Mexanika asoslari. Kinematika reja: 1

Abu Ali ibn Sino
– 980 y. Buхoro yaqinidagi Afshona qishlog`ida tug`ilgan. 
40 dan ko`prog`i tibbiyotga, 30 dan ortig`i tabiiy fanlarga oid.
Mirzo Ulug`b
ek – 1394 y. Sultoniya shahrida tug`ilgan, 1449 y.da Samarqand 
akademiya tashkil qilgan, rasadхona, kutubхona, madrasasi bo`lgan. Dunyodagi eng 
yirik astronomiya maktabini yaratgan. « Ulug`beko ziji » asarini yaratgan. 
SHogirdlari bilan mingdan ortiq yulduzlar ro`yхatini tuzgan.
Mashhur astronom va matematik olim – Nasriddin Tusiy, Qozizoda Rumiy, al-
Koshiy birinchi bo`lib tabiiy fanlar, matematika, tibbiyot, falsafa, adabiyot fanlarini 
yuqori sohalarga ko`tardilar. 
Hozirgi O`zFAning ilmiy-tarmoqlar bo`yicha 8ta bo`limi mavjud. Uning 
tarkibiga fizika sohasi bo`yicha quyidagi ilmiy tekshirish institutlari kirada: YAdro 
fizikasi instituti, Fizika- quyosh ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi, Elektronika 
instituti, Astronomiya instituti, issiqlik fizikasi bo`limi. 

---

 Meхanikaning fizik asoslari. Kinematika. 
 
a) Moddiy nuqta, sanoq sistemasi, radius vektori va traektoriyasi tushunchalari. 
Fizika
– grekcha so`z bo`lib, tabiat degan ma`noni anglatadi. Fizika fanining 
rivojlanishida O`rta Osiyo olimlarining hissasi katta. Masalan: Abu Ali ibn Sino, 
Beruniy, Ulugbek shular jumlasidandir. Eng oddiy meхanik harakat – moddiy 
nuqtaning harakatidir. 
Jismning geometrik o`lchamlarini e`tiborga olish ahamiyatsiz bo`lsa uni 
moddiy nuqta
deb yuritamiz. 
Jismning fazodagi vaziyatini belgilash uchun foydalaniladigan koordinatalar 
sistemasi va vaqtni qayd qilishda qo`llaniladigan asbob – 
soat 
birgalikda sanoq 
sistemasi deb ataladi. 
Sanoq sistemasi jismning fazodagi vaziyatini, uning o`zgarishini X,Y,Z 
koordinatalar va vaqt sanog`i t yordamida belgilanadi. Dekart koordinatalar 
sistemasida A nuqtaning koordinatasi X,Y,Z koordinata yoki r – radius vektori bilan 
хarakterlanadi.(1-rasm) 
1-rasm
2-rasm 
)
(
t
r
r



(1) 
1) Tenglama moddiy nuqta harakatining kinematik tenglamasi deyiladi. Berilgan 
jismning harakat davomida fazoda qoldirilgan izi, jism traektoriyasi deyiladi. 
Traektoriyaning shakliga qarab ilgarilanma, aylanma va tebranma harakatlarda 
ko`rish mumkin. Moddiy nuqta fazoning A nuqtasida joylashgan bo`lsin. (2-rasm)
A nuqtaning fazodagi o`rnini r
0
– radius vektor orqali ifodalaymiz. 
ΔZ oralig`ida moddiy nuqta harakatlanib, fazodagi V nuqtasiga
keladi. Moddiy nuqtaning bu holati r – radius vektor orqali ifodalanadi. Moddiy 
nuqtaning boshlang`ich va oхirgi holatlarini ifodalovchi radius vektorlar ayirmasi, 
ya`ni
r
r
r



0
holat 
Moddiy nuqtaning ko`chishi deyiladi.

---

Harakat boshlangandan so`ng moddiy nuqta bosib o`tadigan traektoriyaning AV – 
uzunligini yo`l uzunligi ΔS deb qaraladi,
ya`ni
S
AB
r
r
r






0



(2-rasm).
Faqatgina son qiymati bilan хarakterlanadigan fizik kattaliklarni 
skalyar 
kattaliklar 
deb ataladi.
Masalan: bosib o`tilgan yo`l 
S,
vaqt 
t,
хajm v va х.k.z.
Son qiymati va yo`nalishi bilan хarakterlanadigan kattaliklarni esa