P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

1-reaksiya
.
Glyukozaning 1-reaksiyasida D-glyukozani ATF energiyasi 
hisobidan fosforillanishi sodir bo‘ladi. Bu reaksiya qaytmas bo‘lib, 
geksokinaza fermenti yordamida amalga oshadi. Geksozalar faolligini namoyon 
qilishlari uchun Mg
+2
ioni zarur, chunki bu fermentning haqiqiy substrati 
bo‘lib, ATF emas, balki ATF va magniy kompleksi xisoblanadi. 
2-reaksiya
.
Glyukozofosfatizomeraza fermenti ta’sirida glyukoza-6- 
fosfat, fruktoza-6-fosfatga izomerlanadi. Bijg‘ish jarayonida fruktoza-6-fosfat hosil 
bo‘lsa ham, bu reaksiya qaytmas hisoblanadi. 
3-reaksiya
.
ATF hisobidan D-fruktoza-6-fosfat S
1
holatida 
fosforillanadi. Bu reaksiya fosfofruktokinaza fermenti - tomonidan katalizlanadi. 
Fosfofruktokinaza allosterik ferment hisoblanadi va shu tipga kiruvchi boshqa 
fermentlar singari uning molekulyar massasi katta (300 kDa) hisoblanadi. 
4-reaksiya
.
Bu reaksiya davomida fruktoza-1,6-bifsfatning molekulasi 
ikkita trioza molekulasiga: glitseral’degid-3-fosfat (aldozalar) va digiroatseton-3-fosfat 
(ketozalar) gacha parchalanadi. 
5-reaksiya
.
Hosil bo‘lgan ikki triozofosfatlardan bittasi -
glitseral’degid-3-fosfat, keyinroq o‘zgarishga uchraydi. Ammo, gidrooksiatseton-3-
fosfat triazofosfatizomeraza fermenti ta’sirida izomerlanib, glitseraldegid-3-fosfatga 
aylanadi. Bu bosqichda glyukoza fosforillanadi, keyin ikkiga bo‘linib, ikki molekula 
triozani xosil qiladi va oxirida ikki molekula glitseraldegid-3-fosfat hosil bo‘ladi.
Shunday qilib, glikoliz ko‘p bosqichli murakkab, fermentativ, oksidlanish-
qaytarilish jarayonidir. Bunday fikrni glyukozadagi hamda oxirgi mahsulot bo‘lgan 
piruvatdagi uglerod atomlarining joylashishi ham ko‘rsatib turibdi. Glyukozaning birinchi 
va oltinchi uglerod atomlari ikki molekula piruvatda -SN
3
ko‘rinishida, ya’ni 
glyukozaga nisbatan qaytarilgan holatdadir. 
Glyukozaning biologik nazorati, hamda yuqorida ko‘rsatilgan reaksiyalarni birin-
ketinligini boshqarish va piruvatni glyukoza-6-fosfatdan hosil bo‘lish tezligi asosan 
fermentlar tomonidan: fosfofruktokinazalar va piruvatkinazalar darajasida amalga 
oshiriladi. 

---

 60 
Spirtli bijg‘ish jarayonida piruvatdan etil spirti hosil bo‘ladi. Dastlab, 
piruvatkarboksilaza fermenti ta’sirida piruvatni dekarboksillanishi, natijada esa 
atsetaldegid hosil bo‘ladi. Bu reaksiyani tezligi ham Mg
+2
ioniga bog‘liq. 
Spirtli bijg‘ishning eng muhim reaksiyasi atsetaldegidning spirtga 
aylanishidir. Bu jarayon glitseraldegidfosfat degidrogenaza reaksiyasida sarf qilingan 
NAD ni regeneratsiyasi bilan birga amalga oshadi. 
Spirtli bijg‘ishning bu klassik yo‘li achitqi zamburug‘lari uchun xarakterlidir. 
D-glyukozadan ikki molekula etanol va karbonat angidridi hosil bo‘ladigan jarayonda 
uglerod va vodorod atomlarini yig‘ma nisbati o‘zgarmaydi.
Spirtli bijg‘ish jarayonini achitqi zamburug‘lari vujudga keltiradi. Bunda 
shakarlar anaerob sharoitda etil spirt va karbonat angidridga aylanadi hamda 
energiya ajraladi: 
C
6
H
12
O
6
→ 2C
2
H
5
OH + 2CO
2
+ 235∙10
4
J 
Spirtli 
bijg‘ish 
jarayonida 
ishtirok 
etadigan 
achitqilar 
fakultativ 
anaeroblardir. Achitqilar ostki va ustkilarga ajraladi. Ostki achitqilar 4-10° da 
yaxshi bijg‘itsa, ustki achitqilar 18-30° da yaxshi rivojlanadi. 
Spirtli bijg‘ish jarayonida ajraladigan energiya miqdori nafas olishdagiga 
nisbatan 24-25 marta kam bo‘ladi. 
C
6
H
12
O
6
→ 2CN
3
CN
2
OH + 2CO
2
+ 116 kJ 
C
6
H
12
O
6
→ 6CO
2
+ 6N
2
O + 2810 kJ 
Achitqilar uchun aerob sharoit zarur bo‘lsa, spirt, pivo, vino olishda anaerob 
sharoit bo‘lishi kerak. 
Odatda, kislorod yetarli bo‘lgan sharoitda ham achitqilar bijg‘ish jarayonini 
olib bora oladilar. Agar kislorod miqdori oshirilsa, bijg‘ishdan tashqari, nafas olish 
jarayoni ham boradi, uni aerob va anaerob sharoitda S
2
N
5
ON va SO
2
ning 
nisbatidan ko‘rish mumkin. 
SO
2
ning S
2
N
5
ON a bo‘lgan nisbati 
SO
2
: S
2
N
5
ON (yaxshi aeratsiya) 
SO
2
: S
2
N
5
ON (yomon aeratsiya) 
100 : 66 
100 : 68 
100 : 67 
100 : 105 
100 : 108 
100 : 90 
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, aeratsiya yaxshi bo‘lganda, spirt 
miqdori 30% kam bo‘lar ekan. Spirtli bijg‘ish jarayonida 15% spirt to‘plangandan 
so‘ng bijg‘ish to‘xtaydi, chunki spirt achitqilarni zaharlaydi. Spirtli bijg‘ish 
jarayonida ishtirok etadigan fermentlar kompleksi zimaza deyiladi.
A. H. Lebedev (1911) achitqilarni termostatda 25-30° da o‘stirgandan keyin 
2 soat suv bilan yuvib, achitqi shirasidan fermentlarni ajratib olishga muvaffaq 
bo‘lgan. Rus olimlaridan L. A. Ivanov, S. P. Kostichev, A. H. Lebedevlar spirtli 
bijg‘ish jarayonining ximizmini o‘rganishgan va quyidagilarni aniqlashgan: spirtli 
bijg‘ish jarayoni ko‘p bosqichli jarayondir. Xuddi nafas olish jarayoniga o‘xshab, 
glyukoza molekulasi gidrolitik parchalanish reaksiyalari natijasida pirouzum 
kislotaga aylanadi, Shu reaksiyalar anaerob sharoitda boradi. Keyin nafas olish va 

---

 61 
bijg‘ish jarayonlari bir-biridan ajralib, turlicha yo‘l bilan ketadi. Buni S. P. 
Kostichev ishlarida ko‘rish mumkin. 
Bijg‘ish va nafas olish jarayonlari o‘rtasidagi uzviy bog‘lanishni 
ifodalaydigan sxema quyidagicha: spirtli bijg‘ish jarayonida hosil bo‘lgan 
pirouzum kislotadan S
2
N
5
ON va SO
2
hosil bo‘ladi. Bu reaksiyalar ikki bosqichda 
boradi. Avval pirouzum kislotadan SO
2
ajraladi va sirka aldegidi hosil bo‘ladi: 
SN
3
SOSOON 
SO
2
+ SN
3
SNO. 
So‘ngra sirka aldegidi vodorod ishtirokida qaytarilib, etil spirtga aylanadi: 
SN
3
SHO + NAD·N
2
SN
3
SN
2
ON + NAD. 
Kostichev fikriga ko‘ra, etil spirti yuqoridagi reaksiyaga muvofiq hosil 
bo‘lishi, yoki kanitsaro reaksiyasiga muvofiq, 2 molekula sirka aldegidi suv 
ishtirokida etil spirti va sirka kislotasiga aylanishi mumkin: 
2SN
3
SHO + N
2
O
SN
3
SN
2
ON + SN
3
SOON 
Spirtli bijg‘ish jarayonida qo‘shimcha mahsulotlar sifatida qahrabo kislota, 
sivush moylari ham hosil bo‘ladi. Agar achitqilar o‘sayotgan muhitda 
aminokislotalar ortiqcha bo‘lsa, sivush moylari hosil bo‘ladi: 
RCN·NH
2
COOH + H
2
O = RCH
2
OH + NH
3
+ CO
2
. 
Spirtli bijg‘ish jarayoni oziq-ovqat sanoatida muhim ahamiyatga ega. 
Spirtli bijg‘ish uchun turli mahsulotlardan foydalanish mumkin. 
1) tarkibida kraxmal bo‘lgan mahsulotlar (bug‘doy, arpa, javdar, 
makkajo‘xori, kartoshka); 
2) tarkibida shakar bo‘lgan mahsulotlar (lavlagi, shakar patokasi); 
3) yog‘och qipig‘iga HCl va H
2
SO
4
bilan ishlov beriladi, qipiq shakarga 
aylanadi, keyin bu mahsulotga nitrat, fosfat tuzlari va vino achitqilaridan 
qo‘shiladi. 1 m
3
qipiqdan 158l metil spirti olinadi; 
4) hozirgi vaqtda spirt sintetik yo‘l bilan etilen gazidan olinmoqda: 
S
2
N
4
+ N
2
O 


SN
3
SN
2
ON. 
Spirtli bijg‘ish jarayonining mohiyati shundan iboratki, bunda hosil bo‘lgan 
energiya ATF da to‘planadi va zarur bo‘lganda, hujayra undan foydalanadi.