O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

362

---

O liy psixik faoliyatlar. 
Psixik fa o liya t-o
ngda obyektiv voqealam in g aks 
etishidan hosil bo'lgan mhiy kechinm alar majmuyi, ruhiy holat. Sezish va qabul 
qilish o ‘z-o‘zimizni va tashqi dunyoni bilishimizning boshlang‘ich davri hisoblanadi. 
Sezish-$ez$\
a ’zolariga bevosita t a ’sir qilgan narsalar va obyektiv borliqning 
markaziy nerv sistemasida aks etishi. H ar qanday sezgi ma’tum bir sifatga, kuch va 
davomiylikka ega. Sezginig o ‘ziga xos sifati, uning modaliigi deb ataladi. Sezgi 
tevarak-atrofimizni bilishimiz uchun asos bo ‘lib qoladi.
Idrok.
Narsa yoki hodisalaming sezgi a ’zolariga bevosita ta’sir qilish jarayonining 
kishi ongida aks etishi 
idrok
deb ataladi. Idrok etish jarayonida alohida holdagi 
sezgilam ing tartibga solinishi ham da n arsalar va voqea-hodisalam ing yaxlit 
obrazlariga birlashuvi yuz beradi.
Q o‘zg‘atuvchining alohida xususiyatlari aks etadigan sezgi lardan farqli o 1 laroq, 
idrok narsalam i umuman, uning ham m a xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. 
Bunda idrok alohida sezgilar yig‘indisidan iborat tarzda emas, balki hissiy bilishning 
o'ziga xos xususiyatlari bilan sifatjihatidan yuqori bosqichi sifatida ta sa w u r qilinadi.
Kishining idroki uning tafakkuri bilan, narsaning mohiyatini tushunib yetishi 
bilan cham barchas bog‘liqdir. Narsani ongli idrok etish unga fikran nom berish, 
y a’ni idrok etilgan narsani narsalam ing muayyan guruhiga, sinfiga kiritish, uni o ‘z 
vositasida umumlashtirish demakdir. Hatto o ‘zimizga notanish narsani ko'rganimizda 
ham uning bizgatanish obyektlar bilan o'xshashlikjihatlarini payqab olishga, uni 
qandaydir toifaga kiritishga urinam iz. Idrok shunchaki sezgi a ’zolariga ta ’sir 
qiiadigan q o ‘zg‘atuvchilaming oddiy y ig ‘ indisi bilan belgilanmaydi, balki mavjud 
m a’lumotlami yaxshilab talqin qilish, izohlab berish yo‘llarini jad al izlash b o ‘lib 
hisoblanadi.
Tafakkur.
Jiddiy ravishda yangilikni qidirish va ochishga bog‘liq, aloqador 
psixik jaray o n d ir, uning tahlili va sin te z i jarayonida voqelikni b e v o sita va 
umumlashtirib aks ettirish jarayonidir. T afakkur amaliy faoliyat asosida hissiy 
bilishlardan paydo bo‘ladi va hissiy bilish chegarasidan ancha tashqariga chiqib 
ketadi.
Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va keyin tafakkurdan o'tib 
ketishi mumkin. Biroq istagan tafakkur, hatto eng rivojlangan tafakkur ham hamisha 
hissiy bilish bilan, ya’ni sezish, idrok va tasavvurlar bilan bogMangan b o ‘ladi. 
Tafakkur faoliyati o ‘zining butun «m aterialini» faqat bitta manbadan, y a ’ni hissiy 
bilishdan oladi.
Kishining tafakkur faoliyati uchun 
tilning nutq
bilan o ‘zaro b o g ‘Iiqligi ham 
muhim ahamiyatga egadir. Bunda inson va hayvon psixikasi o ‘rtasidagi prinsipial 
farqlardan biri namoyon b o ‘ladi. F aq at nutq paydo b o ‘lgach, bilin ay o tg an
obyektdan m a ’lum bir xususiyatni a jra tib olib, uni maxsus s o ‘z yordam ida 
tasavvurda yoki tushunchada m ustahkam lash, qayd qilish im koniyati tu g ‘ildi. 
Tafakkur so‘zda o ‘zining zaruriy m oddiy qobig‘iga ega bo‘ladi, tafakkur faqat so 'z
orqali boshqalar uchun va o ‘zimiz uchun ham bevosita reallikka aylanadi. Inson 
tafakkurini, u qanday shaklga ega b o ‘lm asin, tilsiz amalga oshirib boMmaydi.
Diqqat.
Individning hissiy, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining
363

---

oshirilishini taqozo etadigan tarzd a ongning yo‘naltirilganligi va bir narsaga 
qaratilganligidir.
Y o ‘naltirilgin subyektning ehtiyojlari uning faoliyati maqsadlari va vazifalariga 
m os keladigan obyektlaming tanlanganligida, ixtiyoriy va ixtiyorsiz tanlashda, 
ajratishda namoyon bo'ladi. D iqqat e ’tiboming bir xi! obyektlarda to ‘planganligi 
(konsentratsiyalanishi) ayni paytda barchabegona narsalardan chalg‘ishni, boshqa 
obyektlam ing vaqtincha inkor etilishini taqozo qiladi. Shu tufayli in’ikos aniq- 
ravshan b o ‘la boradi, tasavvurlar va o ‘y flkrlar faoliyat tugallanmagunga qadar, 
undan ko ‘zlangan maqsadga erishilmaguncha ongda saqlanib qoladi. Shu yo‘sinda 
faoliyatningnazorat qilib va boshqarib borilishi ta’minlanadi.
Diqqat sezgi, xotira, tafakkur va harakat jarayonlarida namoyon boMishi mumkin. 
Shu sababli diqqatni biror narsaga qaratish obyektiga (idrok etiladigan buyum, 
xotira, tafakkur, harakat tasavvurlari) bogMiq holda diqqat namoyon boMishining 
q u y id a g i: