A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev

İƏİT/İYK-ə 

(İƏİT-in 

İNKİŞAFA 

YARDIM  KOMİTƏSİ)  ÜZV  OLAN 

ÖLKƏLƏR-DONORLAR  TƏRƏFİNDƏN 

XALİS  İRY  (İNKİŞAF  MƏQSƏDİLƏ 

RƏSMİ  YARDIM)

 

ŞƏKLİNDƏ  BÜTÜN 

İNKİŞAF 

ETMƏKDƏ 

OLAN 

VƏ 

QİSMƏN  İNKİŞAF  ETMİŞ  ÖLKƏLƏRƏ 

AYRILAN  ÜMUMİ  MİLLİ  GƏLİRİN 

PAYI

 

(Minilliyin b

əyannaməsində  əks 

olunmuş  inkişaf  göstəricilərindən)  -  İƏİT/İYK 

t

ərəfindən tərtib  olunmuş  yardım  alanların 

siyahısına daxil edilmiş, inkişaf etməkdə olan ölkə 

v

ə  ərazilərə  təqdim olunan subsidiya və 

istiqrazları  birləşdirir  ki,  bu  da  əsas etibarilə 

iqtisadi  inkişafa  yardım  və  güzəştli  maliyyə 

şərtləri ilə  (istiqrazı  təqdim etdikdə,  onun 

qaytarılmayan  hissəsi 25%-dən  az  olmamalıdır) 

rifaha  nail  olunması  məqsədilə  rəsmi sektor 

t

ərəfindən  ayrılır.  Həmçinin,  texniki  əməkdaşlıq 

da bura daxildir. Bel

ə yardımlara hərbi məqsədlər 

üçün  ayrılmış  subsidiyalar,  istiqraz  və  kreditlər 

daxil  edilmir.  İnkişaf  etməkdə  olan ölkələrdən 

daha  inkişaf  etmiş  ölkələrə, həmçinin  İYK-da 

mü

əyyən  edildiyi  kimi,  keçid  iqtisadiyyatlı 

ölk

ələrə edilən yardımlar da bu kateqoriyaya daxil 

edilmir.  

Donor ölk

ələrin ümumi milli gəliri (ÜMG) bazar 

qiym

ətləri ilə özündə debitorlar hesab edilən həm 

t

əsərrüfat vahidlərinin-rezidentlərin, həm də 

iqtisadiyyatın 

sektorlarının 

ümumi 

ilkin 

g

əlirlərinin məbləğini əks etdirir. Bazar qiymətləri 

il

ə hesablanmış ÜMG 1993-cü ilin Milli hesablar 

sistemind

ə  Ümum milli məhsul (ÜMM) kimi 

qeyd  edilmişdir.  ÜDM-dən fərqli olaraq, ÜMG 

anlayışı əlavə dəyərə deyil, gəlirə (ilkin gəlirə) aid 

edilir. 

Baş Assambleya İqtisadi və Sosial Şuranın rəyinə 

əsaslanaraq,  inkişaf  sahəsində  siyasət üzrə 

Komit

ənin tövsiyəsi üzrə bu və ya digər ölkələrin 

ən az inkişaf edən ölkələrin (AİÖ) siyahısına daxil 

edilm

əsinə  dair qərarlar qəbul edir. 2003-cü ilin 

yanvar  ayına  olan  vəziyyətə  görə,  cari  siyahıya 

aşağıdakı  ölkələr (regionlar üzrə  bölünməklə) 

daxildir: Afrikada – Anqola, Benin, Burkina-Faso, 

Burundi, Qambiya, Qvineya, Qvineya-Bisau, 

Konqo  Demokratik  Respublikası,  Cibuti, 

Zambiya, Kabo-

Verde,  Komor  adaları,  Lesoto, 

Liberiya, Mavritaniya, Madaqaskar, Malavi, Mali, 

Mozambik, Niger, Tanzaniya Birl

əşmiş 

Respublikası,  Ruanda,  San-Tome və  Prinsipi, 

Seneqal, Somali, Sudan, Serra-Leone, Toqo, 

Uqanda, M

ərkəzi  Afrika  Respublikası,  Çad, 

Ekvator Qvineyası, Eriteriya və Efiopiya; Asiya və 

Sakit okean rayonunda  – 

Əfqanıstan,  Banqladeş, 

Butan, Vanuatu, Y

əmən, Kamboca, Kiribati, Laos 

Xalq Demokratik Respubl

ikası,  Maldiv  adaları, 

Myanma, Nepal, Samoa, Solomon adaları, Timor-

Leşti və Tuvalu; Latın Amerikası və Karib dənizi 

hövz

əsində - Haiti. 

ÜMG b

ərabərdir ÜDM (özündə  istehsalçı 

rezident-vahidl

ərin istehsal fəaliyyətinin yekun 

n

əticəsini  əks etdirən),  çıxılsın qeyri-rezident 

vahidl

ərə  ödənilməli olan ilkin gəlirlər, üstəgəl 

 

286 

qeyri-rezident vahidl

ərdən daxil olan ilkin 

g

əlirlər. Başqa sözlə, ÜMG ÜDM-dən istehsala və 

idxala  xalis  (subsidiyalarsız)  vergilər, digər 

ölk

ələrə  ödənilməli olan əmək  haqqı  və 

mülkiyy

ətdən gələn gəlirlər  çıxılmaqla  və  digər 

ölk

ələrdən alınmalı  olan  müvafiq  gəlir maddələri 

əlavə olunmaqla hesablanır. 

 

İƏİT-ə  ÜZV  OLAN  ÖLKƏLƏRDƏN 

KƏND  TƏSƏRRÜFATI  İSTEHSALINA 

DƏSTƏK  ÜÇÜN  AYRILAN  ÜDM-in 

HİSSƏSİNİN  HESABLANMIŞ  GÖSTƏ-

RİCİSİ

 

(Minilliyin b

əyannaməsində  əks 

olunmuş 

inkişaf 

göstəricilərindən) 

- 

m

əqsədindən və  kənd təsərrüfatı  istehsalına  və 

g

əlirlərə  və  ya kənd təsərrüfatı  məhsullarının 

istehlakına  təsirindən  asılı  olmayaraq,  büdcə 

daxilolmalarını nəzərə almadan, il ərzində ölkə və 

xarici vergi öd

əyicilərindən və  istehlakçılardan 

(siyasi t

ədbirlər nəticəsində təqdim edilən və kənd 

t

əsərrüfatı istehsalının dəstəklənməsinə yönəldilən 

subsidiyalar 

şəklində) bütün ümumi 

daxilolmaların pul şəklində dəyəridir. 

K

ənd təsərrüfatı  məhsullarına  gəldikdə  isə, 

müvafiq k

ənd təsərrüfatı  siyasətinin  aparılması 

n

əticəsində  subsidiyanın  ümumi  qiymətləndirici 

h

əcmi vergi ödəyiciləri və  istehlakçılar  üçün 

onların  ümumi  dəyərini  əks etdirir. ÜDM-in 

hesablanmış  müvafiq  hissəsi  onu göstərir ki, bu 

d

əstək ümumilikdə iqtisadiyyat üçün kifayət edir.  

Yardımın  hesablanmış  ümumi  həcmi özündə 

ticar

ət maneələrini keçmək üçün fərdi fermerlərə 

yardım 

göstərilməsini 

əks etdirir. Bu, 

aşağıdakılarla 

bağlıdır: 

kənd təsərrüfatı 

m

əhsullarının 

daxili 

qiymətlərinin dünya 

qiym

ətlərindən yüksək  olması  ilə; büdcədən 

öd

əmələrin həyata keçirilməsi ilə; qoyulan 

ehtiyatların  subsidiya  olunması  ilə;  ərzaq 

m

əhsullarının  istehlak  qiymətlərinin subsidiya 

olunması  və  ümumilikdə  kənd təsərrüfatı 

sektorunun ümumi xarakterli xidm

ətlərinin 

d

əstəklənməsi ilə.  

 

İXRAC  GÖMRÜK  RÜSUMU

 

– 

pul 

yığımıdır,  mallar  ölkədən  çıxarılarkən (ixrac 

olunark

ən)  yığılır;  ixracatın  inkişafı  hesabına 

dövl

ət büdcəsinin gəlirlərini  artırmaq  vasitəsidir 

v

ə  ixrac  zamanı  gəlirlərin  aşağı  salınması 

hesabına  daxili  bazarda  mal  tədarükünü 

st

imullaşdırır.  Xarici  mallar  və  onların  təkrar 

istehsal m

əhsulları  ixracın  gömrük  rüsumundan 

azad edilir. 

 

İXRAC,  MALLARIN  İXRACI

 

– 

1) 

əmtəələrin,  texnologiyaların,  işlərin, xidmətlərin, 

intellektual f

əaliyyət nəticələrinin, o cümlədən 

milli istehsal v

ə  mənşəyə son dərəcə  malik olma 

hüquqlarının;  əvvəllər xaricdən idxal olunan və 

emal edil

ən  əmtəələrin; “milliləşdirilmiş” 

əmtəələrin (əvvəllər sərbəst dövriyyə  üçün 

buraxılmış  və  emal edilməmiş  şəkildə  ölkədən 

çıxarılan  xarici  mənşəli  əmtəələr) və  s. verilən 

ölk

ədən  çıxarılmasıdır.  Əmtəələrin ixracat uçotu 

anı  onların  sərhəddən keçmələrinə  icazə  verən 

s

ərhəd gömrüyünün yük gömrük bəyannaməsində 

qoy

dğu  möhürdəki  tarixdir.  İşlərin, xidmətlərin, 

intellektual f

əaliyyət nəticələrinin ixracat uçotu 

anı, qəbul-təhvil aktının tarixi və ya göstərilən iş, 

xidm

ət, intellektual fəaliyyət nəticələrinə  görə 

öd

ənişlərin ödənilməsi tarixidir; 2) gömrük 

rejimidir, bu zaman 

əmtəələr gömrük 

s

ərhədlərindən,  onların  bu  əraziyə  gətirilməsi 

haqqında  öhdəlikləri  olmadan  çıxarılır.  Gömrük 

rejimind

ə  əmtəələrin  çıxarılması  zamanı  ixrac 

olunan 

əmtəələr, onların gömrük bəyannamələrinə 

q

əbulu günündə olduqları vəziyyətdə, daşınmanın 

v

ə  saxlanılmanın  normal  şəraitində  əmtəələrin 

t

əbii aşınması və ya azalması istisna olmaqla, ölkə 

ərazisi xaricinə  çıxarılmalıdırlar.  Azərbaycan 

Respublikasında  ixracat,  əmtəə  ixracı,  ixrac 

rüsumları  və  digər  gömrük  rüsumlarının  ödənişi 

il

ə, iqtisadi siyasət ölçülərinin gözlənilməsi və 

Az

ərbaycan 

Respublikasının 

Gömrük 

M

əcəlləsində nəzərdə tutulmuş digər tələblərin və 

gömrük  işi  üzrə  qanunvericiliyin digər  aktları 

t

ələblərinin yerinə  yetirilməsi ilə  həyata keçirilir. 

İxracatda  əmtəə  ixracı  zamanı  əmtəələr 

vergil

ərdən azad edilir, yaxud ödənilən vergi 

m

əbləğləri vergi qanunvericiliyinə  uyğun  olaraq, 

qaytarılır. 

 

İXRACA  MALİYYƏ  YARDIMLARI

  – 

ixracatçıların, 

ixracı 

dövlət tərəfindən 

mükafatlandırılan mal və xidmətlərə görə aldıqları 

maliyy

ə yardımlarıdır. 

Mallar iqtisadi 

ərazini tərk etdiyi və  ya qeyri-

rezident vahidl

ərə  xidmət göstərildiyi vaxt 

öd

ənilən bütün mal və  xidmətlərə  verilən 

yardımları əhatə edir. 

 

İXRACA  VERGİLƏR

  -  mallar inzibati 

ərazidən  çıxarıldıqda  və  ya xidmətlər  rezidentlər 

t

ərəfindən 

qeyri-rezidentl

ərə 

göst

ərildikdə, 

öd

ənilməli olan mal və  xidmətlərə  vergilər 

qrupuna aid edil

ən, MHS-də  qəbul  edilmiş 

termindir. 

 

İXRACIN  (İDXALIN)  FİZİKİ  HƏCM 

İNDEKSİ

  –  keç

ən ilin müvafiq  dövrü ilə 

müqayis

ədə  hesabat dövründə  ixrac (idxal) 

olunmuş  malların  fiziki  həcminin  nisbi orta 

d

əyişməsini səciyyələndirir.  

Fiziki h

əcm indeksi aşağıdakı düsturla hesablanır: 

 

287 

∑

∑

=

0

0

0

1

p

q

p

q

I

f

 

Burada: q

1

 – hesabat dövründ

ə malların miqdarı; 

q

0 

– baza dövründ

ə malların miqdarı; 

p

0 

– baza dövründ

ə əmtəə vahidinin qiymətidir. 

Bu indeks hesablanark

ən hesabat və  baza 

dövrl

ərində  ixracın  və  ya  idxalın  eyni  qiymətlə, 

y

əni baza qiyməti  ilə  qiymətləndirilməsi 

qiym

ətlərin dəyişməsinin indeksə  təsirini aradan 

qaldırır.  

 

İdxalın  (ixracın)  fiziki  həcm  indeksi  ayrı-ayrı 

əmtəələr,  əmtəə  qrupları  və  bütövlükdə  ölkənin 

ixracı üzrə hesablanır.  

 

İXTİRA

  – 

iqtisadiyyatın  istənilən sahəsində, 

sosial sferada, müdafi

ədə  tapşırıqların  həllində 

texniki c

əhətdən  əhəmiyyətli fərqlərə  malik olan 

elmi t

ədqiqatların nəticəsi və cəmiyyətin müəyyən 

edilmiş  tələbatlarını  təmin etmək üçün istehsal 

f

əaliyyətinin, intellektual fəaliyyətin məhsulu olan 

yeni  ideyaların  texniki ifadəsidir.  Başqa  sözlə, 

dövl

ətin  ixtira  kimi  tanıdığı  və  ölkənin mövcud 

qanunvericiliyin

ə  uyğun  olaraq  mühafizə  etdiyi 

texniki n

əticədir.  Yeni  qurğular,  üsullar, 

madd

ələr, mikroorqanizm ştamları (vaksin, serum 

hazırlamaq  üçün  bir  mənbədən: xəstələnmiş 

heyvan v

ə  ya insan orqanizmindən saf 

mikroorqanizmin 

hazırlanması), 

seleksiya 

n

əticəsində  əldə  edilmiş  nailiyyətlər, həmçinin 

əvvəllər  mövcud  olan  qurğuların,  üsulların, 

madd

ələrin,  mikroorqanizm  ştamlarının  yeni 

t

əyinatla tətbiq  olunması  ixtiraların  obyektləri 

hesab edilir.  

İxtiralar  –  müəssisə  və  təşkilatların  qeyri-maddi 

aktivl

ərinin tərkibinə  daxil olan, elmi-texniki 

nailiyy

ətlərin mübadiləsi sahəsində  lisenziya 

predmeti; s

ənaye mülkiyyətinin qorunması obyekti 

hesab olunur. İxtiraların yaranması, qorunması və 

istifad

əsi ilə əlaqədar olan hüquqi münasibətlərin 

qanunla t

ənzimlənməsi  yalnız  qoruna  bilən 

ixtiralar üçün mümkündür. Az

ərbaycan 

Respublikası  da  daxil  olmaqla,  dünya  ölkələrinin 

qanunvericiliyind

ə  yeni,  ixtiraçılıq  səviyyəsi 

yüks

ək olan və sənayedə tətbiq edilən ixtiralar da 

daxil  olmaqla,  vahid  şəklə  salınmış  qoruna  bilən 

ixtiralardan istifad

ə edilir.  

Statistika  ixtiraların  kəmiyyət və  keyfiyyət 

göst

əricilərini (o cümlədən  Beynəlxalq  Patent 

T

əsnifatının  bölmələri, sinifləri və  tematik 

qruplar

ı  üzrə),  həmçinin  onların  istifadə 

edilm

əsini öyrənir. İxtiradan istifadə etmək, onun 

texnoloji prosesl

ərdə  hazırlanan  və  ya istismara 

veril

ən məhsullara tətbiq edilməsini; müəyyən 

edilmiş  qaydalar  çərçivəsində  maraqlanan 

şəxslərə  (lisenziyalı  müqavilə  əsasında)  və  eləcə 

d

ə xaricə ötürülməsini; təcrübə qismində istismara 

verilmiş  məhsullara tətbiqini əks etdirir. Bununla 

bel

ə, ixtiradan istifadə  etmə  faktlarının  sayı  ilə 

yanaşı,  ixtiradan  istifadə  nəticəsində  əldə  olunan 

g

əlirin həcmi də  müəyyənləşdirilir.  Bu göstərici 

ixtiradan istifad

ə  edən müəssisənin mühasibat 

hesabatlarında mövcud olur və bütün müəssisə və 

t

əşkilatlar üçün vahid metodika üzrə hesablanır. 

 

İXTİSAS

  –  1) m

əcmusu hər  hansı  bir  peşə, 

v

əzifə üzrə müəyyən mürəkkəblikdə işlərin yerinə 

yetirilm

əsi üçün zəruri ilkin şərtləri yaradan təhsil 

s

əviyyəsi  (peşəkar  hazırlıq)  və  praktiki  işin 

t

əcrübəsidir.  İşçilərin  ixtisası,  tarif  dərəcələrinə 

uyğun  olaraq,  ona  verilmiş  tarif  dərəcələri ilə 

qiym

ətləndirilir. Bir sıra peşələr üçün (avtomobil 

sürücül

əri və  s.)  ixtisasın  səviyyəsi dərəcələrlə    

(1, 2, 3) mü

əyyənləşdirilir;    2)  insanın  əmək 

f

əaliyyətinin bir növüdür. İxtisas hər hansı istehsal 

sah

əsində  məşğul  olmağa  imkan  verən bilik və 

əməli vərdişlərin kompleksidir;  3) mütəxəssis 

t

ərəfindən təhsil prosesində  əldə  edilmiş  və 

ixtisasın  müəyyən səviyyəsini təmin edən 

bilikl

ərin,  bacarığın,  vərdişlərin məcmusu və 

insanın əmək fəaliyyətinin bir növüdür. 

 

İXTİSASLAŞDIRILMAMIŞ  TİCARƏT

  – 

(I)  -  bir neç

ə  əmtəə  növü üzrə  pərakəndə  satış 

ticar

ətidir, bəzən  ayrı-ayrı  xidmət növlərini də 

əhatə edir. 

(II)  –  bird

ən çox məhsullar məcmusuna aid olan 

m

əhsullarla  yanaşı,  bəzən bir neçə  xidmətlə 

müşayiət edilən  ixtisaslaşdırılmamış  pərakəndə 

ticar

əti həyata keçirir.  

 

İXTİSASLAŞDIRILMIŞ  BÖYÜK  TİCA-

RƏT SAHƏSİ

 – 2500 kv.m v

ə ya ondan da çox 

sah

əsi olan, əmtəələrin  xüsusi  çeşidi  üzrə 

ixtisaslaşdırılmış 

pərakəndə 

ticar

ətin iri 

mağazasıdır  (məsələn, mebel, evlərdə  istifadə 

olunan müxt

əlif  xırda  əşyalar  üçün  mallar,  geniş 

alıcı kütləsi üçün elektron malları, idman malları, 

avtomobill

ər üçün mallar və  ya xüsusi istehlak 

üçün 

əmtəə  dəstləri (məsələn:  boş  vaxtın 

keçirilm

əsi,  daşınma  üçün  mallar,  ev  üçün 

mallar)). Ad

ətən,  əczaçılıq,  ətriyyat  malları, 

ayaqqabı  və  hazır  paltar  mağazaları  kimi  kiçik 

ixtisaslaşdırılmış  mağazalar  şəbəkəsi də  bu 

kateqoriyaya daxil edilir. 

 

İXTİSASLAŞDIRILMIŞ  İRİ  MAĞAZA

  – 

2500 kv.m v

ə  ya daha çox sahəyə  malik olan, 

əmtəələrin müəyyən  xüsusi  çeşidləri üzrə 

(m

əsələn, mebel, mənzili  cari  təmir etmək və 

b

əzəmək  üçün  mallar,  elektron  istehlak  malları, 

idman  malları,  avtomobillər üçün mallar) və  ya 

xüsusi t

ələbat üçün komplektləşdirilmiş  əmtəələr 

(m

əsələn, asudə  vaxt üçün mallar, nəqliyyat 

 

288 

vasit

ələri, ev üçün mallar) üzrə  ixtisaslaşdırılmış 

p

ərakəndə  ticarət  mağazasıdır.  Bir  sıra  ölkələrdə 

m

əsələn,  Almaniyada bu kateqoriyaya həmçinin 

aptekl

ər, kosmetik mallar mağazaları, ayaqqabı və 

hazır paltar mağazaları kimi, ölçüsünə  görə kiçik 

olan ixtisaslaşdırılmış mağazalar da daxil edilir. 

 

İXTİSASLAŞDIRILMIŞ  TİBBİ  HEYƏ-

TİN  YARDIMI  İLƏ  BAŞ  VERƏN 

DOĞUM  HALLARININ  PAYI

  (Minilliyin 

b

əyannaməsində 

əks 

olunmuş 

inkişaf 

göst

əricilərindən) 

- 

z

əruri 

müşahidənin 

aparılmasını, hamiləlik dövründə qadınlara qulluq 

edilm

əsini və onlara məsləhətlər verilməsini təmin 

ed

ən, həmçinin hamilələrə  tibbi  yardımı  və 

cavabdehliyi h

əyata keçirən və  yeni doğulmuş 

körp

ələrə qulluq edən heyətin yardımı ilə doğulan 

körp

ələrin faizlə miqdarıdır. 

İxtisaslaşdırılmış  tibbi  heyətin  sayına  yalnız 

lazımi peşəkar hazırlıq keçmiş, həmçinin müvafiq 

avadanlıq  və  dərmanlarla  işləməyi bacaran 

əməkdaşlar  daxil  edilir.  Hətta  qısa  təlim kursu 

keçmiş  ənənəvi mamaçalar onların  sayından 

çıxılır.  

İxtisaslaşdırılmış  tibbi  heyətin (həkimlərin, tibb 

bacılarının və ya mamaçaların) yardımı ilə həyata 

keçiril

ən  doğuşların  sayı  müvafiq  hesabat  dövrü 

ərzində  doğuşların  (və  ya  uşaq  doğmaların,  əgər 

yalnız  uşaq  doğma  faktları  üzrə  məlumatlar 

mövcuddursa) faiz hiss

əsi kimi ifadə olunur. 

 

İXTİSASLAŞDIRILMIŞ TİCARƏT

  –  (I)  - 

yalnız bir məhsul növünün və ya bu növə aid olan 

m

əhsulların  məcmusunun (məsələn, paltar və 

ayaqqabı,  ətriyyat, dəmir məmulatları)  satış 

m

ərkəzi hesab edilən topdan və pərakəndə ticarət 

növüdür. 

(II)  -  topdan v

ə  ya pərakəndə  ticarət  formasıdır, 

eyni tipli f

əsilələrə  aid olan məhsulların  və  ya 

qarışıq  məcmuya aid olan məhsulların  (paltar  və 

ayaqqabı,  ətriyyat, metal məmulatları)  satışını 

h

əyata keçirir. 

 

İİV/QİÇS 

HAQQINDA 

TAM 

VƏ 

DÜZGÜN  TƏSƏVVÜRÜ  OLAN  15-24 

YAŞLI  ƏHALİNİN  SAYI

 

(Minilliyin 

b

əyannaməsində 

əks 

olunmuş 

inkişaf 

göst

əricilərindən) - 15-24 yaşlı oğlan və qızların 

İİV  (insanın  immun  çatışmazlığı  virusu)-

infeksiyasının  cinsiyyət yolu ilə  keçməsinin 

qarşısının  alınmasının  iki  əsas üsulunun 

(prezervativd

ən istifadə  edilməsinin və  yalnız bir 

etibarlı  və  infeksiyaya  düçar  olmamış  tərəfdaşla 

cinsiyy

ət  əlaqəsinin)  əhəmiyyətini  düzgün  başa 

düşən hissəsidir.  Onlar  İİV-infeksiyasının 

ötürülm

əsinə  münasibətdə  iki  ən  çox  yayılmış 

prezervativd

ən istifadə  etməmək və  indeksiyaya 

düçar olanla cinsi 

əlaqədə  olmaq kimi səhvi 

bölüşdürmürlər.  Məlumdur ki, zahirən  sağlam 

adam İİV-infeksiyasının daşıyıcısı ola bilər. 

N

əzərə  alaraq ki, əsasında bu göstəricinin, 

yuxarıda  müəyyən  edildiyi  kimi,  hesablanması 

mümkün olan müayin

ə  kifayət qədər  aparılmır, 

BMT-

nin  Uşaq  Fondu,  BMT-nin  İİV/QİÇS  üzrə 

Ümumi  Proqramı  və  Dünya Səhiyyə  Təşkilatı 

birlikd

ə  nəzərdən keçirilən göstəricinin iki 

komponentini t

əqdim edən iki əvəzedici göstərici 

işləyib hazırlamışdır: 

“prezervativd

ən daima istifadə” ilə  özlərini  İİV-

infeksiyasından  qorumağın  nə  demək  olduğunu 

başa  düşən 15-24  yaşlı  qadın  və  kişilərin faizlə 

payı. Bu göstərici müvafiq təbliğat kampaniyasına 

cavab olar

aq, İİV-ə yoluxmadan qorunma vasitəsi 

kimi, prezervativl

ərdən müntəzəm istifadə etməyi 

düzgün anlayan 15-

24 yaşlı respondentlərin 15-24 

yaşlı  bütün  respondentlərin  sayına  nisbəti kimi 

hesablanır; 

zahir

ən  sağlam  görünən  adamın  İİV-infeksiyası 

daşıyıcısı ola bilməsi haqqında məlumatı olan 15-

24  yaşlı  qadın  və  kişilərin faizlə  payı.  Belə 

göst

ərici müvafiq təbliğat  kampaniyasına  cavab 

olaraq, zahir

ən  sağlam  görünən  insanın  İİV 

daşıyıcısı ola bilməsi haqqında məlumatı olan 15-

24  yaşlı  respondentlərin 15-24  yaşlı  bütün 

respondentl

ərin sayına nisbəti kimi hesablanır.  

 

İKİADDIMLI  ƏN  KİÇİK  KVAD-

RATLAR METODU (2AKM) 

– 

eyni  vaxtlı 

ekonometriya t

ənliklər sistemlərinin 

parametrl

ərinin qiymətləndirilməsi üçün tətbiq 

edil

ən  metoddur.  İkiaddımlı  ən kiçik kvadratlar 

metodun

a  uyğun  olaraq,  ilk  addımda  hər bir 

d

əyişən endogen  üçün  ən kiçik kvadratlar 

metodunun  köm

əyi ilə bütün dəyişən ekzogenlərə 

reqressiya  t

ənliyi qurulur. Bu tənliklərlə  dəyişən 

endogenl

ərin hesablama qiymətləri  tapılır.  İkinci 

addımda  ən kiçik kvadratlar metodunun köməyi 

il

ə  sistemin hər bir tənliyinin parametrləri 

qiym

ətləndirilir. Bu zaman matrisada arqumentin 

qiym

ətlərində  dəyişən endogenlərin birinci 

addımında  hesablanmış  qiymətlərindən istifadə 

edilir.  Alınmış  qiymətləri  ikiaddımlı  ən  kiçik 

kvadratlar metodunun-qiym

ətləri  adlandırırlar. 

İkiaddımlı  ən kiçik kvadratlar metodunun-

qiym

ətlərinin parametrləri sistemləri  eyni  vaxtlı 

ekonometriya t

ənliklər sistemlərinin eynisi sayılır.