A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(II) - milli hesabların tərtib edilməsi üçün, istifadə edil ən statistik vahiddir. Ev təsərrüfatları bölm əsindən başqa bütün institusional bölmələrdə institusional vahid statistik vahidl ə - “müəssisə” il ə eynidir. İnstitusional vahid iqtisadi qərarların q əbul edilməsi üzrə element sayılır. O, inkişafının v ə hərəkətinin bərabərliyi ilə, həmçinin öz əsas funksiyalarını yerinə yetirərkən qərarların qəbul edilm
əsində müstəqilliyi ilə xarakterizə olunur. Vahid
ə o vaxt institusional vahid kimi baxılır ki, o öz funksiyalarının yerinə yetirilməsində müstəqil olur v ə tam mühasibat uçotu və hesabat aparır. Vahidin mühasibat uçotunu tam h əcmdə aparması o dem əkdir ki, o, hesabat dövrü ərzində bütün iqtisadi v ə maliyyə əməliyyatları üzrə qeydlər aparır, həmçinin mühasibat balansını tərtib edir.
öz adından aktivlərə malik ola bilən, öhd əlik götürə bilən, iqtisadi fəaliyyət və digər vahidl ərlə əməliyyatlar həyata keçirə bilən iqtisadi vahiddir. İnstitusional vahidlərin əsas xarakteristikası aşağıdakı qaydada müəyyənləşdirilə bilər: a) İnstitusional vahid öz adından əmtəələrə və ya aktivl ərə malik ola bilər; beləliklə, o digər institusional vahidl ərlə əməliyyatlarda əmtəə və aktivl ərə mülkiyyət hüququnu dəyişdirə bilər; b) O iqtisadi q ərar qəbul edə və özü bilavasitə cavabdehlik daşıdığı iqtisadi fəaliyyətlə məşğul ola bil
ər və qanun qarşısında hesabat verə bilər; c) O öz adından maliyyə öhdəliyi qəbul edə bilər, dig ər öhdəlikləri qəbul edə və sazişlər bağlaya bil ər;
ç) Bu vahid üçün aktivl ər və passivlər balansı da daxil olmaqla, tam hesablar d əsti mövcuddur və ya h əm iqtisadi, həm də hüquqi nöqteyi-nəzərdən t ələb olunduğu zaman tam hesablar dəsti tərtib etm əsi mümkündür. İNTEQRAL TƏNLİK , əhalinin təkrar istehsalının inteqral tənliyi – riyazi tənlik, bir t ərəfdən əhalinin sayı və yaş strukturu və digər t ərəfdən doğum və ölümün yaş intensivlikləri arasında əlaqəni müəyyən edir. A.C.Lotka t ərəfindən 1907-39-cu illərdə bir sıra işlərdə tətbiq edilmişdir. İnteqral tənlik aşağıdakı kimidir: ∫ ∞ − − − = 0 ) , ( ) , ( ) ( ) ( ) (
x t x f x t x l x t N t S t N F F F (1) burada N(t) – doğulanların bölgü sıxlığı, yəni t 1 , t 2 dövründ
ə həmin cinsdən doğulanların sayı ∫ 2 1 ) ( t t dt t N
b ərabərdir; F indeksi – qadın, M – kişi cinsidir, l(x,t) – sağ qalmaq funksiyasıdır, yəni t anına doğulanlar üçün dəqiq x il yaşa qədər sağ qalma ehtimalı; f(x , t) – doğum funksiyası, f(x 1 t) ∆x isə t anında doğulmuş və x, x + ∆x yaş intervalında x yaşa çatmış qadında uşağın doğulması ehtimalı; δ
anında doğulanlar arasında qızların payıdır və bu, doğan qadınların yaş tərkibindən asılıdır. Doğulan oğlanların paylanma sıxlığı b ərabərdir: ) ( ) ( ) ( 1 ) ( t N t t t N F M ⋅ − = δ δ (2) Əhalinin yaş strukturunun sıxlığı P(x , t) aşağıdakı nisb ətdən tanınır: ) ( ) , ( ) , (
t N x t x l t x P F F F − − = , ) ( ) , ( ) , ( x t N x t x l t x P M M M − − = (3) x 1 , x 2
yaş intervalında t anına əhalinin sayı ∫ 2 1 ) , ( x x dx t x P
b ərabərdir. t anına doğulmuş qızların sayı ∫ ∞ = 0 ) , ( ) , ( ) ( ) ( dx t x f t x P t t N F δ (4) b ərabərdir. (1) t ənlik (4) və (3) nisbətlərin kompozisiyasıdır v ə eynicinsli inteqral tənlik adlanır. Tənlikdən göründüyü kimi, N(t
əyyən etmək üçün t – β
β
-d ə N(t) bilmək zəruridir, burada β 1 , β 2 – reproduktiv intervalın başlanğıcı və sonudur, çünki reproduktiv yaş intervallarından kənar f(x,t)=0. Bel ə hesablama heç də həmişə statistik informasiya il ə təmin olmur, buna görə də eyni cür inteqral t ənliklə yanaşı, əhalinin təkrar istehsalının müxtəlif cür inteqral tənlik tətbiq olunur
; hesab olunur ki, doğulanların bölgü sıxlığı yalnız t ≥
zaman m əlum olur, lakin t
anına əhalinin yaş sayı məlumdur. Bu halda (l) t ənlik aşağıdakı formanı alır: ∫ − + − − = 0 0 ) , ( ) , ( ) ( ) ( ) (
t F F F dx x t x f x t x l t N t t N δ + × − + − − + − ∫ ∞ − 0 ) ) , ( ) , ( ) ( 0 0 t t F F F x t t t x l x t x l t t x P
dx x t x f ) , ( − ×
Müvafiq olaraq (3) t ənlik t – x ≤
0 olduqda d əyişir: ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( 0 0 0 t t t x P x t t t x l x t x l t x P + − − + − − =
314
Ad ətən qəbul edirlər ki, δ
δ
δ ) vaxtdan asılı deyil. Əgər fərz etsək ki, doğum və ölüm funksiyaları doğum anından asılı deyil, onda (1) t ənlik stabil əhali üçün İ.t. dönür: ∫ ∞ − = 0 ) ( ) ( ) ( ) ( dx x t N x f x l t N F F F δ . Əhalinin təkrar istehsalı modellərinin elementi kimi, inteqral t ənlik əhalinin təkrar istehsalı
ərinin qarşılıqlı asılılığının t əhlili zamanı tətbiq olunur. İNTENSİVLİK – intensiv inkişaf istehsala daha mük əmməl faktorların və texnologiyanın tətbiqi il ə bağlıdır. Bu zaman inkişaf sərf olunan resursların həcminin artırılması hesabına deyil, onların faydalılıq əmsalı, əmək məhsuldarlığının artımı ilə əldə olunur.
– hesablama sisteminin v ə ya proqram qurğularının qarşılıqlı fəaliyyətini təmin ed ən texniki vasitə və qaydaların məcmusudur. İNTERGENETİK İNTERVAL (latınca inter – arasında və yunanca génesis - doğulma) – n əsildə ardıcıl doğuşlar (qonşu ardıcıllıqla uşaqların doğuşları) arasında orta intervaldır. İntergenetik interval paylanmasının təhlili çox vaxt anamnestik t ədqiqatların nəticələri üzrə h əyata keçirilir və protogenetik intervalın öyr ənilməsi ilə yanaşı, ailənin formalaşması haqqında fikir söyləməyə imkan verir. İntergenetik interval kəmiyyəti fizioloji və sosial amill ərindən asılıdır, sonuncular uşaq doğuşu t ənzimlənən şəraitdə həlledici rola malik olur. Əgər intergenetik interval döllənmədən sonra yalnız fizioloji amillərə məruz qalarsa (hamil əliyin uzunluğu, laktasiya dövrü), onun k əmiyyəti 24 aydan 34 ayadək dəyişə bilər. İntergenetik intervalın orta fizioloji səviyyədən çox artması protogenik intervalın artması ilə yanaşı, uşaq
doğuşunun şüurlu
m əhdudlaşdırılması əlamətlərindən biridir. İntergenetik intervalın artması müharibələr vaxtında, həmçinin sosial-iqtisadi sabitsizlik dövründ
ə kütləvi xarakter alır. Çoxuşaqlı ailələrdə intergenetik interval ortauşaqlı və azuşaqlı ailələrə nisb ətən az olur. R.İ.Sifmanın intergenetik interval t əhlili aşağıdakı qanunauyğunluqları aşkar etməyə imkan vermişdir: doğum sayının h əm orta hesabla doğumların bütün ardıcıllıqları üzr ə, həm də hər bir ardıcıllıq üzrə ayrıca artması il ə intervalların azalması; təsbit edilmiş doğum sayı olan hər qrup daxilində doğumun ardıcıllığının artması ilə intervalların uzanması; son intervalın xeyli artması. Sosial-gigiyenik t ədqiqatlarda intergenetik interval təhlili ananın sağlamlığı, uşaqların sağlamlığı və normal inkişafın nöqteyi-nəzərindən, onun ən əlverişli k əmiyyətini müəyyən etmək məqsədilə aparılır. İntergenetik interval kəmiyyətində dəyişikliklər hipotetik n əsl üçün doğum göstəricilərinə təsir göst
ərir: intergenetik intervalın azalması müəyyən ill
ərdə doğumun toplanmasına, uzanması – doğum s əviyyəsinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. İntergenetik interval doğuşun proqnozlaşdırılması zamanı (demoqrafik təhlildə) istifadə olunur. İNTERNET ABUNƏÇİLƏRİ - internet şəbəkəsinə qoşulmaq üçün qoşulma haqqını öd əmiş fərdlər hesab olunur. Qoşulma sürətindən, internet ə çıxış və ödəmə formasından asılı olmayaraq bütün abun əçilər nəzərə alınır. İNTERNET İSTİFADƏÇİLƏRİ - internet şəbəkəsinə qoşulmuş, internetdən istifadə etmiş şəxslər hesab olunur. İstifadəçilərin sayını əhalinin ümumi sayına bölmək və 100-ə vurmaqla h ər 100 nəfərə düşən internet istifadəçilərinin sayı tapılır. İnternet istifadəçisi tələbə və ya şagird olduqda, o, internetd ən “tə hsil müəssisəsində” (t əhsil aldığı yerdə) istifadə etmiş, müəllim olduqda “iş yerində” internetdən istifadə etmiş şəxs kimi nəzərə alınır. İNTERPOLYASIYA ETMƏK – 1) mü əyyən
sinifl ərin funksiyalarının, onun məlum olan ayrı- ayrı qiymətləri və ya ayrı-ayrı nöqtələrdə onun tör
əmələrinin qiymətləri üzrə bərpa edilməsidir (b əzən təxminən). Riyazi hesablamada - bu k əmiyyətin və ya onunla əlaqəli digər k əmiyyətlərin məlum ayrı-ayrı qiymətləri üzrə hər hansı kəmiyyətinin təxmini və ya dəqiq tapılması üsuludur. İnterpolyasiyadan riyazi tapşırıqların h əllində bir sıra təqribi metodların qurulması üçün istifad ə edilir; 2) statistikada sosial-iqtisadi hadis ələrin dinamikasının tədqiqində müəyyən dövr daxilind ə naməlum səviyyənin tapılması dinamika sırasının interpolyasiyası adlanır. Dinamika sırasının səviyyələri sabit dəyişərsə, sıranın interpolyasiyasının orta mütləq artım və ortaillik artım sürəti əsasında aparmaq olar. Bu göst ərici eyni keyfiyyətli dövr üçün hadisənin inkişaf qanunauyğunluğunu düzgün xarakterizə etm
ək imkanına malikdir. İNTERVALLI PROQNOZ – proqnozlaşdırılan kəmiyyətin qiymətlərinin m əcmusunu müəyyənləşdirən, interval şəkilli proqnozdur. İntervallı proqnoz, bir qayda olaraq, proqnozun etibarlı sərhədlərinin hesablanması əsasında müəyyən olunur. Etibarlı intervalın eni n əzərəçarpacaq dərəcədə qəbul olunmuş etibarlılıq ehtimalından asılıdır. Bu ehtimal (etibarlılıq) nə 315
q ədər yüksək olursa, interval bir o qədər enli olur, ancaq proqnozun aprior (t əcrübədən asılı olmayan) d əqiqliyi azalır. İntervallı proqnoz, nöqtəli proqnoz əsasında aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirilir:
ỹ = ỹ ± t a
ѕ p burada,
ỹ - nöqtəli proqnoz; t a – Styudent statistikasının t qiyməti; ѕ p
ətasıdır. İNTERVÜ (SORĞU) APARMAQ (marketinqd ə) – respondentlərlə şifahi sorğu aparma metodudur. F ərdi və qrup sorğuları f ərqləndirilir. Çox vaxt sorğu nümunə marketinqin ə uyğun gəlir. İNTRASTAT – Avropa İttifaqı ölkələri- üzvl ərinin
arasındakı sərhəd nəzarətinin sad ələşdirilməsi ilə bağlı, vahid bazarın yaradılması proqramına uyğun olaraq, Avropa İttifaqına üzv ölkələr arasında 1993-cü ildən t ətbiq olunan əmtəə ticarətinə dair statistik m əlumatların yığılması sistemidir. Bu sistem üzrə Avropa İttifaqı daxilində ticarət haqqında m əlumatlar birbaşa ticarət əməliyyatlarının iştirakçılarından toplanır və əlavə dəyər vergisi haqqında məlumatların yığılması və qiym
ətləndirilməsi sistemi ilə birlikdə istifadə olunur. İNVENTAR UÇOTUNUN VƏ NƏQLİY- YAT (HƏRƏKƏT EDƏN) VASİTƏLƏRİ- NİN QEYDİYYATI SƏNƏDLƏRİ – vaqonun, lokomotivin, g əminin, avtomobilin pasportudur. İstehsalçı zavod tərəfindən tərtib edilir. N əqliyyat vasitələrinin bütün texniki- konstruksiya v ə istismar xarakteristikasını əks etdirir. H ərəkət edən (nəqliyyat) vasitələrin t əmiri, modernləşdirilməsi və yenid ən
qurulmasında baş verən bütün dəyişikliklər pasporta əlavə edilir.
qiym
ətlilərin və pul vasitələrinin mövcudluğunun v ə vəziyyətinin, onların hesablanması, ölçülməsi, qiym ətləndirilməsi yolu ilə dövrü olaraq yoxlanması üsuludur. İnventarlaşdırma, vasit
ələrin mühasibat uçotu göstəricilərinin doğruluğunun və saxlanmasının təmin edilməsi m əqsədilə aparılır. İnventarlaşdırmaya əsas fondlar; qeyri-maddi aktivl ər; maliyyə qoyuluşu, material- əmtəə qiymətliləri; tamamlanmamış istehsal v ə özünün xüsusi yarımfabrikatları; tama mlanmamış əsaslı tikinti; əsaslı təmir; g ələcək dövrün xərcləri; yetişdirilmədə və kök əldilmədə olan heyvanlar; ticar ət
mü əssisələrinin əmtəə və taraları; pul vəsaitləri və pul s ənədləri; ciddi hesabat blankları; hesablarda olan v əsaitlər, həmçinin debitor və kreditor hesablarının vəsaitləri və s. aiddir. İnventarlaşdırmaya həmin müəssisəyə aid olmayan qiym ətlilər (icarəyə götürülmüş əsas fondlar, m əsuliyyətli mühafizədə saxlanılan və ya emal üçün q əbul edilmiş qiymətlilər) də aid edilir. İnventarlaşdırma mühasibat uçotu və hesabatlara dair
əsasnamə ilə tənzimlənir. Bu s
ənəddə inventarlaşmanın məqsədi və v əzifələri; inventarlaşmanın aparılmasının ümumi qaydaları; inventarlaşma zamanı uçot
m əlumatlarından kənarlaşmalar aşkar edildikdə əmlak üzrə müqayisə cədvəllərinin tərtib olunması; inventarlaşma nəticələrinin əks etdirilm ə qaydaları müəyyənləşdirilir. (II) – şirkətin aktivlərinin və passivlərinin bütün m əcmusunun uçota alınması (miqdar göst
əricilərində və dəyər ifadəsində) məqsədilə ən azı ildə bir dəfə (adətən, maliyyə ili başa çatdıqda) aparılan əməliyyatdır (tədbirdir).
mü əyyən tarixə inventarlaşdırmanın aparılması və material- əmtəə
qiym ətlilərinin və dig ər
inventarlaşdırılan obyektlərin faktiki mövcudluğu haqqında tərtib edilən sənədlərdir. İnventarlaşdırma siyahısı müəyyən olunmuş forma üzr ə inventarlaşdırma komissiyası t ərəfindən tərtib olunur. Mü əssisəyə aid olmayan qiymətlilərə (emal üçün q əbul
edilmiş, məsuliyyətli mühafizədə saxlanılan, icarəyə götürülmüş əsas fondlara) ayrıca inventarlaşdırma siyahısı tərtib olunur. Qiym ətlilər inventarlaşdırma siyahısında uçota q əbul edilmiş nomenklatura (siyahı) və ölçü vahidi üzr ə göstərilir. İnventarlaşdırma siyahısı inventarlaşdırma komissiyasının bütün üzvləri t ərəfindən imzalanır, cavabdeh şəxs isə bütün qiym ətlilərin komissiya tərəfindən mövcudluğunun naturada yoxlanmasını, siyahıya daxil edilm əsini, komissiyaya heç bir iradı olmadığını və siyahıda göstərilmiş bütün qiym ətlilərin öz yerində olduğunu imzası ilə t əsdiq edir. İnventarlaşdırma siyahısının və mühasibat uçotunun m əlumatlarından maddi- əmtəə qiymətlilərin artığının və çatışmazlığının aşkar edilməsində istifadə edilir. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|