Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- β = X - X t ikinci şıra üçün: X = y - y
- ∑∆ x · ∆ y
- r ═ ────────── ; ∑∆ 2 x
- · ∑∆ 2 y
- t-1, t-2, ...., t-p
- + a 2 y t-2 + .....
- (S=πr 2 )
|
∑ (y- y) 2
σ t 2 ═ ────── ; n
Orta kvadratik uzaqlaşma aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:
∑ (y- y t ) 2
σ t ═ ────── ; n
Nəzəri səviyyələr şıranın həqiqi saviyyələrinə yaxınlaşdıqca variasiya əmsalının kəmiyyəti müvafiq olaraq azalır. Sıranın həqiqi səviyyələrinin nəzəri səviyyələrdən uzaqlaşmalarının tə-sadüfiliyi haqqında hipolezi yoxlamaq üçün çox uzun dövr üçün dinamika sırası götürmək lazımdır. Riyazi statistikada sü- but edilmişdir ki, çox götürülmüş müşahidə məlumatı əsasında təsadüfi kəmiyyətlərin bölgüsü normal bölgüyə yaxın olur. Təsadüfi kəmiyyətiər normal bölgü qanununa tabedirlər. Sıra-nın səviyyələrinin tərəddüd göstəriciləri təsadüfi tərəddüdlərin kəmiyyətini qiymətləndirməyə və hamarlaşdırmanın hansı tən-lik əsasında aparılmasını müəyyənləşdirməyə imkan verir.
sabit tərəddüdlər mövsümilik adlanır. İl daxilində məlumatlara nəzər yetirdikdə sosial-iqtisadi hadisələrin səviyyələrinin müəyyən dövrdə art-masına, müəyyən dövrdə isə azalmasına təsadüf edilir. Belə tə- rəddüdlərə insan fəaliyyətinin bütün sahələrində təsadüf olu-nur. Belə tərəddüdlər mövsümiliklə əlaqədardır. Xalq təsərrüfa-tının bütün sahələrində, xüsusilə kənd təsərrüfatında və kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı ilə məşğul olan yüngül və ye-yinti sənaye sahələrində mövsümilik daha çox müşahidə olu-nur. Əmtəələrə olan tələbatın ödənilməsində də mövsümi tərəd-düdlər baş verir. Mövsümi tərəddüdlər müəssisələrin istehsal fəaliyyətinin nəticələrinə mənfi təsir edən amildir. Belə ki, mövsümi tərəddüdlər əsas istehsal fondlarından və işçi qüvvə-lərindən optimal səviyyədə istifadə olunmasına vermir. Bu da öz növbəsində işçi axınının artmasına, əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsinə, məhsulun maya dəyərinin yüksəlməsinə mən-fəətin azalmasına səbəb olur. Deməli, mövsümi tərəddüdlərin təsirinin yumşaldılması və yaxud aradan qaldırılması istehsalın səmərəlliyinin yüksəldilməsinə təsir edən bir amil kimi qiy-mətləndirilməlidir. Ona görə də dinamikanın xüsusi tipi olan mövsümi tərəddüdlərin ölçülməsi və öyrənilməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Mövsümi tərəddüdlərin ölçülməsi metodu aylıq və yaxud həqiqi səviyyələrin orta kəmyyətlə, hamarlaşdı-rılmış səviyyələrə müqayisəsinə əsaslanır. Mövsümi tərəddüd-lər xüsusi göstərici olan mövsümilik indekslərilə xarakterizə olunur. Mövsümilik indeksləri 69
eyni adlı ayların həqiqi səviyyə-lərinin orta səviyyəyə və yaxud hamarlaşdırılmış səviyyələrə nisbətən faizlə ifadəsinə deyilir. Mövsümi tərəddüdləri aşkar etmək üçün adətən aylar və rüb-lər üzrə bir neçə ilin məlumatı götürülür. Ancaq bir neçə ilin məlumatı əsasında mövsümi tərəddüdlərin sabitliyi müəyyən edilə bilər. Bir neçə ilin məlumatı əsasında hesablanmış möv-sümilik indeksləri ayrı-ayrı illərin təsadüfi şəraitini özündə əks etdirmir. Mövsümilik indeksləri müxtəlif üsullarla hesablana bilər. Sosial-iqtisadi hadisələrin əsas inkişaf qanunauyğunluğu orta kəmiyyətlə ifadə olunduğu halda (onların artma və azalma meylində əhəmiyyətli sıçrayışlar olmadıqda), mövsümilik in-deksləri həqiqi səviyyələrin orta səviyyəsi ilə müqayisəsi əsa-sında müəyyən edilir. Movsümilik indeksləri bir neçə ilin məlumatı əsasında he-sablandıqda, vəziyyəti düzgün xarakterizə etmək imkanı əldə edilir. Mövsümilik indekslərini bir neçə ilin məlumatı əsasında hesablamaq üçün hər şeydən əvvəl, aylar üzrə verilmiş müvafiq illərin məlumatını cəmləmək lazımdır. Dinamika sıralarının interpolyasiyası və ekstropolyasiyası haqqında anlayış. Sosial-iqtisadi hadisələ- rin dinamikasının tədqiqində müəyyən dövr daxilində naməlum səviyyənin tapılması dinamika sirasının
interpolyasiyası adlanır. Dinamika sırasının səviyyələri sabit dəyişərsə sıranın interpolyasiyasını orta mütləq artım və orta illik artım sürəti əsasında aparmaq olar. Bu göstəricilər eyni keyfiyyətli dövr üçün hadisənin inkişaf qanunauyğunluğunu düzgün xarakterizə etmək imkanına malikdirlər. Naməlum səviyyənin orta illik artım sürəti əsasında hesab-lanması həqiqi səviyyəni daha düzgün xarakterizə etmək imka-nına malikdir. Sosial-iqtisadi hadisələrin dinamikasının tədqiqi və keçmiş sırada onların əsas xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsi sıranın proqnozlaşdırılması üçün əsas verir. Proqnozlaşdırma sıranın məlum olmayan gələcək səviyyələrinin müəyyənləşdi-rilməsi əsasında aparılır. Məlum olmayan keçmiş və gələcək səviyyələrin müəyyən edilməsi dinamika sıralarının ekstropol- yasiyası adlanır. Dinamika sıralarının interpolyasiyası və eks-tropolyasiyası keyfiyyətcə eyni dairələr əsasında aparılarsa, düzgün nəticə verə bilər. Uzun müddətə və müxtəlif inkişaf qa-nunauyğunluqlarına malik olan dövrlər üçün dinamika sırala-rının ekstropolyasiyası həqiqi vəziyyəti düzgün xarakterizə edə bilməz, çünki hadisələrin dəyişməsinə bütün amillərin təsirini uzun müddət üçün əvvəlcədən nəzərə almaq qeyri-mümkündür. Ona görə də proqnozlaşdırma üçün istifadə edilən dinamika sı-ralarının ekstropolyasiyasını qısa müddətə aparmaq məqsədə-uyğundur. Dinamika sıralarının interpolyasiyası və ekstropol-yasiyası sıranın analitik metodla işlənilməsi əsasında aparıldıq-da daha düzgün nəticə verir. Keçmiş dövrlərin inkişaf meyli əsasında gələcəyin proqno-zunu vermək mümkündür. Dinamika sıralarının ekstropolya-siyası orta illik mütləq artım və orta ıllik artım sürəti əsasında da aparıla bilər. İnkişafın zamanda müqayisəli təhlili. Ölkənin, ayri-ayrı ra-yonların sosial-iqtisadi göstəricilərinin zaman etibarilə müqa-yisəsi dinamika sırasının müqayisəli təhlili adlanır. Müxtəlif öl-kələrdə və rayonlarda istehsal olunmuş eyni növ məhsulların paralel müqayisəsi əsasında fərqli rayon və ölkədə istehsalın inkişafının hansı səviyyədə olduğunu xarakterizə etmək müm-kündür. Dinamika sıralarının təhlilində məlumatların müqayisəli olması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də məlumatların nisbi kəmiyyətlər əsasında müqayisəli təhlilinin verilməsi məq-sədəuyğundur. Bu üsula dinamika sıralarının eyni əsasa gətiril-məsi deyilir. Bu məqsədlə eyni növ hadisələr üzrə müxtəlif ol-kələrin, rayonların mə-lumatları əsasında əsas qaydada artım sürəti hesablanır, yəni hər bir sonrakı dövrün səviyyəsi 100-ə vurulur, müqayisə üçün əsas götürülmüş dövrün səviyyəsinə bölünür. Müxtəlif ölkələrin iqtisadi inkişaf məlumatlarının pa-ralel müqayisəsini verərkən istehsalın ümumi həcmi ilə bəra- bər, əhalinin hər nəfərinə düşən istehsalın həcmini müqayisə etmək daha məqsədəuyğundur. Ölkələr üzrə orta illik artım sü-rətini və orta illik nisbi artım göstəricilərinin paralel müqayi-səsi vəziyyəti daha aydın xarakterizə etməyə imkan verir. Sosial-iqtisadi hadisələrin zamanda müqayisəli təhlilinin ve-rilməsində bir ölkə daxilində dinamika sıralarının eyni əsasa gətirilməsinin də mühüm əhəmiyyəti vardır. Müvafiq göstəri-cilər üzrə müqayisə üçün əsas götürülmüş dövrə görə artım sürətini hesablasaq dinamika sıralarını eyni əsasa gətirmiş olarıq. III.Sosial-iqtisadi hadisələrin dinamikada əlaqəli təhlili proqnozlaşdırma işində mühüm əhəmiyyətə malikdir. İki və daha çox dinamika sırasının paralel müqayisəsi bu sıraların səviyyələrinin dəyişdirilmə- sindəki uyğunluğu xarakterizə etməyə imkan verir. Dinamika sıralarının dəyişilməsində bu uyğunluq ha- disələrin yanaşı inkişafının nəticəsi kimi ola bilər, yaxud həmin sıralar arasında qarşılıqlı əlaqələrın mövcud olması əsasında baş verə bilər. Dinamika sıralarında əks olunan hadisələr ara-sında əlaqələrin tədqiqi nəzəri təhlil əsasında mümkündür. Korrelyasiya metodunun dinamika sıralarının təhlilinə tətbi-
70
qinin bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Həmin xüsusiyyətlər nəzərə alınmadıqda di-namika sıraları arasında əlaqəni düzgün qiymətləndirmək müm-kün deyil. Əlamətlərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsindən məlumdur ki, hər bir əlamət bir çox səbəblərin təsiri nəticəsində dəyişir. Dinamika sıralarında bu səbəblərə hər bir sırada vaxtın dəyişilməsi əlavə olunur. Dinamika
sıralarında sıranın səviyyə-lərinin dəyişilməsinə digər amillərdən başqa vaxt amili də təsır gostərir. Vaxtın dəyişməsilə səviyyələrin dəyişilməsi avtokor-relyasiyaya gətirib çıxarır. Ona görə də dinamika sıralarının sə-viyyələri arasındakı korrelyasiya hadisələr arasındakı əlaqə sıx-lığını, onların hər birində
avtokorrelyasiya olmadıqda düzgün göstərmək imkanına malik olur. Dinamika sıralarının əlaqəli təhlilini Azərbaycan Respubli-kasında 2004-2008-ci illərdə bütün təsərrüfat kateqoriyalarında bitkiçilik və heyvandarlığın ümumi məhsulu timsalında izah edək. Kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu bitkiçilik və heyvan-darlıq sahələrində yaranır. Heyvandarlığın inkişafı bəlli səviy-yədə bitkiçiliyin inkisafından asılıdır. 2004-2008-ci illər ərzində Azərbaycan Respublikasının bir rayonunun bitkiçilik və hey-vandarlıq məhsullarının istehsalı müqayisəli qıymətlərlə aşağı-dakı kimi olmuşdur (cəd. 6.14).
Qarşılıqlı əlaqədə olan dinamika sıralarında avto-korrelyasiya mövcuddur. Dinamika sıraları arasında qarşılıqlı əlaqəni öyrənmək üçün korrelyasiya təhlilinin tətbiqi dəyişən orta kəmiyyətlər arasında nisbətin vaxtla sabitliyini nəzərdə tu-tur. Belə bir sabitliyi saxlamaq məqsədilə dinamika sıralarının səviyyələrini analitik hamarlandırma metodunun köməyi ilə iki komponentə ayırmaq olar. Hər bir sıranın səviyyəsi dəyişən or-ta kəmiyyətlə (y t ) təsadüfi kəmiyyətin (E) cəminə bərabərdir. Bu o deməkdir ki, y = y t + E.
Təsadüfi kəmiyyəti (E) avtokorrelyasiyaya məruz qalmadığı halda, sıranın ümumi meyli güclü korrelyasiya olunur. Buradan aydındır ki, avtokorrelyasiya ilə tərtıb olunmuş təhrif olunma-yan dinamika sıraları arasındakı əlaqəni düzgün xarakterizə et-mək üçün hər bir sıranın səviyyəsindən ümumi meyli əks etdi-rən trendi kənarlaşdırmaq lazımdır. Heyvandarlıq və bitkiçilik üzrə xətti trendlər üçün istifadə olunan düsturlar aşağıdakılar-dır: X t = a o + a 1 t. y t = a o + a 1 t. Trendin qiymətləri müvafiq cədvəllərinin uyğun sütunlarına qeyd olunmalıdır. Hər iki sıra üzrə trendlərin həqiqi səviyyə-lərindən uzaqlaşmalar aşağıdakı kimi müəyyən edilməlidir:
birinci sıra üzrə: β = X - X t ikinci şıra üçün: X = y - y t
Müvafiq hesablamaları aparıldıqdan sonra korrelyasiya əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanmalıdır: ∑ α · β r ═ ────────── ∑α 2 · ∑β 2
Alınan nəticə qalıq kəmiyyətləri arasında sıx və tərs əlaqə ol-duğunu göstərəcəkdir. Bu o deməkdir ki, vaxta görə bitkiçilik məhsulunun artımı heyvandarlıq məhsulunun artımı arasında düz olmayan nisbət vardır. Dinamika sıralarının korrelyasiyasının birinci xüsusiyyəti avtokorrelyasiyanın mövcud olmasıdır. Ona görə də korrelyasiya əmsalının dinamika sıralarının səviyyələri əsasında deyil, onların ümumi meyldən uzaqlaşmaları əsasında hesablamaq məqsədəuyğundur. Hər iki sıra üçün silsiləvi mütləq artım əsasında ∆ x = X i – X i+1 , ∆ y = y i – y i+1
korrelyasiya əmsalını hesablamaqla eyni nəticəni almaq mümkündür. Dina- mika sırasının səviyyələrinin silsiləvi mütləq artımlarla əvəz etdikdə, hər bir dinamika sırasında avtokor- relyasiyanın təsiri mexaniki olaraq aradan qaldırilir. Dinamika sıralarında vaxta görə dəyişilmə xəttı ol- duqda birinci fərq qaydasında avtokorrelyasiyanın təsirini aradan qaldırmaq olar. Vaxta görə dinamika sırasının səviyyəsinin dəyişməsi parabolanın ikinci qaydası üzrə baş verdikdə, avtokorrelyasiyanın təsiri- ni ikinci fərq (birinci fərqlərin arasındakı fərq) korrelyasiyanın köməyilə aradan qaldırmaq mümkundur. Birinci fərq korrelyasiya əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır:
71
Dinamika sıralarının səviyyələrində avtokorrelyasiya olduğu kimi, avtoreqressiya da baş verir. Avto- reqressiya dinamika sırası səviyyəsi kəmiyyətlərini özündən əvvəlki səviyyələrdən t-1, t-2, ...., t-p vaxt anında asılılığını ifadə edir. Belə asılılıq aşağıdakı hesablama ilə müəyyən edilir:
y t = a o + a 1 y t-1 + a 2 y t-2 + ..... + a p y t-p
Burada t - vaxt, p - dəyişən kəmiyyətlərin sayıdır. Dəyişən kəmiyyət kimi əvvəlki dövrlərin səviyyələri y t-1 , y t-2 ,....., y t-p götürülür. Hesablamalar üçün avtoreqressiya modeli əlverişlidir. Lakin burada aradakı dövrləri nəzərə almadan gələcək dinamika sıra- sının səviyyələrini hesablamaq olmaz. Avtoreqressiya modeli üzrə gələcək səviyyələrin hesablan-masını ancaq ildən ilə tədricən keçmək yolu ilə aparmaq olar. Bu zaman avtoreqressiya modelinin parametrləri yenilərinin alınması ilə əlaqədar fasiləsiz olaraq dəyişir. Avtoreqressiyanın təhrifedici təsirini aradan qal- dırmaq üçün reqressiya tənliyinə vaxt göstəricisini daxil etmək lazımdır. Onun nəticəsində əlaqənin həqi- qi vəziyyətini aşkar etmək mümkün olur. IV.Sosial-iqtisadi hadisələr arasında qarşılıqlı əlaqələri öyrənmək statistika elminin mühüm vəzifələ- rindən biridir. Sosial-iqtisadi hadisələr arasındakı əlaqə və asılılıqları öyrənmək mühüm əhəmiyyətə ma- likdir. Sosial-iqtisadi hadisələri qarşılıqlı əlaqədə tədqiq etmədən onu tam öyrənmək, dərk etmək müm- kün deyildir. Hadisələrin dəyişilməsi və inkişafı əlaqə və asılılıq şəraitində baş verir. Ona görə də müasir dövrdə sosial-iqtisadi hadisə və proseslərə elmi rəhbərliyin həyata keçirilməsi əlaqə və asılılıqları hərtə- rəfli öyrənməyi tələb edir. Statistika qarşılıqlı əlaqələri öyrənərkən ictimai həyatdakı hadisələrin ümumi və qarşılıqlı əlaqələri haqqında sosial fəlsəfənin müddəalarını rəhbər tutur. Bu əlaqə və asılılıqların öyrə- nilməsində statistika mühüm rol oynayır.
inkişafda nəzərdən keçi-rilməsində görür. İctimai həyatda baş verən bütün hadisə və proseslər bu prinsipə uyğun olaraq bir-birilə sıx əlaqadə və asılılıqdadır ki, onların belə qayda ilə öyrənilməsi müsbət nəticə- lərə gətirib çıxarır. Tədqiqatçı əmək məhsuldarlığının dinamikasını məhsulun maya dəyərinin dinamikası ilə, əmək haqqının dinamikasını əmək məhsuldarlığının dinamikası ilə, məhsulun maya dəyərinin dinami- kasını məhsul istehsalına çəkilən xərclərin dinamikası ilə, məhsul istehsalının dinamikası onun bölgüsü və islehlakının dinamikası ilə və s. qarşılıqlı əlaqədə öyrənməlidir. Sosial-iqtisadi hadisələr arasında qarşılıqlı əlaqələr və asılılıqlar mövcuddur. Ölkənin iqtisadi fəaliyyət sahələri arasında, eyni zamanda ayrı-ayrı sahələr daxilində mövcud olan hadisələr arasında çox sıx əlaqə vardır. Həmin hadisələrin göstəriciləri arasında da belə qarşılıqlı əlaqə və asılılıq mövcuddur. Sosial- iqtisadi hadisələrin dəyişilməsinə səbəb olan əlamət- amil (faktor) əlaməti, amil əlamətlərinin təsiri əsa- sında dəyişən əlamət isə nəticə əlaməti sayılır. Əsas istehsal fondlarının dəyəri və məhsul istehsalının həcmi arasında əlaqə tədqiq edilərkən əsas is- tehsal fondlarının dəyəri amil əlaməti, məhsul istehsalının həcmi isə nəticə əlaməti kimi götürülür. Statis- tika tədqiqatının mühüm vəzifələrindən biri hadisələr va onların göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə və asılılıqları müəyyən etmək və onların sıxlıq dərəcələrini ölçməkdən ibarətdir. Xarakterinə, istiqamətinə, analitik ifadəyə və s. görə əlaqələ-rin müxtəlif forma və növləri mövcuddur. Hadisələr va onların göstəriciləri arasındakı əlaqə və asılılıqların xarakterinə görə əlaqələr funksional və korrelyasiya əlaqəsinə ayrılır. Məsələn, dairənin sahəsi radiusun kvadratı ilə düz mütənasibdir (S=πr
Burada radius amil əlaməti, dairənin sahəsi isə nəticə əlamətidir. Funksional alaqə dəqiq riyazi düsturla ifadə olunur:
Sosial-iqtisadi hadisələrin əlamətləri arasında, funksional əlaqədə olduğu kimi, ciddi uyğunluq olmur. Burada amil əla-mətinin eyni qiymətinə nəticə əlamətinin müxtəlif qiymətləri uyğun gələ bilər (məsələn: eyni iş stajına və yaxud eyni ixtisas səviyyəsinə malik olan fəhlələrin müxtəlif əmək məhsuldar-lığı). Korrelyasiya əlaqə formasında bir çox amil əlamətinin də-yişməsinin təsiri nəticəsində nəticə əlamətinin orta qiyməti də-yişir. Lakin əlamətlərin dəyişməsi arasında möhkəm nisbət ol-mur. Məsələn, torpağa verilən gübrənin miqdarı ilə bitkinin məhsuldarlığı arasında korrelyasiya əlaqəsi vardır. Eyni miq-darda gübrə verilmiş müxtəlif sahələrdən müxtəlif miqdarda məhsuldarlıq götürülə bilər. Deyilənlərdən belə nəticəyə gəl-mək olar ki, nəticə əlaməti olan buğdanın məhsuldarlığına (y) amil əlaməti olan torpağa verilən gübrənin miqdarından (x) başqa, nəzərə alınmayan digər amillər də (səpin müddəti, tor-pağın becərilməsi, yağıntının miqdarı, yığım müddəti və s.) tə-sir göstərir. Ona görə də korrelyasiya əlaqəsi az götürülmüş iki-üç əlamətin qiyməti əsasında deyil, çox götürülmüş müşahidə məlumatı əsasında özünü aydın büruzə verir.
72
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, korrelyasiya əlaqəsi tam ol-mayan əlaqədir. Ona görə də təhlil zamanı məlumat çox gö-türülsə, həmin amillərin bir çoxu nəzərdən keçirildiyinə görə əlaqə tam olmayacaqdır. Bu korrelyasiya əlaqəsinin ikinci mü-hüm xüsusiyyətidir. Əlaqələr istiqamətlərinə görə düz və tərs əlaqəyə ayrılır. Düz əlaqədə həm amil, həm də nəticə əlamətləri eyni istiqamətdə dəyişir. Düz əlaqədə amil əlamətinin qiyməti artdıqca və yaxud azaldıqca nəticə əlamətinin də qiyməti artır, yaxud azalır. Amil əlamətinin qiyməti artdıqca və ya azaldıqça nəticə əlamətinin qiyməti müvafıq olaraq azalarsa və ya artarsa, belə əlaqə tərs əlaqə adlanır. Düz və tərs əlaqə həm funksional, həm də korrelyasiya əlaqələrində mövcuddur. Deməli, düz əlaqə formasında amil əlamətinin qiymətinin artması əsasında nəticə əlamətinin fərdi və orta qiymətlərinin artması meyli müşahidə olunur, tərs əlaqədə isə amil əlamətinin qiymətinin artması nəti-cə əlamətinin qiymətinin azalmasına və ya artmasına doğru meyl etməsinə səbəb olur. Analitik ifadəyə görə əlaqə düzxətli və əyrixətli əlaqəyə ay-rılır. Amil əlamətinin kəmiyyətinin artması və ya azalması nəti-cəsində nəticə əlamətinin kəmiyyəti müntəzəm olaraq artarsa, yaxud azalarsa, belə asılılıq düzxətli korrelyasiya asılılığı və ya xətti əlaqə adlanır. Belə asılılıq riyazi cəhətdən düzxətli tənliklə ifadə olunur:
Düzxətli əlaqənin koordinat sistemində qrafiklə təsviri düz xəttə yaxın olan birxətlə ifadə oluna bilər. Əgər amil əlamətinin qiyməti artdıqca və ya azaldıqca nəticə əlamətinin qiyməti mü-əyyən nisbətdə azalarsa və ya artarsa belə korrelyasiya asılılı-ğına əyrixətli əlaqə deyilir. Belə əlaqənin qrafiklə təsviri əyri xəttə yaxın olan hər hansı qırıq xətlərlə ifadə oluna bilər. Ancaq funksional əlaqə analitik tənliklə də- qiq ifadə oluna bilər, korrelyasiya əlaqəsi isə təqribi ifadə olu-nur. Korrelyasiya təhlilində əgər bir amil əlamətilə nəticə əla-məti arasında əlaqə öyrənilərsə, belə əlaqə qoşa korrelyasiya, nəticə əlamətinə bir neçə amil əlamətinin təsiri öyrənildikdə isə belə asılılıq çoxamilli korreyasiya adlanır. Sosial-iqtisadi hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqə və asılılıqların müəyyənləşdirilməsi nəzəri təhlilə əsaslanmalıdır. Nəzəri təhlil əsasında əmək məhsuldarlığı ilə məhsulun maya dəyəri, əməyin əsas istehsal fondları ilə silahlanması və əmək məhsuldarlığı, fəhlələrin iş stajları və əməyin ödənişi, əmək məhsul- darlığı və məhsul istehsalı arasında əlaqə olduğunu müəyyən etmək çətin deyildir. Məntiqi olaraq, əmək məhsuldarlığı artdıqca məhsul vahidinin maya dəyəri azalır. Əməyin kəmiyyət və keyfiyyətinə uyğun ödənildiyini nəzərə alsaq, onda aydın olar ki, əmək məhsuldarlığı artdıqca əmək haqqı üzrə məhsul va- hidinə çəkilən xərclər azalacaqdır. Beləliklə, bu iki göstərici arasında əlaqə olduğunu nəzəri cəhətdən sü- but etdik. Bununla bərabər ictimai həyatda elə hadisələrə rast gəlmək olur ki, onların arasındakı əlaqəni nəzəri təhlil əsasında müəyyən etmək mümkün deyildir. Belə halda statistikanın köməyindən istifadə et- mək lazımdır. Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|