O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

buyraklar, o ‘pka, teri, hazm tizimi, jigarlar
ishtirok etadi. Chiqaruv a ’zolarining 
asosiy vazifasi organizm ichki muhiti doimiyligini saqlashdan iborat. Chiqaruv a’zolari 
bir-biri bilan uzviy bogMangan b o ‘lib, birining faoliyati buzilishi boshqasini 
faoliyatigata’sir etadi.
306

---

Buyraklar
in so n n in g a s o s iy ch iq aru v a ’z o si h is o b la n a d i. B uyraklar 
organizmdan oshiqcha bo ‘lgan suv, organik va noorganik moddalam i, moddalar 
almashinuvining oxirgi mahsulotlarini, organizm uchun yot va zararli moddalami 
chiqarib yuboradi.
O'pka
karbonat angidridi va suvni, ayrim uchuvchi m oddalam i organizmdan 
chiqarib yuboradi. Masalan: narkozqo‘llanganda organizmdan eflrvahloroformlami 
chiqarib yuboradi. Ko‘p m iqdorda alkogol ichimliklari iste’mol qilinganda, spirtni 
chiqarib yuboradi. Buyraklami faoliyati buzilganda esa, qonda yig'ilib qolgan ayrim 
chiqindi moddalar o ‘pka orqali chiqarib yuboriladi, bularga mochevina, ammiak va 
hokazolarkiradi.
Hazmtrakti
orqali oziq mahsulotlarparchalanishidan hosil bo‘lgan mahsulotlar, 
suv, o ‘t va xazm shirasi tarkibiga tushgan m oddalar (m orfin, hinin, salitsilatlar, 
simob, yod) chiqarib yuboriladi.
Jigar
orqali esa gemoglobin almashinuvini m ahsulotlari va boshqa porfirinlar 
o ‘t pigmenti shiklida. xolesterin almashinuvini oxirgi m ahsulotlari o ‘t kislotasi 
shaklida chiqarib yuboriladi. Bundan tashqari d o rivor m oddalar (antibiotiklar), 
fenolrot, mannit, inulin va boshqalar chiqarilib yuboriladi.
Teh
asosan 
ter bezlari
va y o g ‘ bezlari hisobiga chiqaruv a ’zosi hisoblanadi. 
T er bezlari orqali suv, organik moddalar jum ladan, m ochevina, sut kislotasi, 
kreatinin, siydik kislotasi, ishqoriy metal tuzlari, (N a), uchuvchi yog‘ kislotalari, 
mikroelementlar, hazm fermentlari (pepsinogen, amiiaza, lipaza va ishqoriy fosfetoza). 
Buyrakning og‘ir xastaliklarida oqsil almashinuvi m ahsulotlarini chiqarib yuborishi 
kuchayadi.
8 1-rasm . C hiqaruv jarayonida ishtirok etuvchi a ’zolar.
307

---

Yog' bezlari
v a 
su t bezlari chiqaruv
a’zolari ichida alohida ahamiyatga ega. 
Ulaming m ahsulotlan alohida fiziologik ahamiyatga ega. Y a’ni sut chaqatoqning 
asosiy oziq mahsuloti bo* Isa, yog‘ esaterini moylab, har xil shikastlardan saqlaydi. 
Yog* bezlari orqali erkin yog* kislotalari va jinsiy gormonlar mahsulotlan chiqarilib 
yuboriladi.
B uyrak va u n in g vazifalari. Buyraklar asosiy chiqaruv a’zosi bo‘lib, juda 
ko*plab vazifalami bajaradi.
1. Chiqaruvyoki ekskretor vazifasi.
Buyraklar organizmdan ortiqcha bo*Igan 
suv, noorganik va organik moddalar, azot almashinuvi mahsulotlari, yot moddalar, 
mochevini, siydik kislotasi, kreatinin, ammiak, dorivor moddalar.
2. Suv muvozanatini saqlash.
Hujayra ichi va hujayra tashi suv miqdorini bir 
xilda ushlab turish (volyumoregulyatsiya).
3. Ichki m uhit suyuqliklarini osm otik bosim i barqarorligini saqlash
(osmoregulyatsiya).
4. Ichki muhit suyuqliklarini ion barqarorligini ta'minlash.
5. Kislota- asos muvozanatini saqlash.
6. Fiziologikfaol moddalar ishlab chiqarish:
renin, eritropoetin, vitamin DJt 
prostoglandinlar, bradikininlar, urokinaza.
7. Qon bosim ini boshqarishda ishtirok etish.
8. Eritropoezda ishtirok etish.
9. Gem ostozda ishtirok etish.
10. Oqsil, yog*, uglevodlar almashinuvida ishtirok etish.
11. Himoya
var//as/-organizm ichki muhitidan yot moddalar, hamda zaharii 
moddalami chiqarib yuborish.
Umumlashtirib olganda buyraklar quyidagi vazifalam i bajaradi: ekskretor, 
gomeostatik, m etabolitik, înkretor va himoya.