A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İLKİN HESABAT
- İLKİN XƏRCLƏR (MƏSRƏFLƏR)
- İLKİN UÇOT GÖSTƏRİCİLƏRİ
- İLLİK MÜHASİBAT HESABATI
- İMMİQRASİYA (MÜHACİRƏT) - (I)
- İMTİYAZLI SƏHM
- İNDOSSAMENT
- İNFORMASİYA PROSESLƏRİ
|
İLKİN GƏLİRLƏRİN SALDOSU - öd ənişə
aid olan ilkin g əlirlərin məbləği çıxılmaqla, ilkin g əlirlərin ümumi dəyəri kimi müəyyənləşdirilən institusional vahid v ə ya sektor tərəfindən əldə edilmiş ilkin gəlirlərin saldosudur. Bütün iqtisadiyyat s əviyyəsində o, milli gəlir kimi xarakteriz ə olunur.
– dövl ət statistika orqanları t ərəfindən müəyyən edilən vaxtda və ünvana hesabat vahidl ərinin bilavasitə təqdim etdikləri hesabatd ır.
İLKİN XƏRCLƏR (MƏSRƏFLƏR) – şirkətin yaradılması ilə bağlı xərclərdir. Bu xərclər mal v ə xidmətlərin alınmasına çəkilən xərcləri özünd ə birləşdirməyə də bilər (təşkilati xərclər, bazarın öyrənilməsinə, reklama və digər xərclər daxildir).
– bir qayda olaraq, ilkin uçot s ənədlərində (m əsələn,
doğum haqqında şəhadətnamə, tapşırıq, faktura, qəbzlər, aktlar və s.) müxt
əlif faktlar (hadisələr, proseslər və s.) baş verdikc
ə aparılan qeydiyyatdır. İlkin uçotun funksiyalarına müşahidə əməliyyatları, yəni m əlumatların və yekunların hesablanmasının qeydiyyatı aid edilir. İlkin uçot sənədləri digər uçot növl əri – mühasibat, statistika üçün məlumat m ənbəyi hesab edilir. İLKİN UÇOT GÖSTƏRİCİLƏRİ – ilkin uçot s
ənədlərində (qaimələrdə, qəbzlərdə, aktlarda v ə s.) olan əşyaların, təsərrüfat fəaliyyəti aktivl ərinin, müxtəlif hadisələrin kəmiyyət- keyfiyy ət və ya dəyər xarakteristikasıdır. İLLİK MÜHASİBAT HESABATI – balans, m ənfəət və zərərlərin hesabları və hesablara şərhləri özündə birləşdirən maliyyə hesabatlarının m əcmusudur. Bu hesabatlar bütöv bir tamlıq təşkil edir v ə müəssisələrin aktivləri, maliyyə vəziyyəti v ə onun mənfəəti/zərəri haqqında düzgün m əlumat verir.
f əaliyyətinin xarici şəraitindəki dəyişikliklərin modell əşdirilən sisteminə təsirinin təhlili üçün n əzərdə tutulan modeldir. Bu zaman retrospektiv 300
t əhlil vəzifəsi və yaxud gələcək inkişafın spektrl ərinin mümkün istiqamətləri həll edilir. İstehsalda imitasiya modeli istehsal bölməsi, sex, daşıma sistemi və s. kimi modelləşdirmə sisteml ərinin əməli idarə edilməsində, ehtiyatların axtarılmasında və səmərəli inkişaf variantlarının tapılmasında tətbiq edilir. Model bu halda öyr ənilən obyektin maddi və informasiya strukturunu v ə fəaliyyət alqoritmlərini kifayət q ədər dəqiq təsvir etməlidir. İMİTASİYA MODELLƏŞDİRMƏ ME- TODU - hesablama sisteminin ən universal t ədqiqat metodudur. Bu metod öyrənilən sisteml ərin statistik modellərinin və sınaq zamanı alınmış böyük həcmli statistik məlumatların elektron hesablama maşınlarında dəfələrlə işlənməsi üzrə (mürəkkəb dinamiki proseslərin) t ədqiqat metodu kimi müəyyənləşdirilir. İmitasiya modell ərinin hazırlanması, baş verən hadisələrin ardıcıllığını əks etdirən alqoritminin yaradılmasını n əzərdə tutur. Son vaxtlar modell əşdirmənin imitasiya-təhlil metodu geniş yayılmışdır.
- (I) - daimi v
ə ya müvəqqəti (əsasən uzunmüddətli) yaşamaq üçün başqa ölkənin vətəndaşlarının köçüb ölk əyə gəlməsidir; (II) - (lat. immigro – yerl əşirəm) – başqa ölkə v ətəndaşlarının çox vaxt yeni vətəndaşlıq almaqla daimi, yaxud müv əqqəti (əsasən, uzun vaxta) yaşamaq üçün digər ölkəyə daxil olmasıdır (yerl
əşməsidir). İmmiqrasiya bir sıra səbəblərlə mü əyyən edilir: sosial-iqtisadi, siyasi, etnik (milli), dini v ə s. İmmiqrasiya dünyanın bəzi hiss ələrində məskunlaşmada vacib və bir çox ölk ələrdə (məsələn, ABŞ, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, CAR, İsrail, Argentina və s.) əhalinin formalaşmasında mühüm, bəzən həlledici rol oynamışdır. İmmiqrasiya əhali sayının dinamikasına xeyli təsir göstərir, onun demoqrafik n əticələrinə təkcə miqrantların sayı deyil, hətta onun cins- yaş strukturunun xüsusiyyətləri də s əbəb olur. İmmiqrasiya əhalinin müxtəlif etnik qruplarının qarışmasına gətirib çıxarır və nəticədə etnoslar tör əyir.
– s əhmdarların iclasında s əsvermə hüququ, emissiya proqramında qeyd edilmiş gəlirin (dividentin) alınması, həmçinin korporativ mü əssisə ləğv edildikdə onun qalıq d əyərinin bölüşdürülməsində iştirak etmə hüququ il ə əvəz olunmuş səhmdir. İmtiyazlı səhm sah ibinin bütün hüquqları emissiya proqramında göst ərilir. Səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalında imtiyazlı səhmin payı qanunvericiliyə uyğun olaraq məhdudlaşdırılır. İNDAKTİV TƏNZİMLƏMƏ - dövl
ətin iqtisadi vasit ələrin köməyi ilə istehsala təsiridir. İqtisadi vasitələr dedikdə, dövlət investisiyaları, şəxsi və digər sektor məhsullarının dövlət istehlakı, dövlət vergi siyasəti, borc kapitalı bazarının köməyi ilə istehsalın tənzimlənməsi və iqtisadiyyatın proqnozlaşdırılması nəzərdə tutulur. İNDEKS (latınca “index” – göstərici) – eyni bir hadis ənin iki vəziyyətinin (orta ölçülərinin) nisbi k əmiyyətidir və ya müəyyən dövr ərzində iqtisadi v ə sosial proseslərin göstəricilərinin dəyişməsini nisbi şəkildə səciyyələndirən iqtisadi və statistik göst
əricidir. İndeksin köməyi ilə qiymətləndirilən hesabat m əlumatları keçən dövrün bazis m əlumatları ilə, normativ və müqavilələrlə, digər m əcmu və ya ərazilər üzrə məlumatlarla müqayisə edilir. T ədqiq edilən indeksin elementlərinin ümumil əşdirilməsinin məruz qaldığı əhatə d ərəcəsindən asılı olaraq, indekslər fərdi və toplu (ümumi v ə qrup üzrə) indekslərə bölünür. F ərdi indekslər statistik məcmuların ayrı-ayrı elementl ərinin dəyişməsini xarakterizə edir, m əsələn, ayrı-ayrı malların qiyməti, eyni zamanda dinamikasının nisbəti hesab edilir: 0 1 p p I qiy =
Burada: p 1 v ə p 0 - hesabat v ə baza dövrlərində ayrı-ayrı əmtəələrin qiymətidir. Toplu (ümumi) indeksl ər statistik məcmunu (m əsələn, müxtəlif malların qiymətlərini) əmələ g ətirən bütün vahidlərin birlikdə dəyişməsini əks etdirir v ə aşağıdakı düsturla ifadə edilir:
∑
= 1 0 1 1
p q p I qiy
Burada: p 1 v ə p 0 - hesabat v ə baza dövrlərində ayrı-ayrı əmtəələrin qiyməti; q
- əmtəə və xidm ətlərin həcmidir. Ümumi indeksd ən öyrənilən statistik məcmunun qrup indeksi (subinde ksi) ayrılır. Toplu (ümumi) indeksl ərin əsas xüsusiyyəti, onların sintetik və analitik xassələrə malik olması hesab edilir. İndeksin sintetik xüsusiyyəti indeks metodu vasit əsilə statistik məcmunun müxtəlif cinsli çoxsaylı vahidlərinin birləşdirilməsindən ibar
ətdir. İndeksin analitik xüsusiyyəti indeks metodunun vasit əsilə öyrənilən göstəriciyə amill
ərin təsirinin müəyyənləşdirilməsindən ibar
ətdir. Analitik məqsədlər üçün indeksdən istifad
ə iqtisadi işlərdə vacib aspektlərdən biridir. 301
Amill ərin tərkibinin və rolunun öyrənilməsi əsasında, iqtisadi proseslərin inkişafının lazımi istiqam
ətlərdə idarə edilməsi əvvəlcədən verilmiş göst
əricilər üzrə həyata keçirilir. İNDEKS–DEFLYATORLAR - cari (qüvv ədə
olan) qiym ətlərlə
ifad ə olunan d əyər göst
əricilərinin baza qiymətlərində, yəni bazis kimi q
əbul olunmuş ilin qiymətlərində yenidən hesablanması üçün tətbiq olunan qiymət indeksidir. İndeks deflyatorların köməyi ilə toplu iqtisadi-statistik göst əricilərin – ÜDM (Ümumi Daxili M
əhsul), kapital qoyuluşu və s. fiziki həcm dinamikası hesablanır. İNDEKSLƏR ARASINDA ƏLAQƏ - sosial- iqtisadi hadis ələr arasında əlaqə və asılılıq mövcud olduğu kimi, onların göstəriciləri arasında da sıx qarşılıqlı əlaqə və asılılıq vardır. İndeks nəzəriyyəsində indekslərin qarşılıqlı əlaqələri haqqında məsələ mühüm problemlərdən biridir. Sosial-iqtisadi hadis ələrin olduqca mür
əkkəb olması, onların arasında qarşılıqlı əlaqə v ə asılılıqların çoxtərəfli mövcud olması ona g ətirib çıxarır ki, ayrıca götürülmüş göstərici hadis ənin ancaq bir tərəfini xarakterizə edə bilər. İqtisadi fəaliyyət sahələri miqyasında bütövlükdə indeksl
ərin qarşılıqlı əlaqələrinin böyük əhəmiyyəti vardır. İndekslər sistemi elə qurulmalıdır ki, indekslərin qarşılıqlı əlaqələri hadis
ələr arasında real mövcud olan iqtisadi əlaqələri ifadə edə bilsin. Belə bir qarşılıqlı əlaqə bu v ə ya digər hadisələrin inkişafını müəyyən ed ən amilləri ölçməyə imkan verə bilər. Məsələn, istehsal olunmuş məhsulun həcmi əmək m əhsuldarlığının səviyyəsinin məhsul istehsalına s ərf edilmiş vaxta olan hasilinə bərabərdir. Ona gör ə də, məhsulun həcmi indeksi və əmək m əhsuldarlığı indeksləri elə qurulmalıdırlar ki, onlar qarşılıqlı əlaqə şəklində uzlaşa bilsinlər. Bu indeks sistemind ə sərf edilmiş iş vaxtının d əyişilməsi əlaqələndirici həlqə rolunu yerinə yetirir. Bu indeksl ərin qarşılıqlı əlaqələrini aşağıdakı kimi göstərmək olar:
× = ,y əni
∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ × = 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 1 ) : ( T T T p q T p q p q p q
Burada, 0 0 0 1 p q p q ∑ ∑ - m əhsulun fiziki həcm indeksi,
∑
∑ ∑ 0 0 0 1 0 1 : T p q T p q -
əmək məhsuldarlığı indeksi, ∑ ∑
1 T T -
əmək məsrəfi indeksidir. Bu indekslər bel
ə də yazıla bilər: ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ × = 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 T T q t q t t q t q
Birinci k əsr vaxt normativi əsasında hesablanan m əhsulun fiziki həcm indeksidir, ikinci kəsr vaxta gör ə əmək məhsuldarlığı indeksidir, üçüncü kəsr is ə əmək məsrəfi indeksidir. Bunlardan əlavə, əsas və silsiləvi qaydada hesablanmış indekslər və s. arasında riyazi əlaqə vardır.
İNDİKATOR – iqtisadi prosesl ərin necə c ərəyan edəcəyini əvvəlcədən görməyə imkan ver ən, istiqamətləndirən iqtisadi göstəricidir.
1) onun vasit əsilə hüquqların yeni sahibinə verilməsinin həyata keçirilm əsi haqqında arxa tərəfində keçmə qeydi olan adlı qiymətli kağızdır (qəbzdir, vekseldir). İndossament indossant tərəfindən digər indossantın və yaxud təqdim edənin xeyrinə edilə bil
ər. Veksel indossament yolu ilə məhdud olmayan sayda ötürül ə bilər; güman edilir ki, indeks qiym əti kağızda hansı vəziyyətdədirsə, o qayda il
ə də aparılır və buna görə də arxasındakı siyahıda göstərilən sonuncu şəxs onun sahibi sayılır və ödənişi də o almalıdır. Ötürmə qeydində adın olmaması halında İndossament onu təqdim ed ənə hesablanır; 2) sənədin hüquqi qüvvəyə minm əsi üçün zəruri olan imzadır; 3) sığorta polisind ə (vəsiqəsində) aparılan istənilən düz əlişdir və ya sığortanın şərtlərinin dəyişməsi il ə əlaqədar olaraq, sığorta haqqında müvəqqəti şəhadətnamədir.
ənin pul-kredit və maliyyə sisteminin (öd əməmə, dövlətin qeyri-məhsuldar x ərcləri, kredit vermənin, vergi qoymanın və s. qeyri-s əmərəli sistemi) funksiyalarının pozulması, struktur disproporsiyaları, ayrı-ayrı malların və xidm
ətlərin qiymət nisbətlərinin pozulması, h əmçinin digər amillərin pozulması ilə əlaqədar olaraq, iqtisadiyyatda əmtəə və xidmətlərin qiym ətlərinin artımı ilə müşahidə edilən, kağız pulların və nağdsız pul vəsaitlərinin qiymətdən düşməsidir. Tənzimlənən qiymətlərlə olan inzibati iqtisadiyyat üçün əmtəələrin defisitliyi, istehlak bazarının pozulması, barter sövdələşmələrinin inkişafı, artıq pul kütləsinin əllərdə yığılması və s. kimi meydana çıxan, boğulan inflyasiya xarakterikdir. Qiym ətlərin liberallaşdırılması ilə inflyasiya əmtəə və xidmətlərin qiymətlərinin fasil
əsiz artımı ilə xarakterizə olunan açıq 302
formaya keçir. Tempin ə görə, sənaye cəhətdən inkişaf edən ölkələr (artım tempi müxtəlif qiym
ətləndirmələrlə 3%-dən 10%-dək təşkil edir) üçün xarakterik olan sürüşkən (inzibati) inflyasiyaya; inkişaf etməkdə olan ölkələr və keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün (10-50%-dən 200-300%-d ək) qaçan (çaparaq) inflyasiyaya;
ən çox artım tempin ə malik olan, əgər onlar yarım il və daha çox müdd ətə davam edərsə) ayrılır. Statistika ÜDM-un indeks-deflyatoru v ə istehlakçı qiym
ətlərin indeksləri hesab olunan vacib komponentl ərlə qiymət indeksləri sistemindən istifad
ə etməklə inflyasiyanın səviyyəsini ölçür və öyr
ənir. Yuxarıda qeyd olunanlardan başqa, inflyasiyanın m əsrəf, idxal edilən, kredit, gözlənilməyən, gözl ənilən, açıq, gizli, sürüşən (mötədil), tələb kimi forma v ə növləri də mövcuddur. Onlar aşağıdakı kimi meydana çıxır: sürüşkən (inzibati) inflyasiya qiym ətlərin inzibatçılıq vasitəsilə t ənzimlənməsindən doğur; qaçan (çaparaq) inflyasiya qiym ətlərin sıçrayışlı qalxması ilə s əciyyələnir; qiymətlərin çox böyük sürətlə artdığı hiperinflyasiya; resursların istehsal amillərinin qiym
ətlərinin qalxması, bunun nəticəsində isə istehsal v ə tədavül məsrəflərinin artması və buraxılan məhsulun qiymətlərinin qalxmasında t əzahür edən məsrəf inflyasiyası; xarici amillərin t əsiri ilə, məsələn, ölkəyə xarici valyuta axınının genişlənməsindən və idxal qiym ətlərinin qalxmasından irəli gələn idxal edilən inflyasiya; h ədsiz kredit ekspansiyasından doğan kredit inflyasiyası; cari dövrdə gözlənilən səviyyədən üstün olan gözl ənilməyən inflyasiya; cari dövr amill
ərinin fəaliyyəti nəticəsində inflyasiyanın g ələcəkdə gözlənilən səviyyəsi, yəni gözlənilən inflyasiya; istehlak mallarının və istehsal resurslarının bahalaşması hesabına baş verən açıq inflyasiya; dövl ət orqanlarının qiymətləri əvvəlki s əviyyədə saxlamaq cəhdləri ilə müşayiət olunan mal çatışmazlığı nəticəsində yaranan gizli inflyasiya. Bu zaman əmtəələrin açıq bazarlardan “qara” bazarlara axını və burada bahalaşması baş verir; qiym ətlərin uzunmüddətli, mütəmadi qalxmasında özünü göstərən sürüşkən (mötədil) inflyasiya; t ələbin təklifdən çox olmasında, bunun n əticəsində isə qiymətlərin qalxmasında təzahür ed ən tələb inflyasiyası. İNFLYASİYA PROSESLƏRİNİN TƏH- LİLİ – inflyasiya prosesl ərinin təhlilinin bir neçə istiqam ətləri mövcuddur. Regionların coğrafi, t əbii-iqlim şəraiti, iqtisadi və sosial xüsusiyyətləri əhəmiyyətli dərəcədə bir-birind ən f
bu da regionlarda, h əmçinin iqtisadiyyatın bölm ələrində onların sosial-iqtisadi inkişafını t əyin edən inflyasiya proseslərinin obyektiv müqayis əsini təmin edir. İnflyasiya proseslərinin t əhlilinin digər bir istiqaməti müxtəlif amillərin iqtisadi bölm ələrdə qiymət dinamikasına təsirini xarakteriz ə edən iqtisadi göstəricilərin ekspert yolu il ə seçilmiş sistemindən istifadə edilməsidir: s ənaye məhsullarının istehsalının dinamikası və onun daxili v ə xarici bazarlarda rəqabətlilik qabiliyy əti, pul tədavülünün və maliyyə bazarlarının inkişafı göstəriciləri, əhalinin pul
probleml
əri və onun gözlənilən dəyişiklikləri, ölk
ənin valyutasının xarici dövlətlərin valyutası il ə müqayisədə vəziyyəti və s. İnflyasiya prosesl ərinin sistemli təhlilindən başqa, qarşıda cari an üçün ayrı-ayrı bölmələrdə inflyasiya prosesl
ərinin öyrənilməsi üzrə konkret vəzifələr d ə dura bilər. Bu halda qiymətlərin mövcud s əviyyəsindən və iqtisadiyyatın həm istehlak, həm d ə istehsal bölmələrində olan qiymət indeksləri sistemind ən istifadə olunur. I səviyyədən başlayaraq, qiymətlər, onların konkret əmtəələr üzr
ə dəyişməsi, keçmiş dinamikası və II s əviyyəyə keçməklə (qiymətlərin regional və sahə dinamikasının tədqiqatı aparıldığı halda)
d əyişmənin gözlənilən trayektoriyası və təhlilin III s əviyyəsi bütövlükdə tədqiqat aparılan istiqam ətdə
(istehlak bazarı,
sənaye mü əssisələrinin istehsalçı və sənaye məhsulları is tehlakçılarının qiymətləri, daxili və dünya qiym ətlərinin bir-birinə münasibəti və s.) olan hadis ələrin gedişi təhlil edilir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|