A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İSTİQAMƏTLƏR ÜZRƏ DAŞINMA- LARIN QEYRİ-BƏRABƏRLİK ƏMSALI
- İSTİQRAZLAR ÜZRƏ BORCLAR
- İSTİSNA (KƏNAR ETMƏ) HƏDDİ
- İŞ BURAXMA (ÜZÜRSÜZ SƏBƏBDƏN İŞƏ ÇIXMAMA)
- İŞ TAPMAQDAN ÜMİDİNİ ÜZƏN ŞƏXS
- İŞ VAXTI
- Faktiki işlənmiş vaxta
- İŞ VAXTININ YARISINDAN AZ İŞLƏ- YƏNLƏRİN SAYI VƏ İŞ VAXTININ YA- RISINDAN ÇOX İŞLƏYƏNLƏRİN SAYI
- İŞ VERƏNLƏR
- İŞ YERİ
|
İSTEHSALLA ƏLAQƏDAR RÜSUM VƏ VERGİLƏR (ƏDV VƏ DÖVRİYYƏ İLƏ ƏLAQƏDAR OLAN DİGƏR VERGİLƏR İSTİSNA OLMAQLA) - pul v ə natural formada m əcburi əvəzsiz ödəmədir və mal və xidm ətlərin idxalı, işçi qüvvəsinin tutulması, sahibkarlıq və torpaqdan istifadə, istehsalatda istifad
ə edilən bina və digər aktivlərlə əlaqədar olaraq, dövl ət idarəetmə orqanları və ya Avropa İttifaqının təşkilatları tərəfindən toplanılır. Bu rüsum v ə vergilər əməliyyatın həcmi ilə birbaşa əlaqədar olan məhsullarla bağlı rüsumlardan v ə qeyd edilmiş xərcləri əks etdirən rüsumlardan ibar ətdir. Onlara həmçinin aksiz rüsumları, xüsusi məhsulların satışında gerb rüsumları, maliyyə əməliyyatları və kapitalla olan əməliyyatlardan vergilər, avtomobillərin qeydiyyatı vergisi, əyləncə vasitələri, lotereya, qumar oyunları, mərclərdən vergilər, sığorta pulu vergil əri və s. daxil edilir. Bu vergilər, mənfəət əldə edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq, öd ənilməlidir. İstehsala olan digər vergilər, müəssisələrin istehsal etdiyi v ə yaxud satdığı mal və xidmətlərin k əmiyyətindən və ya dəyərindən asılı olmayaraq, onların istehsalla məşğul olması ilə əlaqədar öd əməli olduqları bütün vergilərdən ibarətdir. Onlar torpağa, istehsalda istifadə edilən əsas fondlara v ə ya əmək ehtiyatlarına görə və yaxud mü əyyən növ fəaliyyət və əməliyyatlara görə öd ənilə bilər. İSTEHSAL-TEXNİKİ TƏYİNATLI MƏHSULLARIN ALINMASININ ORTA QİYMƏT İNDEKSİ – s ənaye müəssisələri və tikinti t əşkilatları üçün əsas material-texniki qrupların alış qiymətləri əsasında hesablanır.
enerjisini v ə cari istehlakda istifadə olunan, əsas struktur mü əyyənləşdiriciləri olan xammalların, materialların, komplektləşdiricilərin növlərini birl əşdirən məhsul qrupları üzrə aparılır. Alışın orta qiym əti özündə istehsal qiymətləri ilə yanaşı, n əqliyyat, satış xərclərini, vergi və aksizləri də birl əşdirir və müşahidə ilə əhatə olunmuş mü əssisələrin məhsulun kəmiyyət və dəyəri haqqındakı məlumatları əsasında hesablanır. Alışın qiymət indeksinin quruluşu müəssisənin müqayis əli dairəsi üzrə baza dövründə alınmış m əhsulun dəyəri haqqında məlumatlar əsasında ölçülm əsi sistemini nəzərdə tutur. “İSTİ (QAYNAR) PULLAR” – borc kapitalı bazarında təkrar istehsal prosesinin normal olması üçün onların miqdarının lazım olandan çox olan ehtiyatıdır və müasir şəraitdə milli və beynəlxalq borc kapitalı hissələrinin mövcud olması formalarından biridir. “İsti (qaynar) pullar” – bazara daha yüks ək faiz dərəcələri və arbitraj imkanları ilə yönəldilən qısamüddətli kapital axınıdır.
LARIN QEYRİ-BƏRABƏRLİK ƏMSALI – yük axınının (sərnişin axınının) yüksüz istiqam ətdə kəmiyyətinin, yük axınının (sərnişin axınının) yüklənmiş istiqamətə olan kəmiyyətinə nisb
ətidir. Məntəqə üçün bir istiqamətdə (boş) daşınmaların minimum sıxlığının, digər istiqam
ətdə (yüklənmiş) daşınmaların maksimum sıxlığına olan nisbəti müəyyən edilir. İstiqamətlər üzr ə
ər iki tərəfə) daşınmaların bölüşdürülməsində məntəqələrin məcmusu üçün daha az yükl ənmiş istiqamətdə yük dövriyyəsinin (s ərnişin dövriyyəsinin) daha çox yüklənmiş istiqam ətdə
yük dövriyy əsinə
(s ərnişin
dövriyy əsinə) olan nisbəti hesablanır.
– 1) öz sahibinin n əzərdə tutulan müdd
ət ərzində istiqrazı buraxan şəxsdən onun nominal d əyərini və ya sair əmlak ekvivalentini almaq hüququnu t əsdiq edən qiymətli kağızlarıdır. İstiqrazların gəliri faiz adlanır və ödənilməli olan öhd əliklərin hesabına daxil edilir. Vaxtı qurtardıqdan sonra istiqraz nominal dəyər üzrə emitentl
ə alınır. Əgər istiqraz nominal dəyərindən aşağı qiymətə satılırsa, onda ondan gələn gəlir qiym ətdə göstərilən fərqi təşkil edir və diskont adlanır; 2) dövlət və korporasiyalar tərəfindən buraxıla bilən, sahibi ilə emitenti arasındakı borc münasib ətlərini təsdiqləyən və sahibin ə
331
emitentd ən buraxılış şərtlərində nəzərdə tutulan müdd ətdə borcun nominal dəyərini və ya başqa əmlak ekvivalentini, həmçinin təsbit edilmiş şəklində illik gəlir almağa hüquq verən fond qiym ətli kağızıdır. Aşağıdakı istiqraz növləri f ərqləndirilir: istiqrazsız, faizsiz, müddətsiz, xarici, daxili, uduşlu, zəmanətli, dövlət, qızıl istiqraz, hökum ətlərarası istiqraz, istiqraz v ərəqəsi, opsion istiqraz, açıq istiqraz, faizli istiqraz, rentalı istiqraz, “yonulmuş istiqraz”, subordinasiyalı istiqraz, məqsədli istiqraz.
– istiqraz emitentinin ild ə 1-2 dəfə istiqraz sahibinə ödədiyi g əlirdir. İSTİQRAZ VƏRƏQƏSİ – öz sahibin ə mü
hüququ ver ən qiymətli kağızdır. Gəlir xüsusi tirajlarda oynanılan uduş, yaxud kupon ödəmək formasında ola bilər. Azərbaycan Respublikasında daxili istiqrazlar üzr ə istiqraz vərəqəsi buraxmaq hüququ dövl ətə məxsusdur. İstiqraz vərəqəsi xüsusi növ v ətəndaş-hüquq öhdəliyini r əsmiləşdirir. Burada borc alan dövlət, borc verən is ə vətəndaşlardır. İstiqraz vərəqəsini əmanət bankları sərbəst satır və alırlar. İstiqraz v ərəqəsindən və onun uduşlarından vergi tutulmur. S əhmdar cəmiyyətləri də istiqraz v ərəqlərini buraxırlar. İSTİQRAZLAR ÜZRƏ BORCLAR -
istiqrazlar şəklində verilən borclar sərbəst dövr ed ən sertifikatlardır. Kreditorlara həmin buraxılışda istiqrazların nominal dəyərini almaq hüququ verir. İSTİQRAZLARIN GƏLİRLİLİYİ – aşağıdakı düsturlarla hesablanan kəmiyyətdir: a) əgər istiqraz satılmamışdırsa (istiqrazın cari g əlirliliyi):
%
: ) ( ⋅ − + = a a n Q Q Q F P
burada: F – il ərzində əldə olunmuş faiz; Q n –
istiqrazın nominalı; Q a – istiqrazın alış qiyməti; P – faizl
ə gəlirliliyidir; b)
əgər istiqraz satılıbsa və ya ödənilibsə (istiqrazın yekun gəlirliliyi): % 100
: ) ( ⋅ ⋅ − + =
Q Q Q F P a a n a
burada: F a - istiqraza sahib olunan bütün ill ər ərzində alınmış faiz; Q n –
istiqrazın nominalı və ya istiqrazın satış qiyməti; H – istiqraza sahib olma müdd ətidir.
İSTİLİK ELEKTRİK STANSİYALARI- NIN FAYDALI İŞ ƏMSALI – istiliyin elektrik enerjisin ə çevrilm
əsinin bütün m ərhələlərində, yandırılmış yanacağın tərkibində olan, istilik enerjisind ən istifadənin səmərəliliyini xarakteriz ə edən göstəricidir. Enerji istehsalının ayrı-ayrı mərhələlərinin faydalılığı qazanın netto faydalı iş əmsalı (FİƏ) – qazanxanadan maşın zalına ötürülən, buxarın tərkibində olan istilik enerjisinin miqdarının qazanxanada yandırılan yanacağın tərkibində olan istilik enerjisinin miqdarına nisbətini xarakterizə edir; maşın zalının FİƏ – istilik ekvivalentində şindən (özü qızmadan, çox güclü elektrik cərəyanını nəql edən xüsusi m əftildən) stansiyadan kənara buraxılan elektrik enerjisinin miqdarının və maşın zalından istehlakçılara buraxılan istilik enerjisinin miqdarının maşın zalında alınmış buxarın t ərkibində olan istilik enerjisinin miqdarına nisb ətidir.
İstilik elektrik stansiyalarının faydalı iş əmsalını tam (iqtisadi) hesablayark ən əlavə olaraq enerjinin qazanxanadan maşın zalına (buxar ötürücülərinin FİƏ, adətən, 0,984-ə bərabər götürülür) ötürülm
əsi zamanı baş verən itkilər də nəzərə alınır. İstilik elektrik stansiyalarının tam faydalı iş əmsalını stansiyadan kənara buraxılan enerjinin (istilik ekvivalentind ə elektrik və istilik) miqdarının qazanxanada yandırılmış yanacağın t ərkibində olan enerjinin miqdarına nisbəti və ya üç hiss əli əmsalın hasili kimi müəyyənləşdirmək olar.
– qanunil əşdirilmiş şəkildə, əməli olaraq, sağlam adamların istirahəti üçün nəzərdə tutulmuş, bir qayda olaraq kurortların, müalicə-sağlamlıq yerl ərinin hüdudlarında şəhərətrafı zonalarda yerl əşən sağlamlıq müəssisələridir (evlər, pansionatlar, bazalar v ə digər istirahət mü əssisələri aid edilir). İSTİRAHƏTİN, İDMAN TƏDBİRLƏ- RİNİN VƏ MƏDƏNİYYƏT SAHƏSİNİN TƏŞKİLİ ÜZRƏ XİDMƏTLƏR
– kinofilml ərin və
videofilml ərin
istehsalı, yayılması və nümayişi üzrə xidmətləri; radio və televiziya verilişləri sahəsində; teatr işlərinin, b ədii qalereyaların və incəsənət əsərlərinin s ərgilərinin təşkili üzrə xidmətləri; kitabxanaların, arxivl ərin, mədəni-maarifləndirmə təşkilatlarının, muzeyl ərin xidmətləri; tarixi abidələrin, yerlərin v ə binaların qorunması üzrə xidmətləri; mədəni- maarifl əndirmə fəaliyyəti sahəsində xidmətləri; n əbatat
bağlarının, heyvanat parklarının, qoruqlarının və s. xidmətləri; idman, istirahət və 332
əyləncə məşğuliyyətinin təşkili üzrə xidmətləri özünd
ə birləşdirir. İSTİSMAR - (f əaliyyətdir) 1) istismar prosesidir; 2) istismar formasıdır. Hüquqi
əsaslarla müəssisəyə xidmət edən hüquqi vahidl
ə digər hüquqi vahid arasında münasibətləri t əsnifləşdirir. Müəssisəni istismar edən şəxs sahibkar, icar ədar, fermer, həmçinin digər hüquqi vahidin s əlahiyyətli nümayəndəsi ola bilər. İSTİSMAR DÖVRÜ – naviqasiya dövründ ə g
işlərində olma vaxtıdır. İSTİSMAR NETTO YÜK DÖVRİYYƏSİ (İSTİSMAR NETTO TON-KİLOMETR- LƏR) – faktiki h ərəkət yolu üzrə, vaqonlarda yükl ərin yerinin dəyişməsinin yekun göst əricisidir. Bütün sahələr və qatarlar üzrə sonradan yekunlaşdırmaqla, qatarın netto
yolun uzunluğuna vurulması ilə müəyyən olunur. Yolla rın ayrılması üçün yük daşınmalarının həcmi göst əricisindən istifadə edilir.
Aİ-yə
üzv ölk ələr arasında İntrastat sistemi üzrə statistik m əlumat göndərənlər tərəfindən həyata keçirilən ticar ət əməliyyatlarının illik dəyərinin keçməli olmadığı həddir. Onlar statistika bəyannamələrini doldurmaqdan azaddırlar. Belə ki, onlar dövri vergi b əyannamələrini təqdim etməkdən azad edilirl ər.
İŞ BURAXMA (ÜZÜRSÜZ SƏBƏBDƏN İŞƏ ÇIXMAMA) –
işçinin icazəsiz və səbəbsiz işdə olmaması ilə əlaqədar işlənməmiş iş vaxtıdır. Statistikada iş buraxma adam-günlərlə hesablanır v ə onların tərkibinə həm icazəsiz isə çıxılmamış, h əm də bir neçə gün ərzində 3 saatdan artıq işdə olunmamış (fasiləsiz və ya cəmləməklə) adam- günl
ər daxil edilir.
– hazırkı anda işləmək istəyən və işə başlamağa hazır olan, lakin iş tapa bilməyəcəyinə əmin olduğuna görə fəal iş axtarmağı dayandıran şəxsdir. İş axtarmağı dayandırmağın səbəbi ya əmək bazarında yaranmış vəziyyətlə (məsələn, yaşadığı rayonda münasib iş yerinin olmadığına əmin olduğuna), ya da şəxsi mülahizələrlə (peşə v ə bacarığına uyğun gələn işlərin olmaması, yaxud işəgötürənin namizədin həddindən çox g ənc və yaxud yaşlı olmasını bildirməsi ilə) əlaqəli ola bilər. İş tapmaqdan ümidini üzən şəxs iqtisadi qeyri-f əal əhali kateqoriyasına daxil edilir. Bel
ə ki, fəal iş axtarmağı dayandırmışdır və mövcud qaydalara gör ə o, işsiz əhali qrupuna daxil edilm əməlidir. Əmək bazarının vəziyyətini t əhlil edərkən, iqtisadi qeyri-fəal əhalinin belə kate qoriyasına ayrıca baxılır, çünki onların işsizlər sırasına keçməsi ehtimalı daha çoxdur. İş tapmaqdan ümidini üz ən şəxslər barədə m əlumatlar işçi qüvvəsi müayinələrinin materialları əsasında hazırlanır.
əhsulun istehsalına və ya mü əyyən həcmdə işin və xidmətlərin yerinə yetirilm əsinə sərf edilmiş təqvim vaxtının bir hiss əsidir; 2) işçinin yerinə yetirdiyi, yaxud yerinə yetirm əli olduğu iş və ya digər əmək vəzifələri üçün z əruri olan vaxtın davamlılığıdır. Statistika anlayışında iş vaxtı üç kateqoriyanı birləşdirir: normal iş vaxtı; faktiki işlənmiş vaxt; haqqı öd ənilmiş vaxt. Normal iş vaxtı qanunla və ya kollektiv müqavil ə ilə müəyyənləşdirilmiş iş vaxtının davamlılığı (müddəti) ilə müəyyən edilir (Az
ərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində n əzərdə tutulmuş gündəlik və həftəlik iş saatları ərzində işçilərin əmək funksiyasının yerinə yetirilm
əsi üçün müəyyən edilmiş zaman hesab olunur) v ə gündəlik (həftəlik) saatların sayı ilə ölçülür (Əmək Məcəlləsinə görə, gündəlik normal iş vaxtının müddəti 8 saatdan artıq ola bilməz. Günd
əlik normal iş vaxtına uyğun olan həftəlik normal iş vaxtının müddəti 40 saatdan artıq mü əyyən edilə bilməz). Normal iş vaxtından əlavə işlənmiş iş vaxtı yüksəldilmiş maaş dərəcəsi üzrə öd ənilir və hər hansı müəssisədə (təşkilatda) bu kateqoriya işçilər üçün istisna sayılır. Faktiki işlənmiş vaxta normal iş vaxtı müddətində işlənilən vaxt daxildir: normal iş vaxtı işlənmiş vaxt, qanunvericilikl ə müəyyən edilmiş qaydada normal iş saatlardan artıq işlənmiş vaxt; iş yerl
ərində, ona xidmət edilməsi və işə hazırlanması üçün keçirilən vaxt; işçinin günahından asılı olmayaraq, iş yerlərində işçilərin boş dayandıqları vaxt, işdə istirahət üçün ayrılmış qısa fasilə üçün vaxt. Faktiki işlənmiş vaxta haqqı öd ənilmiş, ancaq işlənməmiş vaxtlar, məsələn, illik m əzuniyyət və ya xəstəlik dövrü aid edilmir. İşlənilməmiş vaxt icazəli səbəbdən istifadə edilm
əyən (xəstəliyə görə, məzuniyyətlə əlaqədar, qanunla icaz ə verilən digər işə çıxmamalar) və icaz
əsiz səbəbdən istifadə edilməyən - itirilmiş iş vaxtına (boş dayanmalar, üzrsüz işə gəlməmələr) bölünür.
işçilərə hesablanmış əmək haqqının ödənildiyi vaxtı özündə birləşdirir. İşçilərin iş vaxtının ölçülm
əsi adam-gün və adam-saatlar ölçülür. Ay, rüb, il üzr ə iş vaxtının faktiki orta davamlılıq müdd
əti hesablana bilər. Bunun üçün müvafiq 333
dövr üzr ə faktiki işlənmiş adam-günləri (adam- saatları) həmin dövr üzrə işçilərin orta siyahı sayına bölmək lazımdır. İş vaxtından istifadə s əviyyəsi iş ilindən, rübündən, ayından, h əftəsindən, günündən istifadə əmsalını xarakteriz ə edir və faktiki iş dövrünün davamlılığının onun müəyyənləşdirilmiş davamlılığına bölünməsi yolu ilə tapılır. Göst
ərilənlərdən əlavə, statistikada natamam və qısaldılmış iş vaxtı ifadələrindən də istifadə olunur. N
bağlanarkən, habelə əmək münasibətləri prosesind ə işçi ilə işəgötürənin qarşılıqlı razılığı il ə natamam iş vaxtı – natamam iş günü, yaxud natamam iş həftəsi müəyyən edilə bilər. Natamam iş vaxtının müddəti və onun qüvvədə olduğu zamanın - ayın, ilin davamiyyəti tərəflərin razılığı il ə müəyyən edilir. Qısaldılmış iş vaxtı - əmək şəraiti, əmək funksiyasının xüsusiyyətləri, işçinin yaşı, səhhəti və digər hallarla əlaqədar qanunvericilikl ə müəyyən edilmiş iş vaxtıdır.
əftə ərzində işlənmiş və ödənilmiş saatların miqdarı üzrə bölüşdürülmüş işçilərin sayıdır; saatların bu miqdarına Aİ-yə üzv ölkələrdə və ya vahidi n aid olduğu iqtisadiyyat sahəsində tam iş h əftəsi hesab edilən iş həftəsinə uyğun olaraq baxılır və qiymətləndirilir. Əgər milli səviyyədə bel
ə norma hələ müəyyən edilməmişdirsə, bu zaman
əvvəl şərtləndirilmiş 40 saatlıq iş həftəsi t ətbiq edilir. İŞ VERƏNLƏR – xüsusi, şəxsi (ailə) mü əssisəsini, fermasını müstəqil və ya bir, yaxud bir neç ə işgüzar partnyoru (şəriki) ilə idarə edən şəxsdir, həmçinin fərdi əsasda peşə fəaliyyəti ilə v ə ya sənətkarlıqla məşğul olan və muzdlu işçilərin əməyindən istifadə edən şəxslərdir (“F ərdi əsasla işləyən şəxslər”ə bax).
– (I) – mü əyyən peşə sahibi olan işçi (v ə ya işçilər qrupu) tərəfindən istehsalat funksiyalarının yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulan mü əyyən məkanın bir hissəsidir;
ayrı-ayrı şəxslərlə və institusional vahid- rezident arasındakı faktiki və ya ehtimal olunan müqavil
əyə (mal və xidmətlərin buraxılmasının t əmin edilməsinə dair deyil, əmək məsrəflərinə aid olan) əsasən müəyyənləşdirilən, müqavilədə göst ərilmiş dövr ərzində və ya işin qurtarması haqqında müvafiq bildirişədək, kompensasiyası (özüm
əşğul şəxslərin qarışıq gəlirləri də daxil olmaqla) öd ənilməklə nəzərdə tutulmuş işin ( əmtəə və xidmətlərin istehsalına qoyulan f əaliyyət növünün) yerinə yetirildiyi yerdir. Belə mü əyyənləşdirməyə həm muzdlu işçilərin, həm də özüm əşğul şəxslərin iş yerləri düşür: yəni - muzdlu işçinin iş yeri, əgər bu şəxs, işverəndən f ərqli olaraq, başqa institusional vahidə aiddirsə v ə özüməşğul şəxsin iş yeri, əgər o işverənlə eyni bir institusional vahid ə aiddirsə. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, iş yeri konsepsiyası m əşğulluq konsepsiyasından fərqlənir. O eyni bir şəxsin ikinci, üçüncü və sair iş yerlərini birl
əşdirir. Bu iş yerlərindən hesabat dövrü ərzində bir-birinin ardınca, yaxud hər hansı bir k əs gecə vaxtı bir işə, gündüz vaxtı isə digər işə malikdirs ə, paralel istifadə edilə bilər. Dig ər tərəfdən, müvəqqəti olaraq işləməyən, lakin “onların iş yerləri formal olaraq adlarına yazılmış” şəxslər bu konsepsiyaya daxil edilmir. M əsələn, “onların işə qayıtmasına zəmanət və ya qayıtma vaxtına görə müqavilə” formasında. İşə götür
ənlə işini dayandırmış şəxs arasındakı belə sövd
ələşmə (məsələn, təhsilə görə), Milli Hesablar Sistemin ə uyğun olaraq iş yerinin konsepsiyasına düşmür.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|