Fiziologiyasi va gigiyenasi

3. Tabiiy eksperim ent usuli 
- gigiyena fanidagi asosiy usul 
bo'lib. u organizmga tashqi muhitning har tom onlam a ta'sirini 
o'rganadi. Bu usulda bola uchun tabiiy yashash sharoitida (dars 
soatlari, jism oniy mashqlar, sport va oddiy o'yinlar va boshqalar) 
organizm bilan atrof-muhit o'ltasidagi o ’zaro bog'liqlik. tabiiy 
omillarning bola organizmiga ta'siri o'rganiladi.
4. Statistika usuli 
- tashqi muhit omillarining bola va o'sm irlar- 
ning salomatlikka ijobiy va salbiy ta'sirini aniqlaydi. Bolalar muas- 
sasalarining maxsus standart jihozlar bilan ta'm inlash, bolalar ki- 
vim-kechaklari, poyabzal o'lcham ini aniqlashda va boshqa kerakli 
buyumlar bilan ta'm inlashda foydalaniladi. Bu usullar yordamida 
profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun zarur m a'lum ot- 
lar olinadi. Keyingi yil larda esa fizika. radiotexnika. elektronika, 
kibernetikaning zamonaviy usullaridan keng foydalanilmoqda. 
M asalan, tashxis qo'yishda kompyuter-tomografiyadan keng foy­
dalanilmoqda. Yoshga oid fiziologiya va o'quvchilar gigiyenasi 
fanidan bajariladigan tadaiqot ishlari ham umumiy fiziologiyadagi 
singari ikki xilda: o 'tk ir va surunkali tajribalarda bajariladi.
O 'tkir tajribalarda. odatda. havvon xushsizlantiriladi yoki qi- 
mirlay olmaydigan holatga keltirilib. hech qanday havvon hayotini 
saqlab qolish qoidalariga rioya qilinmagan holda operatsiya qilina- 
di (tiriklayin yorib ko'riladi) va tajriba oxirida esa havvon so'yila- 
di. 0 ‘tkir tajribalarda hayvonning o'rganilayotgan a'zosi, unga ke- 
layotgan nerv tolalari va qon tomirlari ochiladi.
Bir qator o4kir tajribalarda. a'zolar maxsus usullar yordamida 
to'qim alar hayot faoliyati. normal moddalar almashinuvini saqlash
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yo'li bilan ajratib olinadi. Masalan, ulardan o'tuvchi qon tomirlari 
orqali kislorod bilan boyitilgan qon, yoki uning o ‘rnini almashtiruv- 
chi eritmalar o'tkaziladi (perfuziya usuli). bundan tashqari, alohida 
a'zolarda esa (nerv, muskul va boshq.) ularning hujayralarini o'sh a 
eritmalarga joylashtirish yo'li bilan o'rganiladi.
0 ‘tkir tajribalarning kamchiligi shundan iboratki, ular hayvon- 
ning to'qim alari. qon tomirlari va nerv tolalarini qoplab turuvchi 
po'stloqlar jarohatlanganidan keyinoq notabiiy sharoitlarda ba- 
jariladi.
Surunkali tajribalarda esa hayvonlar avvaldan sterillangan sha- 
roitda operatsiva qilinadi va hayvon to 'lig 'ich a sog‘ayganidan ke­
yin ularda uzoq yillar davomida m o'tadil hayot sharoitida tajribalar 
o'tkazish mumkin. Lekin surunkali tajribalar davomida operatsiva 
asoratlari, masalan, qo'shni a'zolarni (katta qorinni) siljishi ku- 
zatilishi mumkin, bu esa o'rganiladigan a ’zo funksiyasini qisman 
bo'lsada buzadi. Hozirda. odam lar va hayvonlar organizmidagi 
muhim funksiyalarni yer yuzida va hatto kosmosda ham uzoq ma- 
sofadan turib. radio uzatgich va o'xshash tizim lar yordamida orga­
nizmning hayot faoliyatiga hech qanaqa zarar yetkazmasdan tele- 
vizion kuzatishlar olib borish va qayd qilish mumkin.
Odamlar va hayvonlarning bosh miya, yurak, qon tomirlari, na­
fas a'zolari. skelet muskullari va boshqa a ’zolari funksiyasining 
sog'lom hayot sharoitiga salbiy ta ’sir ko'rsatm asdan tashqi yuzaga 
mahkam langan yoki ichki a'zolarga kiritilgan (radiopiluli) radio- 
uzatgichlar yordamida tadqiqot ishlarini olib borish mumkin.
Elektron asboblar va kompvuterlardan foydalanish esa elcsperi- 
mentni bajarishni jiddiy darajada уengi 11 ashtirish bilan birga uning 
davomiyligini qisqartiradi.
Hozirgi zam onfiziologiyasida funksiyalarni o'rganishda a ’zolar- 
ni modellash ham keng qo'llanilm oqda. M odellar fizik apparatlar 
holida bo'lib, matematik gipoteza yoki nazariyalar asosida yasaladi 
va. tadqiqotchining fikricha. fiziologik jarayonni im itatsiya qiladi 
yoki funksiya tabiiy sharoitda bajariladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Fizik modellardan fovdalanish yoki modellar fiziologik gipoteza 
va nazariyalarning to 'g 'rilig in i organizmdan tashqarida tekshirib 
ko'rish imkonini beradi va o'rganiladigan jarayon va funksiyalar- 
ni bajarilishi bo'yicha tabiat qonunlariga qanchalik to 'g 'ri kelishi 
haqida yangi yechimlarni topishda, y a ’ni yangi fiziologik qonunlar- 
nl ochish uchun katta aham iyatga ega. Masalan, asab tizimi, asab 
hujayralari, sezgi a ’zolari skelet muskullari faoliyatining sun’iy 
elektron modellari yaratildi.
M odellashtirish muhim amaliv ahamiyatga ega, qaysiki, kiber- 
netik m ashinkalardan aqliy va jism oniy mehnat qurollari sifatida 
foydalanilmoqda, tibbiyotda esa ayrim a ’zolarni vaqtinchalik al- 
mashtiradi. Masalan, hisoblash mashinkalari, matnlarni bir tildan 
ikkinchi tilga o'girish, harakat reaksiyalarining yuzaga kelish va 
davom iylik tezliklarini aniqlash. qonning kislorod bilan to'yini- 
shi, eritrotsitlar miqdorini aniqlash, yurak-o'pka apparati, sun’iy 
buyraklar faoliyatini bajarmoqda.
Ammo, shuni qayd qilish kerakki, a'zolarning kibernetik elek­
tron modellari ularning funksiy asini jiddiy ravishda osonlashtiradi. 
Ularning asosiy farqi shundan iboratkim. qaysiki m odellarda elek­
tron jarayonlar harakatlansa, organizmda esa murakkab fiziologik 
va biokimyoviv jarayonlar bajariladi. Fiziologiyada, odam orga­
nizmi funksiyalarini o'rganish uchun uzoq vaqtlardan buyon, aynan 
shu funksiyasi dastlab hayvonlarda o'rganiladi, qaysiki havvonlar 
organizmi odam organizmining ancha qulav modeli hisoblanadi. 
Izolatsiya qilingan a ’zolar, to'qim alar va hujayralar faoliyatlarini 
o'rganish bo'yicha tajribalarni ham modellashtirish deb hisoblash 
mumkin. Hayvonlar organizmining funksional qonuniy^atlarini 
o'rganish natijalari faqatgina odamlar organizmi funksiyalarining 
fiziologik mexanizmlarini ochish uchun foydalanilmasdan balki 
hozirgi zamon texnikasida (bionika) foydalaniladigan yangi kiber­
netik m ashinalar yw atish uchun ham foydalanilmoqda.
Hozirgi zamon elektronika, kibernetika. avtomatika yutuqlari- 
ga asoslangan tabiiy sharoitda fiziologik jarayonlarni chuqur va 
to 'lig 'ich a o'rganish. ilgaridan tadqiqotchiga imkoni bo'lm agan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yangi fiziologik qonuniyatlarni ochish va hatto uzoq vaqt ishlama- 
gan a ’zoni almashtirish imkonini beradi.