A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İSTEHSAL KOOPERATİVİ (ARTELİ) -
birg ə istehsal və ya digər təsərrüfat fəaliyyəti üçün (istehsal, emal, s ənaye, kənd təsərrüfatı və ya dig ər məhsulun satışı, işlərin yerinə yetirilməsi, ticar ət, məişət xidməti, digər xidmətlərin göst ərilməsi) vətəndaşların şəxsi əmək və ya digər iştirakına və onların üzvlərinin (iştirakçılarının) əmlak
şəklində üzvlük öd əmələrinin birl
əşdirilməsinə əsaslanan üzvlük əsasında könüllü birliyidir. İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ – m əhsul və xidm ətlərin istehsalına sərf edilən əmək və vəsait m əsrəflərinin pulla ifadə olunan məcmusudur. İSTEHSAL OLUNAN AKTİVLƏRƏ QOYULAN İNVESTİSİYALAR – əsas
kapitala investisiyaları, maddi dövriyyə vasit ələrinin ehtiyatlarını, qiymətliləri özündə birl əşdirən kapital yaradan investisiyaların bir hiss əsidir. (Maddi dövriyyə vasit ələrinin ehtiyatları, yenidən işlənənə, satılana və ya digər vasit
ələrlə istifadə edilməsinə qədər müəssisənin s ərəncamında olan məhsul ehtiyatlarından, h əmçinin istifadə və ya növbəti emalsız alınıb- satılması üçün nəzərdə tutulmuş məhsul ehtiyatlarından ibarətdir. Buraya xammal və materiallar, natamam istehsal, hazır məhsul, alınıb-satılma üçün əmtəələr daxildir. Qiymətlilər d əyərin saxlanması vasitəsi kimi istehsal və istehlak m əqsədləri üçün istifadə edilməyən əhəmiyyətli dəyərli malları özündə əks etdirir. Onlar qiym ətli metal və daşlardan, zərgərlik m əmulatlarından, incəsənət əsərlərindən və s. ibar ət olur.) İSTEHSAL OLUNMAYAN AKTİVLƏR –
t əbii mənşəyə malik olan və yaxud MHS-də isteh sal prosesi kimi baxılmayan fəaliyyət n əticəsində insan tərəfindən yaradılan qeyri- maliyy ə aktivləridir. İSTEHSAL OLUNMAYAN AKTİVLƏRƏ QOYULAN İNVESTİSİYALAR – istehsal prosesinin n əticəsi olmayan aktivlərə yönəldilən
Torpaq, yeraltı sərvətlər, yetişdirilməyən (təbii) bioloji ehtiyatlar, su ehtiyatları kimi istehsal olunmayan aktivl ərin təbii aktivləri və istehsal prosesi il ə əlaqədar olaraq tərtib olunan və dövri olaraq bir institutsional vahidd ən digərinə keçən istehsal olunmayan qeyri-maddi aktivl ər - hüquqi formaları fərqləndirilir. İSTEHSAL OLUNMUŞ AKTİVLƏR – MHS-d
ə istehsal prosesi kimi baxılan fəaliyyətin n əticəsi olan, qeyri-maliyyə aktividir. 327
İSTEHSAL PROSESİNƏ XİDMƏT GÖSTƏRƏN ENERJİ AVADANLIĞININ GÜCÜ –
enerji avadanlıqlarının müəyyən işləri yerin
ə yetirmək qabiliyyətini xarakterizə edən göst
əricidir. Aşağıdakı düsturla hesablanır: G i.p. = G i.m.
+G e.m.
+G e.a.
burada G i.p.
- istehsal prosesin ə xidmət göstərən enerji avadanlığının gücünü; G i.m.
– bilavasit ə işçi
maşını və zavoddaxili nəqliyyatlara xidmət göst
ərmək üçün fəaliyyət göstərən ilkin müh
ərriklərin gücünü; G e.m.
- elektrik müh ərriklərinin gücünü və G e.a. – elektrik aparatlarının gücünü göstərir. Bu düstur mexaniki ötürücül
ərin güclərini (G i.m
)
v ə elektrik ötürücül
ərinin güclərini (G e.m.
+G e.a.
)
ayırmağa imkan verir. İSTEHSAL TƏHLİLİ – eyni tipli istehsal v ə ya eyni tipli sah ələrin vahidlərinə yönəldilmiş iqtisadi t əhlil metodudur. Ancaq gələcəkdə xalis statistik quruluşlu olacaq eyni tipli istehsal vahidi, bir qayda olaraq, müşahidə üçün uyğun vahid hesab edilmir. Bel əliklə, yekun məhsul yalnız müxt
əlif əməliyyatlar yolu ilə ayrı-ayrı vahidlər s əviyyəsində ümumilikdə hesablana bilər. M əhsulları təsnifləşdirmək üçün aşağıdakı t əsnifatlardan istifadə edilir: İqtisadi Fəaliyyət Növl əri üzrə Məhsul Təsnifatından, kombinə edilmiş (birləşdirilmiş) nomenklaturadan (beyn
əlxalq adı
CN), H armonlaşdırılmış Sistemd ən (HS), Məhsul Növləri Təsnifatından (CPC, CPA). İstehsal üzrə təhlili sahələr üzrə təsnifatdan f ərqləndirmək vacibdir. İSTEHSAL TİKİNTİSİ
– tikilib başa çatdırıldıqdan və istifadəyə verildikdən sonra: s ənayedə, tikintidə, kənd təsərrüfatında, n əqliyyatda, rabitə sahəsində və s. fəaliyyət göst ərəcək obyektlərin tikintisidir. İSTEHSAL TULLANTILARI – m əhsulların hazırlanması prosesində əmələ gələn və ilkin materialların istehlak xüsusiyyətlərini (kimyəvi və fiziki) tam v ə ya qismən itirmiş xammal, material, yarımfabrikat qalıqlarıdır. Onlara, istehsal prosesinin m əqsədi hesab edilməyən, xammalın fiziki-kimy əvi emalından, həmçinin faydalı qazıntıların çıxarılması və zənginləşdirilməsindən alınmış məhsullar; texnoloji qaz və çirkab su tullantılarının təmizlənməsində tutulan maddələr daxildir. İstehsal tullantıları istifadə edilən və istifad
ə edilməyən tullantılara bölünür. İstifadə olunmayanlara hal- hazırda müxtəlif səbəblərə gör ə tətbiqi (istifadəsi) tapılmamış tullantılar aiddir. Tullantıların tərkibinə xammalın fiziki- kimy
əvi emalı, faydalı qazıntıların çıxarılması və z ənginləşdirilməsi nəticəsində əsas məhsulla b ərabər yaranan əlavə məhsullar aid edilmir. Statistikada istehsal tullantıları konkret
tullantıların növləri və onların mövcudluğu, daxil olması, istifadəsi (işlədilməsi), təmizlənməsi və m əhv edilməsi (basdırılması, anbara yığılması) üzr ə natura ifadəsində öyrənilir. Məhsulun uçotu v ə maya dəyərinin kalkulyasiyası (hesablanması) praktikasında istehsal tullantıları qayıdan (təkrar xammal) v ə qayıtmayan tullantılara bölünür. Qayıdan tullantıların dəyəri (mümkün istifadə və satış qiymətləri üzrə) məhsul istehsalına sərf olunmuş xammal və əsas materialın dəyərindən (m əhsulun maya dəyəri) çıxılır. Ehtiyatlara qənaət v ə ətraf mühitin qorunması nöqteyi-nəzərindən, bütün növ istehsal tullantılarının kompleks istifad
əsini təmin edən tullantısız (az tullantılı) texnologiyanın tətbiqi mütərəqqi hesab edilir. İSTEHSAL VAHİDİ - mal v ə xidmətlərin istehsalı üçün əmək və kapital, mal və xidmət m əsrəflərini həyata keçirən institusional vahidin r əhbərliyi və cavabdehliyi altında öz iqtisadi f əaliyyətini həyata keçirən vahiddir. İSTEHSAL VAHİDİNİN SON MƏHSUL VƏ NATAMAM İSTEHSAL EHTİYAT- LARININ DƏYİŞMƏSİ – hesabat dövrünün birinci v ə axırıncı günləri arasında vahidin istehsal etdiyi, lakin h ələlik satılmamış son m əhsul ehtiyatlarının dəyişməsi və ya natamam istehsalın dəyərinin dəyişməsidir. Bu m
əhsula müəssisənin (vahidin) xammalından üçüncü şəxslər üçün hazırlanmış hazır məmulatlar daxil edilir, bu istehsal olunmuş məmulatlar üçüncü t
ərəfin mülkiyyəti olsa belə. Sahibi vahid hesab edil ən əmtəələr və üçüncü şəxsin xammalından istehsal olunmuş əmtəələr bu m əhsula daxil edilmir. İstehsal olunmuş, lakin satılmamış sənaye və qeyri-sənaye növlü xidm
ətlər daxil edilir. Ehtiyatlar istehsal x ərcləri üzrə qiymətləndirilir və amortizasiya n əzərə alınmır.
– m əhsulların istehsalı prosesində istifadə edilən və əmək prosesi amill ərindən hesab edilən maddi elementl
ərin məcmusudur. İstehsal vasitələri istehsalda yerin ə yetirdiyi roldan asılı olaraq, əmək vasitələrinə və əmək əşyalarına ayrılır. Əmək vasitələri öz dəyərlərini məhsula tədricən aşınaraq, hissə-hissə, əmək əşyaları isə – bir istehsal dövrü ərzində dərhal keçirirlər. İstehsal vasit ələri (əsas fondlar və dövriyyə vasitələri) qeyri-istehsal vasit ələrindən (torpaq, su və təbii ehtiyatlar, meşə və s.) fərqli olaraq, dəyər qiym
ətinə malikdirlər. 328
İSTEHSAL VƏ İDXALA GÖRƏ SUBSİDİYALAR - mü əssisələrin cari istehsal f əaliyyəti ilə əlaqədar olaraq dövlət tərəfindən veril ən və qaytarılmayan cari ödəmələrdir. Əsas kapitalın yığımını maliyyələşdirmək üçün nəzərdə tutulmuş qaytarılmayan investisiya qoyuluşları buraya daxil edilmir v ə kapital transferlərə aid edilir. İstehsal və idxala subsidiyalar məhsula görə subsidiyalardan v ə istehsala görə digər subsidiyalardan ibar ətdir. M əhsula görə subsidiyalar - adətən, rezidentlər t ərəfindən istehsal edilən, satılan və ya idxal edil ən əmtəə və xidmətlərin miqdarına və ya d əyərinə mütənasib olaraq ödənən subsidiyalardır. M əsələn, müəssisələrin istehsal etdiyi məhsulun satış qiymətinin orta istehsal xərclərindən aşağı t əyin edilməsi nəticəsində baş verən daimi z ərərlərə görə dövlət büdcəsindən müntəzəm öd əmələr, ixrac və idxal subsidiyaları və s. bunlara aiddir. İstehsala görə digər subsidiyalara istehsal amill ərindən istifadə edilməsi ilə əlaqədar olaraq mü əssisənin dövlətdən aldığı subsidiyalar daxildir v ə onların əsas növləri aşağıdakılardır: - şəxslərin xüsusi kontingentinin (əlillərin, oxuyanların və s.) əməyindən istifadə ilə əlaqədar olaraq öd ənilən subsidiyalar; - dig
ər istehsal amillərindən istifadə etməklə bağlı olan subsidiyalar (m əsələn, müəyyən xammal, enerji v
ə s. növl
ərindən istifadənin stimullaşdırılması üçün subsidiyalar); - ətraf mühitin çirkləndirilməsini azaltmaq üçün subsidiyalar (m əsələn, istehsal tullantılarının əlavə emalının dəyərinin ödənilməsi üçün subsidiyalar).
bir gün v ə daha çox əmək qabiliyyətini itirməklə v ə ölümlə nəticələnən hadisələrə məruz qalanların ümumi sayının hesabat ilində işləyənlərin orta siyahı sayına bölünməsi yolu ilə hesablanır. Alınmış nəticə 1000-ə vurulur. Ölümlə n əticələnmiş istehsal zədələnməsinin səviyyəsi də oxşar qaydada hesablanır.
–
əyyən iqtisadi fəaliyyət növü ilə məşğul olmaq, t əbii materiallardan və ya ehtiyatlardan, işçi qüvv əsindən istifadə etmək hüququna görə öd ənilən vergiləri ifadə edən, MHS-də tətbiq olunan termindir. Bel ə vergilərə peşə lisenziyaları, əsas fondlara, əmək ehtiyatlarına və s. görə vergil
ər aiddir.
şirkətin idarə edilməsi üçün zəruri olan faydalı m əlumatların təqdim edilməsinə imkan verən mühasibat uçotu metodudur.
– yardım növü olub, istehsalçıya mövcud fəaliyyət növün ə kömək məqsədi ilə dövlətin verdiyi öd ənişdir. İstehsala olan maliyyə yardımının ölçüsü buraxılan məhsulun dəyəri ilə birbaşa bağlı deyildir, yalnız fəaliyyət növündən asılıdır. M əsələn, əlillərin əməyinə, iqtisadi zəif istehsala, istehsalın xüsusi şəraitinə maliyyə yardımları göst
ərilə bilər.
– bilavasit ə m
vergil ər qrupunu ifadə edən, MHS-də tətbiq olunan termindir. İstehsala vergilərdən və istehsala dig ər vergilərdən ibarətdir.
əstələnmə statistikasının bir bölm əsidir. İstehsalat zədələnməsinin k əmiyyət xarakteristikasını: istehsalatla məşğul olark ən bədbəxt hadisələr nəticəsində z ərərçəkmişlərin, eyni zamanda axırı ölümlə qurtaranların sayı, istehsalatda zərərçəkmişlərin iş qabiliyy
ətli olmadığı günlərin sayını öyrənir.
– mülkiyy ət formasından və t əşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq, satış üçün mal istehsal ed ən idarə, müəssisə, təşkilat və ya sahibkardır.
ə baş vermiş bədbəxt hadisələr nəticəsində z ərərçəkənlərin sayının əmək qabiliyyəti itirilmiş adam-günl ərin ümumi sayına nisbətidir. Bu göst ərici bir zərər çəkənə düşən əmək qabiliyyəti itirilmiş günlərin sayı kimi hesablanır.
- əmtəənin satılmasına (xidmətin göstərilməsinə) gör ə istehsalçının aldığı qiymətdir. Adətən, gönd ərmənin franko-stansiya qiyməti kimi (yəni m əhsulun istehlakçıya çatdırılmasının dəyəri n əzərə alınmadan) formalaşdırılır və özündə əlavə d əyərə və dotasiyaya vergiləri birləşdirmir.
– (I) - əlavə d
gör ə ödədiyi vergi və alınmış borclar daxil edilm əklə, buraxılmış mal və ya xidmət vahidinə gör ə istehsalçının aldığı qiymətdir. Onlara 329
is tehsalçı tərəfindən ayrılıqda nəzərə alınan gönd ərmə üzrə xərclər daxil edilmir. (II) - m əhsul kimi istehsal olunmuş əmtəə və xidm ət vahidinə görə alıcıdan istehsalçının aldığı m əbləğ, çıxılsın istənilən ƏDV və ya ona bərabər tutulan, alıcının hesab-fakturasına daxil edilən, çıxılmış vergi hesab edilir. Ona, istehsalçı t ərəfindən ayrılıqda hesab-faktura yazılan ist ənilən nəqliyyat xərcləri daxil edilmir.
aşağıdakı məlumatları özünd ə əks etdirən hüquqi sənəddir: bədbəxt hadis ənin tarixi və vaxtı, təşkilatın adı, ünvanı və f əaliyyət sahəsi, zərər çəkənin şəxsiyyət v əsiqəsinin (pasportunun) məlumatları, onun s ənəti (vəzifəsi), bədbəxt hadisə şəraitinin təsviri, hadis
ənin növü və bədbəxt hadisəni törədən s əbəblər, xəsarət almanın diaqnozu haqqında tibbi arayış. Vaxtın müəyyən anında təşkilatlarda, iqtisadi sah ələrdə və s. yerlərdə bədbəxt hadis
ələrin başvermə tezliyinin hesablanması üçün aktın məlumatlarından əhalinin sağlamlığı statistikasında məlumat mənbəyi kimi istifadə olunur.
İSTEHSALDA ZƏDƏ
– mü əssisənin, t əşkilatın ərazisində əmək öhdəliklərini yerinə yetirdiyi zaman, h əmçinin işə gedərkən və ya işdən qayıdarkən müəssisənin işçilər üçün ayırdığı n əqliyyatda bir və ya daha çox iş günündə əmək qabiliyy ətini itirməklə və ya ölümlə nəticələnən b ədbəxt hadisələrdən zərər çəkmiş şəxslərin sayını xarakteriz ə edir.
İSTEHSALDAN SONRAKI İNVESTİSİ- YALAR – istehsal prosesin ə daxil (inteqrasiya) edilm əmiş, onun başa çatma mərhələsində qoyulmuş investisiyalardır. Avadanlıqlara münasib
ətdə bu termindən istifadə olunur. Göst
ərilən investisiyalar əsasən ətraf mühitin mühafiz
əsi investisiyalarına aid edilir.
h əyata keçirilmiş faktiki istehsalın həcminin d əyərini müəyyən edir və aşağıdakı kimi hesablanır: dövriyy
ə (satışdan mədaxil) + vahid t ərəfindən hazırlanmış məhsul ehtiyatlarının və başa çatmamış istehsalın d əyişməsi + yenid ən satış üçün alınan və sub podratçılara veril ən əmtəə ehtiyatlarının dəyişməsi - yenid ən satış və sub podratçılara verilmək üçün əmtəə və xidmətlərin alınması + öz yığımı üçün istehsal olunan məhsul = İstehsalın dəyəri Başqa sözlə, o “gəlir və xərclər” cədvəlindəki mü əyyənləşdirilmələrə uyğun olaraq, əlavə dəyər v ə “aralıq istehlakın”ın cəmidir.
- iqtisadi f əaliyyətin son nəticəsinin və onun əldə olunması üçün tətbiq və sərf olunan vəsait və ya ehtiyatların nisbətlərini xarakterizə edən iqtisadi kateqoriyalar kompleksidir. K əmiyyətcə ölçülm
əsi üçün, istehsalın müxtəlif amilləri ilə t əmin olunan, son nəticənin miqdarını əks etdirən göst əricilər sistemindən istifadə olunur. Məsələn, əmək məhsuldarlığı - canlı əmək məsrəflərinin s əmərəliliyini; fondverimini - əsas fondlardan istifad ənin səmərəliliyini xarakterizə edir və s. Adı çəkilən hər bir göstərici təhlildə sərbəst məna k əsb edir. İstehsalın iqtisadi səmərəliliyinin ümumil əşdirici göstəricisi nəzəri olaraq ümumi daxili m
əhsulun ya məsrəflər çoxluğuna, ya da ehtiyatlar çoxluğuna olan nisbəti ilə müəyyən edilir.
– Sistemd ə (Aİ-də) istehsalın sərhədləri ümumilikdə istehsal s ərhədlərindən daha dardır. Buna görə də, Sistemin istehsal s ərhədinə düşən fəaliyyət növləri aşağıdakı kimi müəyyən edilə bilər: a) dig
ər vahidlərə verilən (öz istehsalçısından başqa) və ya belə əmtəə və xidmətlərin istehsalı prosesind ə istifadə olunan əmtəə və xidmətlərin istehsalı daxil olmaqla, göndərilmək üçün n əzərdə tutulan bütün şəxsi və ya kollektiv əmtəə v ə xidmətlərin istehsalı; b) istehsalçılar tərəfindən özünün son istehlakı və ya üm
umi kapital yığımı üçün saxlanılan, öz gücün
ə istehsal olunan bütün əmtəələr; c) öz şəxsi yaşayış yerində yaşamaq üzrə xidm ətlərin
istehsalı, həmçinin muzdlu xidm ətçilərin ödədiyi ev və şəxsi xidmətlərin istehsalı. İSTEHSALIN ÜMUMİ XƏRCLƏRİ –
satış d əyəri də daxil olmaqla, məhsulun son mərhələdə ümumi d əyəridir. İSTEHSALLA BAĞLI VERGİLƏR VƏ RÜSUMLAR (ƏDV-dən başqa) – istehsalla bağlı vergi və rüsumlara aşağıdakılar daxildir: - istehlaka vergil ər, aksiz yığmaları satılmış m əmulatlarla bağlı zinət əşyalarına və yaxud hesabat vahidl ərinin öz müştərilərinə yazdığı hesab-faktura üzr ə göstərilmiş xidmətlərə vergil ər;
- istehsalla bağlı və hesabat vahidi tərəfindən öd ənilmiş (və yaxud ödənilməsi gözlənilən) bütün dig ər dolayı vergilər. Buraya əsas kapital kimi b axılan avtomobillərə və digər nəqliyyat 330
vasit ələrinə vergilər, gerb yığımı, qeydiyyata görə yığım, torpağa və daşınmaz əmlaka vergilər (vergi qoyma v
ə gəlirlərə ümumi verginin yığılması üçün inzibati vasit ə hesab edildiyi hallar istisna olmaqla), muzdlu işçilərin əmək haqqının ümumi m əbləğinə vergilər, lisenziya yığımları, yerli vergil ər, sığortaya vergilər, dövlət rüsumları və dövri öd əmələr, yəni tədbirlər və çəkilər sisteml ərinin yoxlanmasına görə rüsumlar, m əhkəmə sənədlərindən çıxarışlara və s. yığımlar kimi xüsusi dövl vergil ər daxildir. Mənfəətə vergilər daxil edilmir. Qeyd: İstehsalla bağlı vergilər və rüsumlar t əsərrüfat fəaliyyətinin sadə hesabının tərtib edilm əsi üçün lazımdır. Yuxarıda göstərilmiş vergi v ə rüsumlardan bəziləri həmişə daimi x ərclər hesab edilirlər. Məsələn: torpağa və daşınmaz əmlaka vergilər və yaxud istehsal gücl əri ilə birbaşa bağlı vergilər. Digər vergi və rüsumlar is ə özündə maliyyə hesabat ili ərzində istehsalın həcmi ilə birbaşa bağlı olan dəyişən m əsrəfləri əks etdirir. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|