1-mavzu: Sug’urtaning mohiyati, funktsiyalari va bozor munosabatlaridagi o’rni

5. Investitsion faoliyatda mavjud risklar haqida tushuncha va unga noqulay 
omillarning ta’siri. 
8
Приказ Министерства Финансов Республики Узбекистан, зарегистрирован №1565 от 22.04.2006 «Об 
утверждении положения о порядке определения предельно допустимого размера обязательств по 
отдельным рискам, свокупного размера обязательств и нормативов платежеспособности страховщиков» 

---

Har qanday investitsion loyixani amalga oshirishda asosiy risk sifatida 
xizmatlar bozorda kuchli raqobatchining bo’lishidir. Umuman olganda kompaniya 
uchun quyidagi turdagi risklar mavjud bo’lib ular loyixani amaliyotga joriy 
etishda o’z ta’sir doiralarini o’tkazishlari mumkin. 
Siyosiy risklar –bu turdagi risklar davlatdagi siyosiy jarayon bilan bevosita 
bog’liq bo’lib o’z ichiga quyidagilarni oladi; 
2.
xarbiy xarakatlar natijasida faoliyat ko’rsata olmaslik; 
3.
kutilmagan xodisalarning ro’y berishi natijasida vaqtinchalik faoliyatni 
yurita olmaslik. 
4.
soliq qonunchiligida o’zgarishlar. 
O’zbekiston Respublikasi siyosiy axvolning tinchligiga qaramasdan 
ko’rinishdagi risklar davlatimizga chegaradosh bo’lgan davlatlardagi notinch axvol 
sababli mavjud bo’lib qoldi. 
Risk darajasini kamaytirish tadbirlari. 

davlat organlari bilan kompaniya aktsiyadorlari o’rtasidagi aloqani 
mustaxkamlash. 

ishbilarmon muxitini yaratishuqiy risklar – bu risklar qonunchilik bazasining 
nomukammalligi, xujjatlarni to’g’ri tuzish, rasmiylashtirilmasligi bilan bevosita 
bog’liq. 
O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik sub’ektlari uchun barcha qonunchilik 
bazasi mukammal ishlab chiqilganligiga qaramasdan bu turdagi riskni inobatga 
olmaslik mumkin emas. Buning asosiy sababi byurokratiyaning mavjudligi.
Ammo kompaniya faoliyatini Davlat qo’llab quvvatlayotgani bu turdagi risk 
darajasini pasayishiga olib keladi. 
Risk darajasini kamaytirish chora tadbirlari bo’lib;
xujjatlarni aniq shakllarini yuritish; 
xujjatlarni rasmiylashtirishda bu soxa mutaxasislarini jalb etish; 
yukori malakali yurist va tarjimonlar uchun qo’yshimcha moliyaviy 
resurslarni ajratish. 
Texnik risklar - bu turdagi risklar ishlarni amalga oshirishdagi qiyinchiliklar 
va texnik loyixaning mavjud emasligidan vujudga keladi. 
Asbob uskunalarga tender e’lon qilingandan boshlab, tovar etkazib 
beruvchining texnik xizmat ko’rsatish bo’yicha yuqori malakali mutaxasislar 
mavjudligiga xam inobatga olinadi. Bu sezilarli ravishda texnik risk darajasini 
kamaytirishga xizmat qilishi mumkin. Ishlab chiqarish riski – bu turdagi risk taklif 
etilayotgan xizmatning sifati pastligi, yuqori malakali mutaxasislarning mavjud 
emasligi bo’lishi mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, kompaniya loyixasini 
amaliyotga joriy etish uchun etarli darajada yuqori malakali mutaxasislarga ega 
bo’lsa, bu turdagi risk darajasini kamaytirishga xizmat qiladi.
Riskni kamaytirish darajasini bo’yicha chora tadbirlari: 
1.
Loyixani amalga oshirishda aniq qalendar rejalashtirish va boshqarishni 
yo’lga qo’yish; 
2.
Taklif etilayotgan xizmatlar ustidan doimiy nazoratni o’rnatish; 
3.
Yuqori malakali kadrlarni tayyorlab borish. 

---

Ekologik risklar – bu turdagi risklar atrof muxitni ifloslanishi, atmosfera va 
suvga xar xil chiqindilarning chiqishi natijasida yuzaga keladi. Biz 
shug’urlanayotgan soxa uchun bu turdagi risk darajasi ancha pastdir. Marketing 
riski – bu turdagi risklar bozorni yaxshi o’rganilmaganligi, baxo siyosatining 
to’g’ri yuritilmaganligi marketing strategiyasini noto’g’ri ekanlaganligi bilan 
bog’liq. 
Risk darajasini kamaytirish; 
1.
Kuchli marketing xizmatini joriy etish; 
2.
Marketing strategiyasini ishlab chiqish; 
3.
Marketing tadqiqotlarini o’tkazish; 
4.
Egiluvchan tarif siyosatini ishlab chiqish.
Moliyaviy risklar – bu turdagi risklar moliyaviy natijalarini yo’qotilgan, 
istemolchining 
to’lovga 
layoqatsizligidan, 
talabning 
qatiyemasligidan, 
raqobatchilar tomonidan narxni kamaytirishlar, oborot mabag’larining 
etishmasligini kelib chiqishni mumkin. 
Riskni darajasini kamaytirish chora-tadbirlari. 
1.
Istemolchilar talabini o’rganish; 
2.
Sifat ustida to’liq nazoratni o’rnatish; 
3.
Investitsion va kredit resurslarini yangi yo’nalishlarini aniqlash bo’yicha 
chora-tadbirlarni ko’rish;
4.
Investitsion – moliyaviy strategiyani ishlab chiqarish.
Tabiiy risklar – bu turdagi risklar tabiatda xar xil baxtsiz xodisalarning ro’y 
berishi, er qimirlashi, suv toshishi sel kelishi, yong’in chiqishi, epidemiya 
tarqalishi bilan bog’liqdir. 
O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrda qabul qilingan 
«Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi qonunida investitsiya faoliyati xamda 
investitsiya faoliyati bilan shug’ullanish tartiblari ko’rsatib o’tilgan. Ushbu 
qonunning 4-moddasida investitsiyalarni amalga oshirish shakllari xaqida to’xtalib 
o’tilgan, ya’ni investorlar investitsiyalarni quyidagi yo’llar bilan amalga oshirishlari 
mumkin: 
- yuridik shaxs tuzish yoi ularning ustav jamg’armalarida (kapitallarida) ulushli 
ishtirok etish, jumladan mol-mulkni yoki aktsiyalarni olish; 
- qimmatli qog’ozlar, shu jumladan O’zbekiston Respublikasi rezidentlari 
tomonidan emissiya qilingan qarz majburiyatlarini olish; 
- kontsessiyalari, shu jumladan tabiiy resurslarni qidirish, ishlab chiqish, qazib 
olish yoki ulardan foydalanishga bo’lgan kontsessiyalarni olish; 
- mulk xuquqini, shu jumladan ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda 
savdo va xizmat ko’rsatish soxalari ob’ektlariga, turar joylarga mulk xuquqini, 
shuningdek erga xamda boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan 
foydalanish xuquqini qonun xujjatlariga muvofiq olish. 
Investorlar investitsiyalarni qonun xujjatlariga zid bo’lmagan boshqa 
shakllarda xam amalga oshirishlari mumkin. 
Investor investitsiyalash maqsadi, yo’nalishi, turi va xajmini mustaqil 
ravishda belgilaydi, buni amalga oshirish uchun shartnoma asosida, qoida tariqasida, 

---

tanlov savdosini o’tkazish yo’li bilan yuridik va jismoniy shaxslarni investitsiya 
faoliyati ishtirokchilari sifatida jalb etadi. 
Agar qonun xujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo’lsa, investor, 
o’ziga zarur bo’lgan mol-mulkni yuridik va jismoniy shaxslardan o’zaro kelishuv 
asosida belgilanadigan shartlarda xajmi va nomenlaturasini cheklamagan tarzda 
olishga xaqli. 
Investor qonun xujjatlarida nazarda tutilgan boshqa xuquqlarga xam ega 
bo’lishi mumin. 
Qonunning 14-moddasiga asosan investitsiya faoliyatini davlat tomonidan 
tartibga solish quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi: 
- investitsiya faoliyatining qonunchili negizi takomillashtirish; 
- soliq to’lovchilar va soliq solish ob’ektlarini, soliq stavkalari va ularga doir 
imtiyozlarni tabaqalashtiruvchi soliq tizimini qo’llash; 
- asosiy fondlarni jadal amortizatsiya qilish; 
- normalar, qoidalar va standartlarni belgilash; 
- monopoliyaga qarshi choralarni qo’llash; 
- kredit siyosati va narx belgilash siyosatini o’tkazish; 
- erga va boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish 
shartlarini belgilash; 
- investitsiya loyixalarini ekspertiza qilish mexanizmlarini belgilash; 
- O’zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritilgan ivestitsiya 
loyixalarining amalga oshirilishi monitoringini yuritish; 
- investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qonun xujjatlarida 
nazarda tutilgan boshqa shakllarda xam amalga oshiriladi. 
2002 yilning 5 aperldagi Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisining VIII-sessiyasida qabul qilingan “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi 
qonunning 6-moddasida - sug’urtalovchilar maxsus vakolatli davlat organi 
belgilaydigan tartib va shartlarda investitsiya faoliyati bilan shug’ullanishlariga 
ruxsat berilgan. 
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 2000 yilning 28 
iyunida 66-sonli buyruq bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi xududida 
sug’urta tashkilotlarining zaxiralarini joylashtirish to’g’risidagi vaqtinchalik 
nizomi”ni 952-raqam bilan davlat ro’yxatiga olingan edi. Ushbu nizom 2000 yilning 
5 avgustidan yuridik kuchga kiritilgan bo’lib 2005 yil 31 deabrgacha amal qildi. 
Bu nizomning o’z kuchini yo’qotish Moliya Vazirligi tomonidan zamon 
talablariga javob beradigan, rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqqan xolda 
yangi nizomni ishlab chiqilishini talab etdi. 2006 yilda sug’urta kompaniyalarining 
o’z rezervlarini tashkil etish va investitsiyalash, kompaniyalarning tshlov 
qobiliyatini aniqlash bo’yicha ikkita nizom qabul qilindi: 
- O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 2006 
yil 22 aperlda №1565-raqam bilan davlat ro’yxatidan o’tgan “Aloxida sug’urta 
tavakkalchiliklari bo’yicha majburiyatlar, jami majburiyatlarning yo’l qo’yiladigan 
eng ko’p xajmini va sug’urtalovchilarning to’lov qobiliyati me’yorlarini aniqlash 
tartibi to’g’risida nizom”, 2006 yil 2 maydan kuchga kirgan; 

---

- O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 2006 
yil 6 mayda №1571-raqam bilan davlat ro’yxatidan o’tgan “Sug’urtalovchilar 
tomonidan sug’urta zaxiralarini shakllantirish xamda joylashtirish tartibi va shartlari 
to’g’risida nizom”, 2006 yil 16 maydan kuchga kirgan. 
Ushbu nizomda sug’urta tashkilotlarining investitsiya faoliyati davlat 
tomonidan tartibga solingan. Jumladan, unda Respublika iqtisodiyotida ustav va 
sug’urta mablag’lari qismini investitsiyalash qonunchilik yo’li bilan belgilanishi va 
quyidagi asosiy talablarga javob berishi lozimligi ko’rsatib o’tilgan. 
O’zbekiston Respublikasi sug’urta kompaniyalari yuqoridagi №1565 nizomga 
o’z mablag’larini diversifikatsiya, qaytuvchanlik. Foydalilik va likvidlilik 
printsiplari asosida joylashtiradilar. 
2006 iyil 22 aprelda qabul qilingan №1565 nizom sug’urta kompaniyalari 
tomonidan 
olinishi 
mumkin 
bo’lgan 
majburiyatlarining 
chegaralari, 
sug’urtalovchilarning to’lov qobiliyati masalalarini o’z ichiga qamrab olgan. Ushbu 
nizomda keltirilgan ayrim muxim masalalarga to’xtalib o’tish maqsadga muvofiq 
xisoblanadi. 
Nizomga ko’ra aloxida sug’urta shartnomasi bo’yicha sug’urtalovchi 
majburiyatlarining yo’l qo’yiladigan eng ko’p xajmi o’z mablag’lari va sug’urta 
zaxiralarining 10%dan oshmasligi lozim. Sug’urtalovchi ushbu me’yordan ortiq 
majburiyatni, qabul qilingan majburiyat bo’yicha ortiqcha tavakkalchilikni mazur 
Nizomga muvofiq ravishda qayta sug’urtalangan xolda qabul qilishi mumkin. 
Aloxida tavakkalchilik bo’yicha sug’urtalovchining majburiyatlari to’langan 
sug’urta muofotiga proportsional tarzda aniqlanadi, agarda sug’urta shartnomasida 
aloxida tavakkalchiliklar bo’yicha sug’urtalovchining majburiyatlari xajmi 
ko’rsatilmagan bo’lgan taqdirda. 
Mazkur Nizom maqsadida sug’urtalovchining jami majburiyatlari deganda 
biz, 5 ta eng katta tavakkalchiliklar bo’yicha sug’urtalovchi majburiyatlarining eng 
ko’p xajmi tushiniladi. Umumiy sug’urta tarmog’ida sug’urtalovchining jami 
majburiyatlari xajmi o’zlik mablag’lari miqdorining ikki barobaridan oshmasligi 
shart. 
Sug’urtalovchining to’lov qobiliyatini aniqlash uchun oxirgi xisobt sanasiga 
sug’urtalovchining balans ma’lumotlari, shuningdek, xisob-kitob asosida 
aniqlanadigan ma’lumotlardan foydalaniladi. Sug’urtalovchining to’lov qobiliyati 
ko’rsatkichi mazkur Nizom asosida o’rnatilgan sug’urtalovchi tomonidan qabul 
qilingan majburiyatlar va likvidligi xisobiga olingan aktivlar o’rtasidagi nisbat 
me’yorlarining bajarilishi xisoblanadi. To’lov qobiliyatini sug’urta faoliyati 
xajmlariga muvofiq ravishda ta’minlash uchun sug’urtalovchilar yo’l qo’yiladigan 
aktivlarning xaqiqiy xajmi darajasini belgilangan tartibda muvofiqlashtirib borishi 
zarur. 
Respublika sug’urta kompaniyalarida sug’urta zaxiralarni shakllantirish 
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 2006 yil 6 
mayda №1571-raqam bilan davlat ro’yxatidan o’tgan « Sug’urtalovchilar 
tomonidan sug’urta zaxiralarini shakllantirish xamda joylashtirish tartibi va 
shartlari to’g’risida nizomi»ga asosan amalga oshiriladi. 

---

Sug’urta zaxiralarining shakllanishi bo’yicha quyidagi qonun-qoidalar 
mavjud:
- xamma zaxiralar maxsus xisob-kitoblar asosida shakllanadi;
- zaxiralar sug’urta olib borayotgan valyutada shakllanadi;
- sug’urta zaxiralari xar bir aniq to’lash muddatiga shakllanadi; 
- zaxiralar faqat sug’urta shartnomasi bo’yicha emas, qayta
sug’urtalashda qabul qilingan shartnomalar bo’yicha xam shakllanishi mumkin. 
Sug’urtalovchilar o’ziga qabul qilgan sug’urta majburiyatlarini bajarish uchun 
yig’ilgan sug’urta mukofotlaridan kelgusida sug’urta to’lovlari uchun barcha 
sug’urta turlari bo’yicha kerakli sug’urta zaxiralarini shakllantirishadi. Sug’urta 
zaxiralari sug’urtalovchining sug’urtalanovchilar bilan tuzgan sug’urta 
shartnomalari bo’yicha shu vaqtdagi bajarilmagan majburiyatlarining xajmini 
ko’rsatib turadi. 
Xorij mamlakatlarida qabul qilingan sug’urta zaxiralarining shakllanishi 
texnikasiga ko’ra, sug’urta qiluvchi bo’yniga olgan xar bir majburiyat turi 
sug’urta zaxirasiga mos keladigan turi bilan qoplanadi. Xayot sug’urtasi 
bo’yicha amaldagi shartnomalar sharoitiga bog’liq xolda matematik zaxiralar, 
yillik renta zaxiralari, fond zaxiralari va ishtirok etish zaxiralari shakllanadi. 
Sug’urtaning boshqa turlari bo’yicha -mukofot zaxiralari va zarar zaxiralari 
shakllanadi. Sug’urta zaxiralari xajmi amaldagi shartnoma bo’yicha to’lanishi 
kerak bo’lgan summani butun xolda qoplashi zarur. Shuning uchun ularning 
xajmini aniqlash uchun sug’urta qiluvchining operatsiyalarini chuqur taxlili va 
matematik xisob kitoblar zarur. 
Texnik mablag’lar sug’urta qiluvchi tomonidan aloxida sug’urta shartnomasi 
va butun sug’urta portfeli bo’yicha bir muddatga xisob-kitob qilingan sug’urta 
to’lovlari bo’yicha moliyaviy majburiyatlarni bajarish kerak bo’lgan mablag’lar 
yig’indisi. Ular sug’urta zaxiralarining qismi bo’lib xayot sug’urtasidan tashqari 
sug’urta turlari buyicha xisob-kitob qilinadi. 
«Sug’urtalovchilar tomonidan sug’urta zaxiralarini shakllantirish 
xamda joylashtirish tartibi va shartlari to’g’risida nizomi»ga muvofiq 
sug’urtalovchi o’zining balansida majburiyat yoki aktiv(sharoitdan kelib chiqib) 
sifatida aks ettiriladigan quyidagi texnik zaxiralarni shakllantirishga majburdir: 
3.
ishlab topilmagan mukofotlar zaxirasi (umumiy sug’urta soxasida 
faoliyat amalga 
oshirilganda); 

mukofotlar zaxirasi (xayot sug’urtasi soxasida faoliyat amalga oshirilganda); 
- zararlar zaxirasi. Sug’urta xodisasi oqibatida yuzaga kelgan va 
sug’urta shartnomasining shartlari bo’yicha qoplanishi lozim bo’lgan zararlar 
xajmiga muvofiq ravishda aniqlanadi va quyidagilardan tashkil topadi: 

xabar qilingan lekin, bartaraf etilmagan zararlar zaxirasi; 

sodir bo’lgan lekin, xabar qilinmgan zararlar zaxirasi;

Sug’urtalovchi Davsug’urtanazorat bilan kelishgan xolda qo’shimcha ravishda, 
quyidagi zaxiralarni tashkil etishi mumkin: 

oldini-olish chora-tadbirlari zaxirasi; 

---


xalokatlar zaxirasi; 

zararlilikning tebranishi zaxirasi ; 

aktivlarning nomuvofiqlik zaxirasi ; 

boshqa zaxira turlari. 
Investitsilarni ularni turli xil belgilari bo’yicha turkumlash yoki tasniflash 
mumkin. Ularni tasniflashda turli maqsadlar qo’yiladi. Masalan, investitsiyalarni 
kelajak natijalarini baholashda, ular bo’yicha kutiladigan samaralarni aniqlashda, 
ularni ishlab chiqarishda ishtirokida, ularni soha va yo’nalishlarini aniqlashda va. 
h.k. shunga o’xshash belgilari bo’yicha ularni batafsil turkimini belgilash amalda 
qo’laniladi. 
Ko’pgina hollarda investitsiyalar quydagi tasnifiy belgilar bo’yicha 
turkumlanadi. 
3.
Investitsiyalarni kiritish ob’ektlari bo’yicha. 
4.
Investitsiyalarni band qilish muddatlari bo’yicha. 
5.
Real sektorni qayta ishlab chiqarish bo’yicha. 
6.
Investitsiyalarni yakuniy natijalari bo’yicha. 
7.
Mulkchilik shakillari bo’yicha. 
8.
Maqsadlar bo’yicha. 
9.
Risklar darajalari bo’yicha. 
10.
Investitsiyalarni kiritish sub’ektlari bo’yicha. 
11.
Moliyaviy vositalar turlari bo’yicha. 
12.
Moliyaviy ta’minlash jihatlari bo’yicha. 
13.
Moliyalashtirish manbalari, usullari va mexanizmlari bo’yicha. 
14.
Moliyalashtirish manbalari , mexanizmlari va usullari bo’yicha. 
15.
Investitsiya jarayonini ishtirokchilari va ularni hissalari bo’yicha investitsiyalar 
tasniflanadi.