P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Sayyoramizning fotosintetik mahsuldorligi
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.14. Sayyoramizning fotosintetik mahsuldorligi Butun ekosistema darajasida, fotosintez yordamida amalga oshuvchi uglerodni fiksatsiyasi, taxminan toza birlamchi hosildorlikka teng bo‘lib, uglerodni haqiqiy fiksatsiyasining integrali, minus nafas olish va o‘simlikni saqlash uchun ketgan xarajatlarga tengdir. Ba’zi-bir hisob kitoblarga qaraganda toza birlamchi hosildorlikni (o‘simlik biomassasini) sayyoramizning alohida komponentlari orasida bo‘linishi quyidagicha: quruqlik uchun yiliga -120x10 9 t quruq biomassa; okean uchun yiliga - 55x10 9 t. Boshqacha hisob kitoblar asosida olingan shu ko‘rsatkichlar -10% dan +40% gacha farqlanib turadi va haqiqatga yaqinroq bo‘lsa ajab emas. Dunyoni suv havzalari maydoni quruq yer maydoniga nisbatan 2,5 marta ko‘proq bo‘lishiga qaramasdan fotosintetik tiklanib turadigan biomassaning miqdori yerda, okeannikiga nisbatan taxminan uch marta ko‘proq. Baholashning har xil yo‘llari bilan olib borilganligiga qaramasdan, quyida keltirilgan jadvaldan o‘rin olgan ma’lumotlar o‘ta taxminiy, chunki, bunda uy va yovvoyi hayvonlar iste’mol qiladigan o‘simlik biomassasining qoldiqlari e’tiborga olinmagan. 5-jadva l Fotosintetik qayta tiklanadigan biomassalar miqdori O‘simlik tipi Maydon -10 6 km 2 O‘rtacha hosildorlik S+m 2 /g quruq biomassa, yiliga 80 Tropik o‘rmonlar 24,5 2016 Mo‘’tadil zonalar 12,0 2142 Tayga 12,0 800 O‘rmoncho‘l 8,5 - 1 706 Savanna 15,0 900 O‘tzor 9,0 600 Tundra + Alpiy zonalari 8,0 140 Cho‘l 42,0 40 Madaniylashtirilgan zona 14,0 650 Botqoqlik + chiqindi suvlar 4,0 1700 Shuningdek, yuqoridagi jadvalda keltirilgan raqamlarda fermerlarning ichki ehtiyojlari uchun ishlatiladigan, savdoga chiqarilmagan mahsulotlar miqdori ham hisobga olinmagan. Nima bo‘lganda ham, bu raqamlar va ko‘rsatkichlar juda ham e’tiborni tortadigan holatdir. Buning ustiga, insoniyat har xil shaklda yiliga 12x10 9 t. quruq qayta tiklanadigan fotosintez mahsulotlarini iste’mol qilishini va uning energetikasi 0,24x10 21 kDj/yil ni tashkil etishini hisobga olsak-chi? Darhaqiqat, boshqa hisobga kiritilmagan yo‘qotishlar ham bor (cho‘llanish, suv havzalarining qurishi, shaharsozlik (urbanizatsiya) va h.k.). Bor-yo‘g‘i 150 yil ilgari fotosintetik qayta tiklanadigan biomassa, insoniyatni issiqlik, yorug‘lik, sanoat-ishlab chiqarishi, oziq-ovqat tayyorlash va boshqa ehtiyojlari uchun sarflanadigan energiya bilan ta’minlay olar edi. Ammo, rivojlangan mamlakatlarda neft, toshko‘mir, tabiiy gazning borligi, o‘simlik biomassasidan foydalanishni tubdan o‘zgartirib yubordi. Shunday qilib, qayta tiklanmaydigan issiqlik energiyasidan foydalanish, rivojlanishning yangi bosqichini boshlab berdi va bu jarayon hozirgacha davom etib kelmoqda. Oxirgi 100 yilda qazilma boyliklarni issiqlik energiyasidan foydalanish, o‘rtacha yiliga 4,35% ga oshib bordi. Energiyaning alternativ manbalarini topish yo‘lida turli xil ilmiy izlanishlar olib borilmoqda: yadroning parchalanish zanjirli reaksiyasidan chiqqan energiyadan foydalanishdan boshlab, fotosintetik qayta tiklanadigan o‘simlik biomassasidan (suyuq issiqlik) foydalanishgacha. Nima bo‘lganda ham, bugungi kunga kelib, qayta tiklanadigan energiya manbalari sarflanadigan energiya manbalarini qisman o‘rnini bosaolayotgan bo‘lsada, yangi, noan’anaviy energiya manbalarini tayyorlash texnologiyalarini yaratishga faollik bilan kirishib ketildi. Shunday texnologiyalardan biri biotetanol olish texnologiyasi bo‘lib, u quyidagilardan iborat: ko‘p yillik daraxtlarni biomassasini maydalab, uni ligninsizlantirilanish, (har xil fizikaviy yoki kimyoviy usullar yordamida), olingan massa tarkibidagi sellyulozani glyukozagacha parchalanish (kimyoviy yoki fermentatsiya yo‘l bilan) va nihoyat hosil bo‘lgan glyukozani spirtgacha bijg‘itib, uni distilyatsiya usulida konsentrlab, energiya manbai sifatida ishlatishga tavsiya etishdan iboratdir. Bu texnologiyani yaratish bilan barobarida yonma-yon biotexnologiyaga oid yana bir necha texnologiyalar ishlab chiqildi: 81 o‘simlik mahsulotlarini delignifikatsiya qilish (bu texnologiya boshqa maqsadlar uchun ham ishlatilib kelinmoqda); sellyulozani fermentativ parchalanish mexanizmini yaratish (bu jarayonda bir nechta gidrolitik fermentlar ishtirok etishi aniqlandi); sellyuloza fermentining o‘ta faol produtsentlari yaratildi, ular orasida aerob va anaerob sharoitda faoliyat olib borayotganlari, eukariot va prokariot organizmlar bor; sellyuloza fermenti sintezi uchun javobgar bo‘lgan gen ajratib olinib, bir mikroorganizmdan boshqasiga o‘tkazish sharoitlari ishlab chiqildi; pentoza va geksozalarni bijg‘itish sharoitlari yaratildi va h.k. O‘simlik biomassasiga boy bo‘lgan mamlakatlarda (Rossiya, Kanada, Finlyandiya va boshqalar, shular qatoriga O‘zbekistonni ham kiritish mumkin, chunki mamlakatimizda yilita 4 mln. tonnadan ko‘proq g‘o‘zapoya yetishtiriladi va undan foydalanish usullari hamon eskiligicha qolib ketmoqda.) suyuq energiya manbaini olish texnologiyasidan foydalanilmaydigan bo‘lsada, bu texnologiyani alternativ deb qarash lozim. Chunki, bu texnologiyadan bir qator mamlakatlarda keng foydalanilib kelinmoqda. Masalan, AQSh da gazoxol (10% etanol va 90% benzin aralashmasi), Braziliyada 50% benzinni etanolga almashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy ishlar jadal olib borilmoqda. Mamlakatni tuproq va iqlim sharoiti, suyuqlik energiyasini tayyorlash biotexnologiyasini kirib kelish dararajasiga ta’sir ko‘rsatdi. Bunga sabab: Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|