Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti buxoro

Arabistondagi iqtisodiy inqiroz, tarqoq qabilalarni birlashtirishga 
intilish Yangi mafkuraga talabni kuchaytirgan va islom shunday mafkura sifatida 
vujudga kelgan. 
Qadimgi arablarning diniy tasavvurlari jumlasiga totemizm, fetishizm, animizm 
elementlari va o’tmish ajdodlar ruhiga sig’inishni kiritish mumkin. Totemizmning 
yaqqol dalili sifatida ko’pgina qabilalarning nomlarini keltirish kifoya: 
asad
“arslon”, 
kalb
“it”, 
bakr 
“bo’taloq”, 
sa’lab
“tulki”, 
zi’b 
“bo’ri” va h.k. Barcha somiy xalqlarga 
xos bo’lgan samoviy jismlarga sig’inish, ya’ni astral kultlar arablar orasida ham keng 
tarqalgan edi. Bu haqda Makka Ka’basida joylashgan «Qora tosh» (
al-Hajar al-asvad)
ham dalolat beradi. 
Arabistonda har xil xudolarning timsoli – sanamlar kulti bir vaqtda paytda paydo 
bo’lgan emas, albatta. Ular uzoq vaqt shakllanganlar. Biroq, keyingi davr islom 
tarixchilarning xabar berishlariga qaraganda, Arabistonga dastavval sanam keltirgan 
va unga ibodat qilishni targ’ib qilgan shaxs Amr ibn Luhay ismli kishi bo’lgan. 
Rivoyatga ko’ra, u Shomga tijorat maqsadida tez-tez safar qilib turar edi. Amr ibn 
Luhay ba’zi shomliklar odatlaridan qattiq ta’sirlanib, ularning butlaridan birini 
Makkaga olib kelgan. Keyinchalik butlarga sig’inish arablar orasida keng tarqalib 
ketgan. Harqalay, but-sanamlarga sig’inish – dinning Yangi bosqichi bo’lgan. Ibn al-
Kalbiyning (v. 763 y.) «Kitob al-asnom» asarida ta’kidlanishicha, mil. av. VIII 
asrdayoq har bir arab qabilasi o’z sanamiga ega edi. Tez-tez bo’lib turadigan 
qabilalararo urushlardan so’ng, odatda, mag’lub qabila g’olib qabila sanamiga sig’ina 
boshlardi. Ba’zida g’olib qabila mag’lub qabilaning sanamini ham o’z sanamlari 
safiga qabul qilishi mumkin edi. Arabistonning turli erlarida muayyan sanamlarning 
qarorgohi mavjud bo’lib, ular ziyoratgohlar sifatida ma’lum edi. Ulardan biri Makka 
Ka’basi edi. Makka eski Arabistonning diniy markaziga aylangach, u erdagi Ka’baga 
sanamlar to’plandi. Ibn al-Asirning (vafoti 1232 y.) uqtirishicha, Makka fath etilgan 
630 yili Ka’ba ichida 360 ta sanam bo’lgan. Sanamlar uchun bu raqam juda katta 
ko’rinadi, ammo muayyan sanam bir necha qabilada ehtirom qilingan bo’lsa, u 
Ka’baga shuncha nusxada qo’yilgan bo’lishi mumkin. 
Islomdan oldin Arabistonda Yahudiy jamoalari mavjud bo’lgan. Arabiston 
Yahudiylari haqida, asosan, Qur’on, hadis, tafsir, sira (Payg’ambar hayoti va 
muqaddas urushlari haqida hikoya qiluvchi adabiyot janri) va tarix kitoblari xabar 
28
Ислом маърифати. Назарий-услубий қўлланма. Т., 2005. - 4-бет. 

---

68
beradi. Bu mavzuga aniqlik kiritadigan va hozirga qadar topilgan hujjatlarning eng 
qadimiysi – Yangi Bobil podshohi Nabonidga (mil. av. 555-539) tegishli xronikadir. 
Unda aytilishicha, mil. av. 552-542 yillarda Shimoliy Arabistondagi Tayma shahrini 
o’ziga poytaxt qilib olgan Nabonid bu erdagi shaharlarni o’zlashtirish maqsadida 
Bobildan talaygina aholini ko’chirgan; ularning ko’pchiligini Yahudiylar tashkil 
qilgan. Ma’lumki, bundan oldinroq (mil. av. 586 y. ) Navuxodonosor II Quddusni zabt 
qilganida salkam 30 ming Yahudiyni asir olib, Bobilga keltirgan va «Bobil asirligi» 50 
yil davom etgan edi. Shundan so’ng ham ba’zi Yahudiylar Falastinga qaytmay, 
Bobilda qolib ketgandilar.
Arabiston yarim orolida Yahudiylik bilan bir qatorda xristianlik dini ham tarqaldi. 
Xristianlar bu erda keng targ’ibotchilik ishlarini olib borar edilar. Ular Arabistonga 
qachon kirib kelganligi noma’lum. Odatda, targ’ibotchilar tibb va mantiq ilmidan 
xabardor, kishilar qalbiga yo’l topa oladigan odamlar bo’lganligi uchun ko’pgina 
qabila boshliqlariga ta’sir etganlar, ularning xristian dinini qabul qilishiga yoki 
o’zlarining olib borayotgan faoliyatlarida yordam berishiga erishganlar. Islomga qadar 
Arabiston yarim orolining deyarli barcha hududlarida xristian rohiblari muntazam 
ravishda din targ’iboti bilan shug’ullanar edilar. Yuqorida aytib o’tilganidek, 
xristianlikning Arabiston yarim oroliga qachon kirib kelgani aniq ma’lum emas. 
Hijoz shaharlariga xristianlar (sharqiy cherkovlar vakillari) asosan Vizantiya 
qaramog’i ostidagi Falastin va Shomdan ko’chib kelganlar. Islom vujudga kelishi 
arafasida Dumat al-Jandal, Eylat, Tayma, Yasrib, Makka va Toifda ham talaygina 
xristianlar bor edi. Habashiston xristianlari bilan aloqalar haqida efiop askarlarining 
yurishlari va ilk musulmonlarning hijralari dalolat beradi. 
2. Arabistonning qulay geografik o’rni, karvon yo’llari bo’ylab boy shahar-
davlatlarning mavjudligi qudratli qo’shni davlatlarning mintaqaga qiziqishini 
kuchaytirgan. VI asrning boshlarida Arabistonning janubi-g’arbiy qismida 
joylashgan Efiopiya (Habashiston) davlati Yarimorolning karvon yullari o’tgan 
qismi (Hijoz)ni bosib olgan. Lekin Habashiston boy o’lkada mustahkam o’rnasha 
olmagan. VI asrning ikkinchi yarmida Eron Sosoniylari davlati Efiopiyani 
Arabistondan surib chiqargan. Arabiston Sosoniylar davlati tarkibiga kiritilgan. 
Talabalarga Sosoniylar hukmronligi mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni 
keskinlashtirganligini ta’kidlab, buning asosiy sabablarini ko’rsatib o’tish darkor. 
Sabablardan biri, Buyuk ipak yo’lining ahamiyatini yanada oshirish maqsadida, Ara-
bistondan o’tgan janubiy karvon yo’lini izdan chiqarishlari bo’lgan. Oqibatda 
janubiy karvon yo’li vayron qilingan, karvon yo’lidan kelayotgan daromad esa keskin 
kamaygan. Arabistonning tashqi savdo aylanmasi qisqargan va xo’jaligi inqirozga 
uchragan. 
Arabistondagi iqtisodiy inqiroz natijasida aholining turmush darajasi keskin 
pasayib ketgan va ma’naviy tushkunlik yuzaga kelgan. Qabilaviy nizolar kuchaygan. 
Xalq