĞORTA ÖHDƏLĐKLƏRĐ - maliyyə ilində sığorta təşkilatları tərəfindən həyata keçirilmiş bütün tədiyyələr, üstə gəl sığorta tələbləri üçün ehtiyatlara ayrılmış məbləğlər, çıxılsın əvvəlki ildə sığorta tələbləri üçün ehtiyatlara ayrılmış məbləğlərin yekunundan ibarətdir. Bu məbləğlərə daxil olmalıdır: annuitetlər (sığorta təqaüdləri), sarrenderlər (müqavilə vaxtından əvvəl pozulduqda, sığortaçıya ödənilən məbləğ), sığorta tələbləri üçün digər sığorta şirkətlərindən alınan və onlara verilən ziyanlı ehtiyatların çıxarılması və yaradılması, sığortanın daxili və xarici tələblərinin idarə edilməsinə çəkilən xərclər və sığorta şirkətləri tərəfindən qəbul edilən, lakin elan edilməyən sığorta tələblərinə olan məsrəflər.
– sığorta şirkətlərinin mühasibat balanslarının əksər hissəsini (80%-ə yaxınını) təşkil edir və sığorta şirkətlərinin ən böyük uçot mövqelərini əks etdirir. Buraya torpaq və
binalar, əlaqəli
müəssisələrə qoyulan
investisiyalar və kapitalda iştirak, həmçinin müəssisənin verilməsi ilə
digər maliyyə
investisiyaları və depozitləri daxildir.
– aktuar hesablamalar əsasında hesablanan sığorta
xidmətlərinin qiymətidir. Sığorta maliyyə hesablamalarının köməyi ilə və risklər nəzəriyyəsinin əsasları ilə bağlı, sığorta hadisələrinin baş verməsi tezliyinin statistik hesablamaları bazasında müxtəlif sığorta növləri üçün müxtəlif bazar seqmentlərində, bir sıra xarici və daxili amillərdən asılı olaraq sığorta tarifinin miqdarı müəyyən
edilir. Sığorta
subyektləri arasında bağlanan müqavilə üzrə tarif dərəcəsi brutto-dərəcə adlanır. O
(ehtiyat fondlarına ayırmalar və mənfəət
elementləri daxil olmaqla sığorta edənin sığorta işinin
təşkilinə və
həyata keçirilməsinə xərclərdən) ibarətdir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|