T. Xudayshukurov Biznes – etiket

Tayanch iboralar: 
bevosita va yuzma–yuz uchrashuv; turli xatlar; hurmat; blanka qog’ozi; 
izzat–hurmat; etik talablar; murojaatnoma; masofa; abzas; adabiy til, 
grammatik va orfografik xato; sheva va jargon so’zlari; ishlatiladigan 
so’zlar; maxsus va murakkab atamalar; minnatdorchilik va xat yozgan 
kishining imzosi va ismi sharifi; ruyxat va rezolyusiya; javob muddati. 
 
Nazorat savollari: 
1. Biznes faoliyatida aksariyat masalalar qanday hal qilinadi? 
2. O’z faoliyati davrida biznesmenlar qaysi turdagi xatlarni yozishi 
mumkin? 
3. Xatlarni oladigan va o’qiydigan kishilarga bo’lgan hurmat nimalarda o’z 
aksini topadi? 
4. Xizmat bo’yicha rasmiy xatlar qanday qog’ozda yozilishi kerak va nima 
sababdan? 
5. Adresatga murojaatnoma blankaning qayeridan va qanday qilib 
yoziladi? 
6. Nima sababdan xat yozilgan blankaning chap tomonidan 2 sm dan kam 
bo’lmagan masofa qoldiriladi? 
7. Xatda abzaslar qayerdan boshlanadi va necha intervalda matn terilishi 
kerak? 
8. Xat matnini tuzishga qanday talablar quyiladi? 
9. Hamkorlarga yozilgan xatlar nimalar bilan tugallanishi kerak? 
10. Yuridik tashkilot va shaxslarga kelgan xatlar qanday saqlanadi va 
ularga necha kun davomida javob berilishi kerak? 
11.2.Telefonda gaplashish qoidalari
 
Telefon hamkor, hamkasblar va boshqalar bilan gaplashish vositalari 
turlarining eng asosiysi hisoblanadi. Oxirgi yillarda respublikada chaqqon 
(mobil) telefon tarmoqlarining keskin rivojlanishi va vaqt bo’yicha to’lov 
miqdorlarining yildan–yilga arzonlashib borishi biznes masalalarini qisqa 

---

80 
muddatda hal qilishda ayniqsa chaqqon telefonlarining aloqa vositasi 
sifatida ahamiyati yanada oshib boradi. 
Telefonda gaplashish hamkor va hamkasb biznesmenlarning bir–
birlari bilan suhbatlashishlarining bir turi hisoblanadi. Lekin bu shaklning 
yuzma–yuz suhbatlashishdan farqi shundaki, gaplashayotgan kishilar bir–
birlarining yuzlarini ko’rishmaydi. Shu boisdan ham yuzma–yuz 
gaplashishga qanday etik talablar qo’yilsa, telefonda gaplashishga ham 
xuddi shunday talablar qo’yiladi. Bundan faqat suhbat davrida bir–
birlariga qarab–boqishlariga va chehra holatiga qo’yiladigan talablar 
istisno. Bundan tashqari telefon orqali suhbatlashishga quyiladigan eng 
asosiy etik talablardan biri – bu siz telefon qilmoqchi bo’lgan hamkoringiz 
yoki hamkasbingizning vaqtini, ish rejasini buzmaslikni va sizning 
gaplaringizga qanday reaksiya qilishi mumkinligini hisobga olish lozim, 
chunki biznesmenlarning ishi juda ham ko’p, vaqti esa tanqis bo’ladi. 
Shuning uchun ham to’satdan qilinayotgan telefon jamlangan fikrlarning 
bo’linib ketishiga, ish rejasining buzilishiga, boshqa ishlar uchun vaqt 
tanqisligiga olib kelishi mumkin. Shu boisdan ham siz ko’ng’iroq qilgan 
masalangiz bo’yicha rad yoki qo’pol javobini olishingiz ham mumkin, 
chunki hamma biznesmenlar ham juda madaniyatli emas. Natijada nafaqat 
siz gaplashmoqchi bo’lgan kishining, o’zingizning ham kayfiyatingiz 
buzilishi mumkin. Shu sababli ham gaplashmoqchi bo’lgan hamkor yoki 
hamkasb bilan qo’ng’iroq qilish yoki uchrashish to’g’risida oldindan 
kelishish lozim. 
Etik 
qoidalari 
qo’ng’iroq qilgan kishidan birinchi bo’lib 
salomlashishni, nima sababdan qo’ng’iroq qilayotganligini aytishni va 
ushbu masala bo’yicha telefonda gaplashish yoki shaxsan uchrashish 
uchun qachon vaqti bo’lishi mumkinligini, suhbat qancha vaqtni olishini 
va gapining oxirida vaqtini olganligi uchun kechirim so’rashni talab qiladi. 
Telefonda gaplashish muddatini aniqlash biznesmenlar uchun juda 
ham katta ahamiyatga ega, chunki siz qo’ng’iroq qilayotgan hamkoringiz 
yoki hamkasbingiz siz aytgan gaplashish muddatiga qarab vaqt ajratadi va 
rejalariga o’zgartirishlar kiritadi yoki kechirim so’rab, hozir vaqti 
yo’qligini yoki qachon qayta telefon qilish kerakligini aytadi. 
Ma’lumki, telefon orqali gaplashishda masalaning hal bo’lishi ko’p 
vaziyatlarga bog’liq bo’ladi, chunki telefonda gaplashish qandaydir 
ma’lumotlarni berish va olish bilan bog’liq. Shu sababli ham avvaldan 
notanish tashkilot va kishilarga qo’ng’iroq qilishda salomlashgandan keyin 
o’zining ismi–sharifini, lavozimini aytishi lozim. Bundan tashqari 
ma’lumotlar boshqa kishilarga tushmasligi uchun ma’lumot berishdan 

---

81 
oldin sizni qiziqtirayotgan masalani kim hal qilishi mumkinligini so’rash 
kerak, chunki faqat yordam beraoladigan kishiga to’liq ma’lumot berish 
mumkin. Agar boshqa tashkilotdan sizga qo’ng’iroq qilishgan bo’lsa, siz 
ham uning masalasini kim yechishi mumkinligini aytishga harakat qiling! 
Bundan tashqari yana shuni esdan chiqarmaslik kerakki, siz qo’ng’iroq 
qilayotgan hamkor yoki hamkasb oldida boshqa kishilar bo’lishi va shu 
sababli u sizning savollaringizga ochiq javob berishga qiynalib qolishi 
mumkin. Shu boisdan ham ochiq gapirishga imkoniyati yoki vaqti 
bo’lmasa, bo’sh vaqtini va kechirim so’rab keyinroq telefon qilishingizni 
aytishingiz lozim. 
Suhbatdoshning telefonda ko’p vaqtini olmaslik va ish rejasini 
buzmaslik uchun telefon orqali gapirilishi kerak bo’lmagan gaplarni 
oldindan rejalashtirish, ularning muhimlik darajasini hisobga olib, 
so’zlashish predmetining ketma–ketligini aniqlash lozim. 
Yana bir narsa esdan chiqmaslik kerakki, kelishilgan vaqtdan erta 
ham, kech ham qo’ng’iroq qilish mumkin emas. Qayta qo’ng’iroq qilishda 
ham yana salomlashib, ismi–sharifi aytilib, shu vaqtda qo’ng’iroq qilish 
to’g’risida kelishilganligini eslatib o’tish kerak. 
Amaldagi etiket qoidalariga ko’ra sizga boshqa kishilar qo’ng’iroq 
qilganda u gapirayotgan gaplarga qiziqish bilan qarashni, agar ularning 
qo’ng’iroqlari jamlangan fikrlaringizni va rejalashtirilgan ish tartibingizni 
buzgan bo’lsalar ham suhbatdoshlarga xayrhohlik bilan qarashni va 
shirinsuxon so’zlar bilan gaplashishni talab qiladi. 
Telefonda gaplashish jarayonida ham qator etiket qoidalariga rioya 
qilinishi kerak: birinchidan, telefon orqali baland ovoz bilan gapirilmaydi, 
agar eshitish yomon bo’lsa, suhbatdoshga eshitilmayapti, qattiqrok 
gapiring, qayta telefon qiling deyish mumkin emas, chunki bunday 
gaplaringiz yoningizda o’tirganlarga yoqmasligi mumkin; ikkinchidan, 
kim birinchi bo’lib qo’ng’iroq qilgan bo’lsa, gapni birinchi bo’lib tamom 
qilish u kishining huquqi, chunki siz boshlagan gaplarni suhbatdoshingizga 
“tamom qiling” deb aytishingiz etiket qoidalariga zid bo’ladi; uchinchidan, 
siz bilan boshqa kishi gaplashayotganda telefon uzilib qolsa, qayta telefon 
qilishni kutish kerak, kim birinchi bo’lib qo’ng’iroq qilgan bo’lsa, u qayta 
telefon qilishi kerak. 
Chet mamlakatlik hamkorlarga va tanishlarga qo’ng’iroq qilishda 
ham ma’lum bir etiket qoidalariga rioya qilinadi. Chet mamlakatlar 
korxonalarida xodimlar doimo telefon oldida bo’lishadi va darrov javob 
berishadi. Shuning uchun u taraf telefonining ikki marta jiringlashigacha 
kutish kerak. Agar shu vaqtning ichida javob berilmasa, siz qo’ng’iroq 

---

82 
qilgan kishi o’z joyida yo’q yoki o’ta band. Chet ellik tanishlarning 
uylariga qo’ng’iroq qilishda u tomonda telefonning besh marta 
jiringlashigacha kutish lozim; chunki sizning tanishingiz boshqa xonada 
bo’lishi va telefonni kelib olguncha ancha vaqt ketishi mumkin. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, telefonda gaplashish ma’lumotlar berish 
– olish bilan bog’liq. Shuning uchun ham maxsus bloknotda kim bilan, 
qaysi sanada va nima to’g’risida gaplashganligi hamda nima to’g’risida 
kelishilganligi yozilib borilsa, biznesmen uchun juda ham yaxshi bo’ladi.