A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏLƏRĐNĐN)  ĐŞĐ  VƏ  ĐSTĐFADƏSĐ-

NĐN  STATĐSTĐKASI  (ĐSTĐSMAR  STA-

TĐSTĐKASI)

  –  dövr  ərzində  və  dinamikada 

hərəkət heyətinin mövcudluğunu  və işini öyrənən 

nəqliyyat  statistikasının  bölməsidir.  Hərəkət 

heyətinin  (nəqliyyat  vasitələrinin)  işinin,  eyni 

zamanda  istismarda  (işçi  parklarda)  olmamasının 

uçot  sənədlərində  nəqliyyat  vahidlərinin  işinin 

istehsal  dövrlərində  ayrı-ayrı  əməliyyatların 

qeydiyyatına əsaslanır. Əsas göstəricilər sisteminə 

(mövcudluq  kateqoriyaları  üzrə  bölünməklə) 

mövcud  park  göstəriciləri,  işlərin  həcmləri, 

istehsalat  dövrləri  və  texniki  əməliyyatların  sayı, 

hərəkət  heyətinin  (nəqliyyat  vasitələrinin)  qaçışı 

(getdiyi  məsafə),  hərəkət  heyətinin  vaxt  büdcəsi, 

hərəkət 

heyətinin 

məhsuldarlığı, 

nəqliyyat 

vasitələrinin  yüklənməsi,  istehsalat  dövrlərinin 

arası  və  davamlılığı,  hərəkət  heyətinin  (nəqliyyat 

vasitələrinin)  hərəkət  sürətləri  daxildir.  Əsas 

qruplaşdırma  əlamətləri  –  nəqliyyat  vasitəsinin 

növündən,  hərəkətin  növündən,  işin  növündən, 

boş  dayanmaların  və  işsiz  vəziyyətin  növündən, 

yerləşdiyi yerdən ibarətdir. 

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏLƏRĐNĐN)  ĐŞĐNĐN  ÖLÇÜ  VA-

HĐDĐ

    –  hərəkət  heyətinin  iş  prosesinin  uçotu 

üçün  sadə  və  kombinasiya  edilmiş  vahidlərin 

məcmusudur.  Təcrübədə  nəqliyyat  vasitələrinin 

hərəkətinin    aşağıdakı  ölçü  vahidlərindən  istifadə 

edilir: faydalı səmərəliliyin ölçülməsi üçün – ton-

kilometr,  ton-mil,  sərnişin-kilometr,  sərnişin-mil; 

hərəkətdə  olma  (keçilmiş  məsafə)  –  avtomobil-

kilometr, avtomobil-ton-kilometr, vaqon-kilometr, 

lokomotiv-kilometr,  sərnişin-yer-kilometr,  qoşqu-

ton  kilometr,  təyyarə-kilometr,  güc-kilometr, 

gəmi-kilometr,  tonnaj-kilometr;  iş  vaxtı  (parkda, 

flotun 

tərkibində 

olma) 

- 

avtomobil-gün, 

avtomobil-saat,  avtomobil-ton-saat,  avtomobil-

ton-gün,  vaqon-gün,  lokomotiv-saat,  sərnişin-yer-

gün,  təyyarə-gün,  təyyarə-saat,  güc-gün,  tonnaj-

gün,  maşın-gün,  maşın-saat;  istehsal  dövrəsinin 

sayı  (texnoloji  əməliyyatlar)  -  avtomobil,  vaqon, 

lokomotiv,  qoşqu,  güc-reys,  gəmi,  tonnaj-reys, 

qatar-reys. 

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏLƏRĐNĐN)  MƏHSULDARLIĞI

  – 

orta  hesabla  vaxt  vahidində  nəqliyyat  vasitəsi 

vahidinə  düşən  nəqliyyat  işlərinin  həcmidir. 

Nəqliyyat  işlərinin  (faydalı  nəticənin)  həcmi 

göstəricilərinin 

nəqliyyat 

vasitələrinin 

yükgötürməsi, sərnişin tutumu və ya onların gücü 

nəzərə  alınmaqla  və  ya  nəzərə  alınmamaqla, 

həmin  dövrdə  nəqliyyat  vasitələrinin  istismarda 

(iş parkında) olduğu ümumi vaxta bölünməsi yolu 

ilə müəyyən olunur.  

Avtomobilin  məhsuldarlığı  tonla  daşınmış  yükün 

və  ton-kilometrlə  yük  dövriyyəsinin  1  ton 

yükgötürmə  qabiliyyətinə,  avtobuslar  üçün  – 

sərnişin-kilometrlərlə 

sərnişin 

dövriyyəsinin 

sərnişin  tutumunun  1  yerinə,  avtomobil-taksilər 

üçün – manatla mədaxilin növbədə olduğu vaxtın 

1  saatına  və  avtomobilin  işdə  olduğu  müddətin  1 

gününə olan nisbəti kimi ölçülür.  

Yük vaqonunun məhsuldarlığı – ton-kilometrlərlə 

netto  istismar  yük  dövriyyəsinin  həcmini  orta 

hesabla  bir  gündə  işçi  parkın  1  vaqonuna, 

lokomotivin  məhsuldarlığı  –  ton-kilometrlə  yük 

dövriyyəsinin  brutto  həcminin  orta  hesabla 

istismar  parkının  1  lokomotivinə  nisbəti  kimi 

ölçülür. 

Dəniz  nəqliyyatı  gəmisinin  məhsuldarlığı  ton-

millə  yük  dövriyyəsinin  həcminin  gəminin 

istismarda 

(ton-gün) 

olduğu 

vahid 

vaxtda 

yükgötürmə  qabiliyyətinin  1  tonuna  nisbəti  kimi 

ölçülür.  

Nəqliyyat  təyyarəsinin  (helikopter)  məhsuldarlığı 

ton-kilometrlə  kommersiya  yük  dövriyyəsinin 

həcminin  dövr  üçün  orta  siyahı  tərkibli  1 

nəqliyyat  təyyarəsinə,  uçuşun  məhsuldarlığı  isə  - 

istehsal  saatının  1  saatlıq  uçuşuna  nisbəti  kimi 

ölçülür. 

Çay  gəmisinin  məhsuldarlığı  gəminin  müəyyən 

vaxtda  istismarda  olduğu  (ümumi)  və  yüklə 

gedişinin  faktiki  işin  həcmi  ilə  (xalis)  ölçülür. 

Sərnişin  yüklü  və  yük  gəmiləri  üçün  ton-

kilometrlərlə 

yük 

dövriyyəsinin 

həcminin 

yükgötürmə  qabiliyyətinin  1  tonuna,  sərnişin  və 

sərnişin  yüklülər  üçün  –  sərnişin-kilometrlə 

sərnişin 

dövriyyəsinin 

həcminin 

sərnişin 

tutumunun  1  yerinə,  yedəklər  üçün  –  ton-

kilometrlərlə  yük  dövriyyəsinin  həcminin  1  güc 

vahidinə nisbəti kimi ölçülür. 

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYAT 

VASĐTƏLƏRĐNĐN)  PARKI

  –  müəssisənin 

balansında  (inventar)  və  ya  müəssisənin  ərazisi 

hüdudunda 

(mövcud), 

yaxud 

müəssisənin 

sərəncamında    (sərəncamda  olan  park)  olan 

müəyyən növ nəqliyyat vasitələrinin məcmusudur. 

Müəyyən ana və dövrə görə orta hesabla nəqliyyat 

vasitələrinin fiziki vahidlərinin sayı ilə hesablanır. 

Orta günlük  mövcudluq konkret parkda nəqliyyat 

vahidinin  olmasının  ümumi  vaxtının  və  günlərdə 

(saatlarda) 

onun 

ayrı-ayrı 

kateqoriyalarının 

hesabat  dövründəki  təqvim  günlərə  (saatlara) 

bölünməsi ilə tapılır.  

 

252 

 

Avtomobil  parkı  -  müəssisənin  balansında  olan 

avtomobillərin 

fiziki 

vahidlə 

sayıdır. 

Avtomobillərin  uçotu  tiplər  (yük,  minik,  pikaplar 

və  minik  furqonları,  avtobuslar,  xüsusi  təyinatlı 

avtomobillər),  istifadə  etdiyi  yanacağın  növləri 

(benzin,  dizel,  mayeləşdirilmiş  neft  qazı,  sıxılmış 

təbii  qaz  və  dizel-qazı),  markalar  üzrə  aparılır. 

Parkda, 

müəssisənin 

sərəncamında 

olan 

avtomobilləri  növbədə  olanlara,  boş  dayananlara, 

texniki  saz  vəziyyətdə  olanlara,  təmirdə  və  onu 

gözləyənlərə  bölürlər.  Đnventar  vaqonlar  parkı  – 

ümumi  istifadədə  olanlar  və  yollara  təhkim 

edilənlərdən  ibarətdir.  Hər  hansı  tarixə  təyinatına 

(yük,  sərnişin),  növünə,  tipinə,  aidiyyətinə, 

qurulma 

ilinə, 

texniki 

xarakteristikasına 

bölünməklə  nəzərə  alınır.  Mövcud  vaqonların 

parkı  –  şəbəkənin  hüdudunda,  dəmir  yolunda, 

bölmədə,  stansiyada,  nəqliyyat  müəssisələrinin 

parkında 

və 

qeyri-nəqliyyat 

müəssisələrinin 

mülkiyyətində  olan  vaqonların  sayıdır.  Yolun 

sərəncamında  (işçi  və  qeyri-işçi)  olan  və  yolun 

sərəncamında  olmayan  parklara  bölünür.  Đşçi 

parkı  ümumilikdə  daşıma  ilə  məşğul  olan 

vaqonları  və  növləri  üzrə  yüklü  və  boş  vaqonları 

birləşdirir.  Qeyri-işçi  park  ehtiyatda  saxlanan, 

nasaz, o cümlədən təmirdə olan, texniki və xüsusi 

ehtiyaclar  altında  olan  və  digər  vaqonları 

birləşdirir. 

Đnventar lokomotiv parkı – Dəmir Yolu Đdarəsinə 

aid,  yollara  və  yollarda  depolara  təhkim  edilmiş 

lokomotivlərin 

sayıdır. 

Təyinatı 

(qatarına, 

manevrinə),  tipi,  hərəkət  növü,  seriyası,  qurulma 

ili  və  modernləşdirmə  elementləri  ilə  təchiz  etmə 

üzrə  bölünməklə  nəzərə  alınır.  Mövcud  parklar 

yolun  sərəncamında  (istismar  olunan  və  istismar 

olunmayan) olan və yolun sərəncamında olmayan 

parklara bölünür. Đstismar olunan parklar 24 saata 

qədər  işləyən,  daşıma  ilə  və  digər  işlərlə  məşğul 

olan  parkları  birləşdirir,  hərəkət  növünə,  iş 

növünə,  dəmir  yolu  nəqliyyatı  vasitələrinin 

(nəqliyyat  vasitələrinin)  boş  dayanmaları  üzrə 

bölünməklə,  gün  ərzində  orta  göstərici  ilə 

müəyyənləşdirilir.  Đstismar  olunmayan  park  isə 

ehtiyatda  olan,  nasaz,  o  cümlədən  təmirdə  olan 

lokomotivləri birləşdirir.  

Təyyarələrin  parkı  isə  maksimum  uçuş  çəkisi, 

uçuş məsafəsi, mühərrikin növü və təyinatına görə 

qruplaşdırılır.  Helikopter  parkının  vahidləri  də 

oxşar qaydada qruplaşdırılır.  

Dəniz  ticarət  donanması  –  sərnişin  və  yüklərin 

daşınması,  faydalı  qazıntıların  hasilatı,  balıqçılıq 

və  adamların  hərbi  xarakter  daşımayan  digər 

fəaliyyət növlərinə gəmiçilik xidməti göstərilməsi 

üçün  istifadə  olunan  bütün  növ  gəmilərin 

məcmusudur. Özündə, Dəniz Gəmiçilik və texniki 

nəzarət  orqanında (təsnifləşdirmə  cəmiyyəti  üzrə) 

qeydiyyatdan keçmiş, idarə aidiyyətindən, qanuni-

təşkilati 

və 

gəmi 

sahiblərinin 

idarələrinin 

mülkiyyət 

formalarından 

asılı 

olmayaraq, 

qanunvericiliyə 

görə 

dövlət 

gəmiçilik 

qeydiyyatına  daxil  edilən  ölkənin  balıq  və  ticarət 

limanları,  gəmiçilik  şəhadətnamələri  (gəmiçilik 

patenti  və  bileti),  dövlət  bayrağı  altında  üzməyə 

sənədi  və  gəmiyə  və  ondan  istifadə  etmək  üçün 

sənədləri  olan  bütün  gəmiləri  birləşdirir.  Gəmilər 

yükün  tutumuna,  dedveytinə  (tam  yükqaldırma 

qabiliyyətinə),  gücünə,  sərnişin tutumluğuna  görə 

(vahidlə) nəzərə alınır.  

Çay  donanması  –  yük  və  sərnişin  daşımaları, 

daxili  su  yollarında  bu  və  ya  digər    məqsədlər 

üçün xidmətlər göstərən, qanuni-təşkilati və gəmi 

sahiblərinin  idarələrinin  mülkiyyət  formalarından 

asılı  olmayaraq,  çayda  hərəkət  edən  gəmilərin 

məcmusu  daxildir.  Gəmilər  yük  və  sərnişin 

tutumuna,  yük  götürmə  və  gücünə  görə  (vahidlə) 

nəzərə alınır. 

Donanmanı qruplaşdırarkən gəmilər təyinata görə 

(nəqliyyat,  texniki,  köməkçi-işçi),  yükün  növünə 

görə  (tökmə,  quru  yüklər,  qarışıq),  mühərrikinə, 

korpusun  materialına,  üzmə  rayonu  və  s. 

əlamətlərinə  görə  bölünür.  Vaxta  görə  dəniz 

gəmilərindən istifadə edilməsinin uçotu iki bölmə 

üzrə  aparılır:  istismarda  (daşımalar,  icarə  və 

ekspedisiyalarda  vaxt,  digər  işlərə  çəkilən  vaxt, 

istismar  ehtiyatı)    və      istismardan  kənar  (təmir, 

qışlama  və  s.).  Naviqasiya  dövründə  vaxta  görə 

daxili su nəqliyyatının uçotu istismarda olan (yük 

və  sərnişin  daşıyan,  reyddə  olan,  köməkçi, 

ödənişli  işlər  və  icarə)  və  istismarda  olmayan 

(soyuq  çöküntüdəki  ehtiyatlar,  sona  çatmamış 

təmir,  döymə,  əsaslı  təmir,  təmir  və  silinmə 

kateqoriyasının 

müəyyənləşdirilməsinin 

gözlənilməsi) gəmilər üzrə həyata keçirilir. 

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏLƏRĐNĐN)  SƏRNĐŞĐN  TUTU-

MUNDAN  ĐSTĐFADƏ  ƏMSALI

  –  nəqliyyat 

vasitələrinin  sərnişin  tutumunun  orta  hesabla  bir 

yerinə 

düşən 

sərnişinlərin 

miqdarıdır. 

Sərnişinlərlə  ya  hərəkət  anına  (statik),  ya  da 

hərəkətin bütün yolboyu (dinamik) üzrə müəyyən 

edilir. 

Statik 

hərəkət 

heyətinin 

(nəqliyyat 

vasitələrinin)  sərnişin  tutumundan  istifadə  əmsalı 

daşınmış (yola salınmış) sərnişinlərin sayının yola 

salınmış  sərnişin  qatarlarındakı,  yerinə  yetirilmiş 

reyslərdəki,  uçuşlardakı  yerlərin  sayına  olan 

nisbəti  ilə  müəyyənləşdirilir.  Dinamik  hərəkət 

heyətinin 

(nəqliyyat 

vasitələrinin) 

sərnişin 

tutumundan  istifadə  əmsalı  sərnişin-kilometrlə 

(sərnişin-millə) 

ifadə 

olunan 

sərnişin 

dövriyyəsinin  sərnişin-yer-kilometrlə  (sərnişin-

yer-millə)  ifadə  olunan  sərnişin  tutumu  nəzərə 

alınmaqla  nəqliyyat  vasitələrinin  qət  etdiyi 

məsafəyə olan nisbəti ilə müəyyən edilir. Təyyarə 

 

253 

və 

helikopterlərdən, 

avtobus 

və 

sərnişin 

donanmasından 

istifadəni 

səciyyələndirərkən 

hesablanır. 

Dəmir  yolu  nəqliyyatında  sərnişin  tutumundan 

istifadə  sərnişin  vaqonunun  sərnişin  sıxlığı 

göstəricisi ilə xarakterizə olunur.  

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏLƏRĐNĐN) 

VAXTDAN 

ĐSTĐ-

FADƏ  ƏMSALI

  –  işdə  (istismarda)  olan, 

hərəkət  heyətinin  (nəqliyyat  vasitələrinin)  ümumi 

vaxt  büdcəsində  məhsuldar  vaxtın  payıdır. 

Avtomobil  nəqliyyatında,  avtomobil  (qoşqu)  – 

saatla  işdə  olan  avtomobillərin  (qoşquların) 

vaxtının  naryadda  (növbədə)  olan  avtomobillərin 

(qoşquların) 

vaxtına 

olan 

nisbəti 

kimi 

müəyyənləşdirilir. 

Hava  nəqliyyatında,  təyyarə  (helikopter)  -  saatla 

məhsuldar  uçuş  saatları  vaxtının  məhsuldar 

təyyarələrin (helikopterlərin)  ümumi  park  vaxtına 

olan nisbəti kimi müəyyənləşdirilir.  

Dəmir  yolu  nəqliyyatında  lokomotivlərin  və 

vaqonların  stansiyalar  arasında  hərəkətdə  olduğu 

və stansiyalarda durduğu ümumi vaxtın lokomotiv 

parklarının  ümumi  vaxt  büdcəsinə  olan  nisbəti 

kimi  müəyyənləşdirilir  və  lokomotiv-saatla,  işçi 

vaqon parkında isə vaqon-saatla ifadə edilir. 

Su  nəqliyyatında,  ton  (güc)-günlə  gəmi  nəqliyyat 

qrupları  üçün  ümumi  gediş  vaxtının  istismarda 

olan flot nəqliyyatının ümumi vaxt büdcəsinə olan 

nisbəti kimi müəyyənləşdirilir.         

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏLƏRĐNĐN)  YÜKDAŞIMA  QA-

BĐLĐYYƏTĐNDƏN  ĐSTĐFADƏ  ƏMSALI

  – 

yükgötürmə  anında  (statikada)  və  orta  hesabla 

hərəkət  etmədə  bütün  yol  boyu  (dinamikada) 

hərəkət 

heyətinin 

(nəqliyyat 

vasitələrinin) 

yükdaşıma  qabiliyyətindən  istifadə  dərəcəsidir. 

Faktiki  orta  statik  və  dinamik    yüklənmə 

kəmiyyətinin nəqliyyat vasitələrinin orta statik və 

ya 

dinamik 

yük 

qaldırma 

qabiliyyətinin 

kəmiyyətinə  olan  nisbətini  göstərir.  Hərəkət 

heyətinin 

(nəqliyyat 

vasitələrinin) 

statik 

yükdaşıma  qabiliyyəti  tonla  yüklənmiş  yüklərin  

ümumi  kütləsinin  ayrı-ayrı  hallarda,  reyslərdə, 

uçuşlarda,  gedişlərdə  yüklərlə  məşğul  olan 

hərəkət 

heyətinin 

(nəqliyyat 

vasitələrinin) 

yükdaşıma  qabiliyyətinin  cəmi  kimi  müəyyən 

olunan  tonnajın  ümumi  həcminə  nisbəti  kimi 

hesablanır. 

Hərəkət 

 

heyətinin 

(nəqliyyat 

vasitələrinin)  dinamik  yükdaşıma  qabiliyyəti  ton-

kilometrlərlə  yük  dövriyyəsinin  yolda  olma 

vaxtının  ton-kilometrlərlə  nəqliyyat  vasitələrinin 

yükdaşıma  qabiliyyəti  nəzərə  alınmaqla,  hərəkət 

heyətinin  (nəqliyyat  vasitələrinin)  yolda  olma 

vaxtına nisbəti kimi hesablanır. 

Vaqon  və  avtomobil  parklarından  istifadə 

edilməsi  səciyyələndirilərkən  hərəkət  heyətinin 

(nəqliyyat 

vasitələrinin) 

statik 

yükdaşıma 

qabiliyyəti,  gəmilərdə  isə  nəqliyyat  vasitələrinin 

(nəqliyyat  vasitələrinin)  dinamik    yükdaşıma 

qabiliyyəti  hesablanır.  Hava  nəqliyyatında  isə 

oxşar 

olaraq 

təyyarələrin 

kommersiya 

yüklənməsinin 

dinamik 

əmsalı 

hesablanır. 

(“Kommersiya  hava  gəmisinin  yüklənməsi”nə 

bax). 

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏLƏRĐNĐN)  YÜRÜŞÜ

  –  dəmir  yolu 

şəbəkəsinin  sahələri  üzrə  nəqliyyat  vasitələrinin 

öz  dartı  qüvvəsi  (özüyeriyən)  və  ya  qatarın 

tərkibində  (qoşqular,  vaqonlar,  barjlar)  yerini 

dəyişdiyi  məsafəsidir.  Yükgötürmə,  sərnişin 

tutumu  və  ya  nəqliyyat  vasitələrinin  gücü  hesaba 

alınmaqla  və  ya  alınmamaqla  sayğacın  və  ya 

dəmir 

yolu 

nəqliyyatının 

iş 

sənədlərinin 

göstəriciləri  əsasında  faktiki  qət  olunmuş  məsafə 

ilə 

ölçülür. 

Hərəkət 

heyətinin 

(nəqliyyat 

vasitələrinin) yürüşü nəqliyyat vasitələrinin tipləri 

(növləri),  işin  növləri  və    nəqliyyat  vasitələrinin 

istismar vəziyyətinə görə təyin edilir.  

Hərəkətin  konkret  növündə  lokomotivlərin  xətti 

yürüşü lokomotivlərin sahələrdəki işinin növlərinə 

görə  bölünür.  Qatarların  başındakı  yürüşə  qatarın 

qatar-kilometrlə  yürüşü  bərabər  götürülür.  Yük 

vaqonlarının  ümumi  yürüşü  yüklü  və  yüksüz 

yürüşlərə,  sərnişin  vaqonları  –  təşkil  olunmuş 

qatarlarda yürüşlərə və s. bölünür. 

Təyyarələrin  uçuş  məsafələri  nəqliyyat  reysləri 

məsafələrinə  (daşımalar  üçün)  və  qeyri-nəqliyyat 

məsafələrinə (manevr və s.) bölünür.  

Avtomobillərin  (qoşquların)  yürüşü  məhsuldar 

(yüklə, sərnişinlə), boş və sıfır yürüşlərə bölünür. 

Dəniz  nəqliyyat  gəmilərinin  yürüşündən  yüklü 

yürüş  fərqləndirilir;  çay  nəqliyyat  gəmiləri  –  özü 

hərəkət  edən  maye  daşıyan  və  quru  yükdaşıyan 

gəmilərin  yürüşü,  yedəklilər  üçün  -  yüklü 

gəmilərin  (bərələrin)  tərkibində  yürüş,  boş 

gəmilərin tərkibində yürüş reyslərinə ayrılır. 

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏLƏRĐNĐN)  YÜRÜŞÜNDƏN  ĐSTĐ-

FADƏ  ƏMSALI

  –  ümumi  (xətti)  yürüşdə 

səmərəli (yüklə, marşrut üzrə sərnişinlərlə, qatarın 

tərkibi  ilə)  yürüşlərin  payıdır.  Yükgötürmə, 

sərnişin  tutumu  və  ya  nəqliyyat  vasitələrinin 

gücünün  nəzərə  alınması  ilə  və  ya  nəzərə 

alınmadan 

ölçülən 

səmərəli 

yürüşlərin 

kəmiyyətinin 

ümumi 

(xətti) 

yürüşlərin 

kəmiyyətinə bölünməsi ilə hesablanır.  

Eyni  zamanda,  köməkçi  yürüşün  kəmiyyətinin 

ümumi  (xətti)  yürüşün    kəmiyyətinə  olan  nisbəti 

kimi,  köməkçi  yürüşün  (boş  vəziyyətdə,  köməkçi 

 

254 

 

işlərdə  və  s.)  payını  xarakterizə  edən  göstəricini 

hesablayırlar. 

Avtomobil  nəqliyyatında  yüklə  yürüş  (avtomobil, 

qoşqular  üçün),  faydalı  yürüş  (avtobuslar  üçün 

marşrut  üzrə),  ödənişli  yürüş  (taksilər  üçün) 

əmsalları  hesablanır.  Dəmir  yolu  nəqliyyatında 

ümumilikdə  vaqonların  yüklü  yürüş  faizi,  xətt 

üzrə  qatarların  önündə  lokomotivin  yürüş  faizi, 

xətt  üzrə  lokomotivin  tək  yürüş  faizi  hesablanır. 

Dəniz nəqliyyatında ballast yürüş əmsalı (gəminin 

məsafənin yüksüz keçdiyi hissəsi) hesablanır. 

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏSĐNĐN)  GÜCÜ

 

– 

dəmir 

yolu 

nəqliyyatının 

daşımalar 

prosesində 

məhsuldarlığını 

müəyyənləşdirən 

texniki-

konstruksiya xarakteristikasıdır. Hərəkət heyətinin 

növ  və  tipindən  asılı  olaraq,  müxtəlif  ölçmələr 

vardır. Sərnişin daşımaları üçün nəzərdə tutulmuş 

vasitələr sərnişin yerlərinin sayı ilə, yükdaşımalar 

üçün  nəzərdə  tutulmuşlar  isə  yükgötürmə  ilə, 

mümkünlüyü,  dartıcı  qüvvə  üçün  (lokomotivlər, 

yedəklər  və  s.)  -  kilovat  və  yaxud  at  gücündə 

mühərrik  qurğularının  gücü  üzrə  xarakterizə 

olunur. 

Hərəkət  heyətinin  (nəqliyyat  vasitələrinin)  gücü 

müəyyən  vaxt  və  yaxud  dövr  üçün  ya  hərəkət 

heyəti  parkının  nəqliyyat  vahidlərinin  güclərinin 

cəmi  kimi,  yaxud  da  nəqliyyat  vahidlərinin  orta 

gücü kimi hesablanır. 

 

HƏRƏKƏT  HEYƏTĐNĐN  (NƏQLĐYYAT 

VASĐTƏSĐNĐN)  HƏRƏKƏT  SÜRƏTĐ

  – 

nəqliyyat 

vasitələrinin 

nəqliyyat 

yolları 

şəbəkəsinin  məntəqələri  üzrə  yol  getməsinin 

zaman  vahidində  orta  yerdəyişmə  məsafəsidir. 

Hərəkət 

heyətinin 

yükgötürmə 

qabiliyyəti, 

sərnişin  daşıma  qabiliyyəti  və  ya  gücü  nəzərə 

alınmaqla  və  nəzərə  alınmadan  hesablanır. 

Hərəkət  heyətinin  (nəqliyyat  vasitəsinin)  hərəkət 

sürəti  texniki  olaraq  nəqliyyat  vasitəsinin  getdiyi 

yolun  hərəkət  (yol)  vaxtına  nisbəti  kimi  və 

məntəqə  (manevrlərin,  bağlamaların  və  s.  uçotu 

ilə) 

nəqliyyat 

vasitəsinin 

getdiyi 

yolun 

məntəqədəki 

hərəkət 

vaxtına 

nisbəti 

kimi 

hesablanır.  Avtomobilin  hərəkətinin  orta  sürəti 

avtomobilin  naryadda  olduğu  zaman  vahidində 

istismarı 

kimi 

hesablanır. 

Lokomotivin 

hərəkətinin  texniki  və  məntəqə  orta  sürəti 

lokomotivin  işdə  və  qatarın  başında  işdə  vaxt 

vahidinə  və  hərəkətdə  vaxt  vahidinə  görə 

müəyyən olunur. Qatarın hərəkətinin orta sürəti və 

vaqonun  hərəkətinin  orta  sürəti  lokomotivlərin 

qatarların  başında  hərəkətinin  orta  sürətinə 

bərabərləşdirilir. Dəniz gəmisinin hərəkətinin orta 

sürəti  ümumi  məsafənin  –  istismar  (təmiz)  və 

məsafənin  zaman  vahidi,  yoldakı  ləngimələr, 

manevrlər  və  bağlamalar  da  daxil  edilməklə, 

zaman  vahidində  yükgötürmə  qabiliyyətinin 

nəzərə alınması ilə təyin edilir. Çay gəmisinin orta 

sürəti, yük gəmilərinin yükqaldırma qabiliyyəti və 

sərnişin,  yük-sərnişin  gəmilərinin  və  yedək 

gəmilərinin gücü, zaman vahidində təmiz gedişi – 

texniki  və  zaman  vahidində  yolda  dayanmalarla 

hərəkəti  –  yolu  nəzərə  alınmaqla  hesablanır. 

Təyyarənin  (helikopterin)  orta  sürəti  müəyyən 

edilmir.