Rivojlantirish instituti

Aminlarning fizik xossalari
Kimyoviy xossalari. 1. Asosli xususiyatlari. Aminlar organik
asoslar bo‘lib, ularning suvli eritmalari lakmus qog‘ozini ko‘kar-
tiradi.
Ayniqsa, to‘yingan uglevodorodlarning aminlari ammiakka
nisbatan kuchli asoslardir. Chunki ular suvli eritmada kuchli
dissotsilanadi va natijada eritmada yuqori konsentrasiyali gidroksil
ionlari hosil bo‘ladi:
3
2
4
4
NH
H O
NH OH
NH
OH




 




3 2
2
3 2
2
3 2
2
(CH ) NH H O
(CH ) NH OH
(CH ) NH
OH




 
 
                                         dimetilammoniy gidroksid
i
m
o
N
i
s
a
l
u
m
r
o
F
-
a
l
q
u
y
u
S
h
s
i
n
-
u
t
a
r
e
p
m
e
t
Ñ
°
,
i
s
a
r
h
s
a
n
y
a
Q
-
u
t
a
r
e
p
m
e
t
Ñ
°
,
i
s
a
r
n
i
m
a
l
i
t
e
M
Í
Ñ
3
Í
N
2
2
9
—
7
—
—
n
i
m
a
l
i
t
E
Ñ
2
Í
5
Í
N
2
3
8
—
7
1
6
0
7
,
0
í
n
i
m
a
l
i
p
o
r
p
-
Ñ
3
Í
7
Í
N
2
1
8
—
8
4
1
4
7
,
0
í
n
i
m
a
l
i
t
u
b
-
Ñ
4
Í
9
Í
N
2
1
5
—
8
7
4
6
7
,
0
í
n
i
m
a
l
i
s
t
e
d
o
d
-
Ñ
2
1
Í
5
2
Í
N
2
8
2
9
4
2
—
20
4
d
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 6 5
Aminlarning bu xususiyatini ammiak va ayrim aminlarning
elektrolitik dissotsilanish konstantlarida ko‘rish mumkin:
ammiak
NH
3
1,79•10
–5
metilamin
CH
3
NH
2
4,38•10
–4
dimetilamin
(CH
3
)
2
NH
5,20•10
–4
trimetilamin
(CH
3
)
3
N
5,45•10
–4
etilamin
C
2
H
5
NH
2
5,60•10
–4
2. Tuz hosil qilishi. Aminlarga kislotalar ta’sir ettirib tuzlar
olinadi. Bu reaksiyada vodorod ioni azot atomidagi bir juft erkin
elektronlarga birikib, musbat zaryadli ammoniy ionini hosil qiladi:
Ammoniy va metilammoniy ionlardagi vodorod atomlarini
qaysi biri kislotaning vodorod atomi ekanligini va qaysi biri
xlor ionini, qaysi vodorod atomiga tegishli ekanini aniqlash
qiyin. Shuning uchun aminlarning tuzlari kompleks birikma
ko‘rinishida yoziladi:
Galoidalkillarni uchlamchi aminlarga birikishi natijasida ham
tuzlar hosil bo‘ladi:
Bu tuzlarga o‘yuvchi ishqorlar ta’sir ettirib, to‘rtlamchi ammo-
niy asosi olinadi
.
metilammoniy xlorid
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 6 6
3. Nitrit kislotaning ta’siri. Bu reaksiya natijasida aminlarning
tuzilishi qisman aniqlanadi, chunki nitrit kislota ta’sirida hosil
bo‘layotgan moddalarga qarab, aminlarni birlamchi, ikkilamchi va
uchlamchi ekanligi aniqlanadi.
Birlamchi aminlar nitrit kislota ta’sirida spirt, azot va suvga
parchalanadi.
O
H
N
OH
R
HONO
NH
R
2
2
2




 



Ikkilamchi aminlar nitrit kislota ta’sirida nitrozaminlarni hosil
qiladi. Ular quyuq moysimon suyuqlik bo‘lib, suvda yomon eriydi
va o‘ziga xos qo‘lansa hidga ega:
 
2
¦
¦
R
R
R
N H
HONO
H O R
N
NO
 






Nitrozaminlarga kuchli kislotalar ta’sir ettirilsa, qaytadan ikkilam-
chi amin hosil bo‘ladi.
Uchlamchi aminlar nitrit kislota ta’siriga chidamli bo‘lib, faqat
tuz hosil bo‘ladi:
2
2
R
R
¦
¦
R
HNO
R
HNO
N
N
¦
¦
R
R



 

Uchlamchi aminlar peroksidlar ta’sirida oksidlanib, N— oksibi-
rikmalarni hosil qiladi.
2
2
2
R
R
¦
¦
R
H O
R
O H O
N
N
¦
¦
R
R



 


Uchlamchi aminlarni N-oksi shakllari tabiatda alkaloidlar
tarkibida keng uchraydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 6 7
4. Aminlarning alkillanishi. Aminlar galoidalkillar bilan reak-
siyaga yaxshi kirishadi, natijada aminogruppadagi vodorod radi-
kallarga o‘rin almashadi.
Bu reaksiya Gofman reaksiyasida batafsil ko‘rsatilgan.
5. Aminlarning asillanishi. Birlamchi va ikkilamchi aminlarga
organik kislotalarning hosilalari (kislota angidridlar, galogenan-
gidridlar) ta’sirida aminlar hosil bo‘ladi. Bu reaksiya azotdagi vodo-
rod hisobiga boradi, shuning uchun uchlamchi aminlarda asillanish
reaksiyasi sodir bo‘lmaydi.
Ayrim vakillari. Metilamin 
CH
3
NH
2
,
 dimetilamin 
(CH
3
)
2
NH
 va
trimetilamin 
(CH
3
)
3
N
 lar gaz, ular ammiak hidiga ega.
Ularni ammoniy xloridga yuqori temperaturada formaldegid
ta’sir ettirib olinadi.
O
H
CO
HCl
NH
CH
2
Cl
NH
2
H
O
C
H
3
2
2
2
3
4




 



O
H
CO
HCl
NH
)
CH
(
Cl
NH
H
O
C
H
3
2
2
2
3
4




 



O
H
3
CO
3
HCl
N
)
CH
(
2
Cl
NH
2
H
O
C
H
9
2
2
3
3
4




 



Aminlar ko‘pgina moddalarni sintez qilishda katalizator sifatida
ishlatiladi.
Diaminlar
Molekulasida ikkita —NH
2
 gruppa saqlagan uglevodorodlarga
diaminlar deyiladi. Ularning vakillaridan biri etilendiamin 
— NH
2
—
CH
2
—CH
2
—NH
2
.
 U 1,2-dibrometanga ammiak ta’sir ettirib olinadi:
HBr
NH
CH
CH
NH
HBr
NH
2
Br
CH
CH
Br
2
2
2
2
3
2
2












Putressin (tetrametilendiamin) —
2
2
2
NH
CH
CH



2
2
2
CH
CH
NH


kristall modda, 27°C da suyuqlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 6 8
Kadaverin (pentametilendiamin) 
—
2
2
2
NH
CH
CH



2
2
2
2
NH
CH
CH
CH




 
suyuqlik bo‘lib, 170°C da qaynaydi.
Putressin va kadaverin oqsil moddalarni chirishidan, ya’ni
diaminokislotalarni karboksilsizlanishidan hosil bo‘ladi. Shuning
uchun bu diaminlar ptoaminlar deb ataladi. Ptoamin lotincha
so‘zdan olingan bo‘lib «murda» demakdir. Ular kuchli asos
bo‘lgani uchun nafas yo‘llariga kuchli ta’sir etadi, shu sababli
ularni «murda zahari» deb ataladi. Geksametilendiamin
2
2
2
2
2
2
2
2
NH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
NH







 adipin kislota-
dan quyidagi sxema bo‘yicha olinadi:
Geksametilen diamin Rossiyada anid, Amerikada neylon deb
yuritiladigan sintetik tolalarni olishda asosiy xomashyo hisob-
lanadi.
Aromatik  aminlar
Aromatik aminlar deb, benzol halqasidagi vodorod atomi o‘rniga
aminogruppa yoki ammiakdagi vodorod atomlari o‘rniga aromatik
radikallar o‘rin almashgan moddalarga aytiladi.
NH
2
NH
3

 




adi pin kislota
diamid adi pin kislota
dinitril adi pin kislota
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 6 9
                                       monoamin           diamin
Nomenklaturasi. Aromatik aminlarning nomi radikallar nomiga
amin so‘zini qo‘shib o‘qishdan kelib chiqadi:
5
2
5
6
3
5
6
2
5
6
H
C
N
H
C
CH
NH
H
C
NH
H
C
¦



Izomeriyasi.  Aromatik aminlarda izomeriya soni amino-
gruppaning benzol halqasida yoki benzol halqaning tashqarisida
zanjirga joylashishiga bog‘liqdir.
Masalan, C
7
H
9
N formulali aromatik amin to‘rtta izomerga
ega:
Ammiak molekulasidagi vodorod atomlarini fenil radikallarga
o‘rin almashinishi natijasida birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi
aromatik aminlar hosil bo‘ladi.
NH
3
C
6
H
5
NH
2                           
  (C
6
H
5
)
2
NH              
 
(C
6
H
5
)
3
N
Molekuladagi aminogruppa soniga qarab, aromatik aminlar
mono-, di-va poliaminlarga bo‘linadi:
→
→
→
Olinish usullari. 1. Nitrobirikmalarni qaytarish bilan aromatik amin-
larni olish usulini birinchi bo‘lib, 1842-yilda rus olimi N. N. Zinin
kashf etdi:
5
6
H
C
NH
2
NH
2
NH
2
fenilamin
etildifenilamin
metilfenilamin
o-toluidin
m-toluidin
n-toluidin
benzilamin
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 7 0
                               nitrobenzol                            anilin
Sanoatda qaytaruvchi reagent sifatida kislota va Fe, Sn, Zn
metallari ishlatiladi. Nitrobirikmalar kislotali muhitda qaytarilganda
aminlar hosil bo‘lgunga qadar oraliq moddalar — nitrozobirikma va
gidroksilaminlar hosil bo‘ladi:
2
2
NH
Ar
OH
H
N
Ar
NO
Ar
NO
Ar
¦


 




 



 


  nitrobirikma         nitrozobirikma            gidroksilamin                    amin
2. Galogenli aromatik birikmalarga yuqori temperatura va bosimda
katalizatorlar yordamida ammiak ta’sir ettirish bilan aminlar oli-
nadi:
Cl
NH
NH
Ar
NH
2
ArCl
4
2
3



 


3. Ikkilamchi aromatik aminlarni olish uchun birlamchi amin-
larni kislotali muhitda qizdiriladi:
6
5
2
6
5
2
6
5 2
4
HCl
t
C H NH
C H NH
(C H ) NH NH Cl





4. Uchlamchi aminlar esa ikkilamchi aromatik aminlarga mis
katalizatori ishtirokida galoidarillar ta’sir ettirib olinadi:
6
5
6
5
6
5 3
Cu
2
(C H ) NH
C H J
(C H ) N HJ



Fizik xossalari. Kichik molekulali aromatik aminlar suyuq,
yuqori molekulali aromatik aminlar esa qattiq moddalardir. Ularning
ko‘pchiligi qo‘lansa hidga ega bo‘lib, suvda yomon eriydi. Masalan,
anilin rangsiz moysimon suyuqlik, 185°C da qaynaydi. 3,3 g anilin
100 g suvda eriydi.
Kimyoviy xossalari. Aromatik aminlarning kimyoviy xossalari
molekuladagi aminogruppa bilan benzol halqasining xossalarini
o‘z ichiga oladi.
1. To‘yingan uglevodorod aminlariga nisbatan aromatik aminlar
kuchsiz asos hisoblanadi. Buning sababi molekuladagi azot
atomining juft elektronlari benzol halqasidagi 
π-elektronlar tomon
siljigan bo‘ladi:
NO
2

 

+3Í
2
NH
2
+2Í
2
Î
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 7 1
Buning natijasida azot atomida elektron zichligi kamayib, benzol
halqasining orta va para holatlarida elektron zichligi ortadi va elektrofil
almashinish reaksiyasi oson ketadi:
Demak, molekulada benzol halqasining ko‘payishi asos xos-
sasining kamayishiga olib keladi. Masalan, difenilaminda asos xossasi
kamaysa, trifenilaminda undan ham kam bo‘ladi.
2. Aromatik aminlar to‘yingan uglevodorodlarning aminlariga
o‘xshash alkillanish va asillanish reaksiyalariga ega:

 

+(ÑÍ
3
ÑÎ)
2
Î
NHÑÎÑÍ
3
NH
2
+ÑÍ
3
ÑÎÎÍ
Asetanilidni ishqor yoki kislota ishtirokida qizdirilsa, qaytadan
amin va kislota hosil bo‘ladi:
      asetanilid
NH
2
3
CH COCl
HCl



NHÑÎÑÍ
3










4
2
3
SO
H
HNO
NHÑÎÑÍ
3
-NO
2
+
2
2H O
H




NO
2
NH
2
-NO
2
+
NH
2
NO
2
+ 2CH
3
COOH

NHÑÎÑÍ
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 7 2
Aromatik aminlarga galogenalkillar ta’sir ettirilsa, alkillanish
reaksiyasi borib, ikkilamchi va uchlamchi aminlar hosil bo‘ladi.
3. Aromatik aminlarga nitrit kislota ta’sirida aminlarning birlamchi,
ikkilamchi va uchlamchiligi aniqlanadi.
Birlamchi aromatik aminlar nitrit kislota ta’sirida dastlab dia-
zoniy tuzini hosil qiladi, bu tuz suv ta’sirida parchalanadi.















6
5
2
6
5
2
C H NH HCl
HONO
C H N
N
Cl
2H O
 diazoniy 
tuzi
6
5
6
5
2
t
C H N
N Cl
HOH
C H OH
N
HCl















                                                                                     fenol
Ar
N
N Cl
Ar
N
N Cl














 

+ÍÎÍ
NHÑÎÑÍ
3
NH
2
+ÑÍ
3
ÑÎÎÍ

 

+ÑÍ
3
J
H
3
Ñ—NÍ•HJ
NH
2
metilfenilaminning vodorod
              yodidli tuzi
dimetilfenilaminning
vodorod yodidli tuzi
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 7 3
Ikkilamchi aromatik aminlarga nitrit kislota ta’sir ettirib nitro-
zoaminlar olinadi:
O
H
NO
N
H
C
H
C
HONO
NH
H
C
H
C
2
5
6
5
6
5
6
5
6



 




                                                                          nitrozamin
Uchlamchi aromatik aminlar nitrat kislota ta’sirida paranit-
rozobirikmalar hosil qiladi.
          dietilfenilamin                                n-nitrozoadietilanilin
Anilin nitrat kislota ta’sirida pikramid, sulfat kislota ta’sirida esa
sulfanil kislota hosil qiladi:
Aromatik aminlar, asosan, bo‘yoqlar ishlab chiqarish va tib-
biyotda ishlatiladi. Masalan, asetanilid tibbiyotda isitma tushiruvchi
va og‘riqni qoldiruvchi dori sifatida ishlatiladi.
Kislota amidlari
Kislota amidlari deb, kislotaning karboksil gruppasidagi gidroksil
gruppani aminogruppa —NH
2
 ga o‘rin almashinishiga aytiladi.
Kislota amidlarining umumiy formulasi:
2
NH
O
C
R
OH
O
C
R


 


                                              kislota                kislota amidi
2
5
2
5
C H
N
C H

2
5
2
2
5
C H
N O
H O
C H



H+HONO
N
pikramid
sulfanil kislota
SO
3
H
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 7 4
Ularning nomi kislota nomiga «amid» so‘zi qo‘shib o‘qishdan
hosil bo‘ladi.
2
2
2
3
2
3
2
NH
O
C
CH
CH
CH
NH
O
C
CH
NH
O
C
H





   chumoli kislota           sirka kislota                       moy kislota  amidi
              amidi                               amidi
Kislota hosilalariga ammiak ta’sir ettirib, amidlar olinadi:
3
3
3
2
CH
C Cl
NH
CH
C NH
HCl
O
O
 



 

                           sirka kislota
                          xlorangidridi
3
2
5
3
3
2
5
2
¦¦
O
O
CH
C OC H
NH
CH
C
C H OH
NH
 





                      etilasetat
Kislotalarning ammoniy tuzlarini qizdirib kislota amidlari
olinadi.:
O
H
NH
O
C
CH
ONH
O
C
CH
2
2
3
4
3



 


Kislota nitrillarini gidroliz qilish bilan kislota amidlari olinadi:
2
2
NH
O
C
R
O
H
N
C
R


 




Mochevina. Karbonat kislotaning amidlari katta ahamiyatga
ega.
2
2
2
NH
NH
C
O
NH
OH
C
O
OH
OH
C
O



                          karbonat                karbamin                 karbamid
                              kislota                        kislota
Karbamin kislota efirlari uretan preparatlar deb atalib, tib-
biyotda uxlatuvchi va og‘riqni qoldiruvchi dori sifatida ishlati-
ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 7 5
Mochevina (karbamid) CO(NH
2
)
2 
kuchsiz asos xususiyatiga
ega bo‘lgan kristall modda, 133°C da suyuqlanadi. Uni birinchi
bo‘lib nemis olimi F. Vyoler ammoniy sianiddan olgan:
4
2
2
O
¦¦
NH OCN
H N C NH
 
Mochevina tirik organizmda oqsil moddalardan so‘nggi
parchalangan mahsulot sifatida siydik orqali chiqadi.
Hozirgi vaqtda mochevinani sanoatda temperatura va bosim
(130°C, 50 atm.) ostida karbonat angidridga ammiak ta’sir ettirib
olinadi:
2
3
2
4
2
2
2
¦ ¦
¦ ¦
CO
2NH
NH
C ONH
NH
C NH
H O
O
O



 


 

Mochevinani 140°C gacha qizdirish bilan biuret hosil qilinadi:
2
2
2
2
3
2
2
NH
O
C
NH
O
C
NH
N
HOC
NH
O
C
NH
¦¦
¦¦
CONH
NH
NH
t
¦¦





 












 






                                                     biuret
Mochevina suv bilan qizdirilganda ammiak bilan karbonat angidridga
parchalanadi:
2
3
2
2
2
CO
NH
2
O
H
NH
O
C
NH
t
¦¦


 





Hozirgi vaqtda mochevina qishloq xo‘jaligida asosiy organik o‘g‘it va
qoramollarga oziq sifatida keng ishlatilmoqda.
Poliakrilamid. Akrilamidni polimerlash bilan poliakrilamid hosil
qilinadi. Akrilamid esa kislotali muhitda, temperatura ta’sirida akril
kislota nitrilini gidroliz qilib olinadi:
2
2
4
2
2
2
NH
O
C
CH
CH
O
H
CN
CH
CH
¦¦
C
100
SO
H













                         akril kislota                                                     akrilamid
                              nitrili
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 7 6
n
n
















 


¦
¦
2
2
2
CH
CH
CH
CH
                                                                      poliakrilamid
Poliakrilamid suvda yaxshi eruvchan polielektrolitlar jumlasiga
kiradi. Polielektrolitlardan birinchi navbatda flokulant (koagul-
lovchi) sifatida foydalaniladi.
Poliakrilamid suvni koagulatsiya yo‘li bilan qayta tozalashda,
oltinni qayta ishlash sanoatida, qog‘oz sanoatida qog‘oz tarkibiga
qo‘shimcha moddalarni kiritishda ishlatiladi.
Ayniqsa, qishloq xo‘jaligida tuproq massasiga nisbatan 0,25—
0,5% poliakrilamiddan tuproqqa solinsa, tuproq strukturasi yaxshi-
lanadi, tuproqni yemirilishdan saqlaydi va uning tarkibidagi namni
saqlab qoladi.
Laboratoriya ishlari