O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

{animal, somatik)
va vegetativ (o ‘sim lik lar) funksiyalarga a jra tg a n . B irinchisiga 
organizm ning harakatlanishi, ta sh q i t a ’sirlam i qabul q ilish k irsa , ikkinchisiga 
o rg a n iz m n in g q o lg a n b a rc h a fu n k s iy a la r i k ira d i. 
So m a tik nerv sistemasi
131
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

organizm ning se n so r v a m otor fiinksiyalarini t a ’minlaydi. 
Vegetativ nerv sistemasi
barcha ichki a ’zolar, tom irlar va ter bezlarining efferent innervatsiyasini, shuningdek, 
s k e le t m u s k u lla r i, re ts e p to r la r in in g v a q is m a n n e rv s is te m a s in in g tr o f lk
innervatsiyasini t a ’m inlaydi.
V egetativ funksiyalarregulyatsiyasini ajratish biian birga, organizm ning butun 
reak siy alarid a se n so r, m otor va vegetativ k om ponentlar yuqorida aytganim izdek, 
o ‘zaro c h a m b a rc h as bogM anganligini qayt q ilib o ‘tm oq kerak.
A yrim x o ssa la rig a asoslangan holda, K lo d B em ar vegetativ nerv sistem asini 
ixtiyorga b o 'ysunm aydigan sistem a
d e b a ta d i. G a sk e ll b u s is te m a b ila n
boshqariluvchi 
muskullar kimyoviy sezgirlikka
egaligini hisobga olib, bu sistem ani 
simpatik
(a d re n a l) v a
ichki a ’zoiar nerv sistemasi
deb atadi.
N . L engli ix tiy o riy va ixtiyorga b o ‘ysunm aydigan nerv sistem alari reflektor 
yoyidagi fa rq la r m avjudligini aniqladi. Ixtiyoriy - som atik innervatsiyaning e ffe­
rent y o ‘li 
bir neyronli
va ixtiyorga b o ‘ysunm aydigan nerv sistem asi efferent y o ‘li 
ikki neyronli
ekanligini, ulam ing birinchisi M N Sda va ikkinchisi periferik gangliyada 
(tugunda) y o tish i aniqlandi. Bu nerv tizim i M N Sga nisbatan m ustaqil ekanligini 
ta ’kidlab, uni N . L engli 
avtonom nerv sistemasi
deb atadi. Bu nerv sistem asi asosan 
efferent tiz im d a n iborat deb tushundi va 
simpatik
(torakolyum bal b o ‘lim ) ham da 
parasimpatik
(kranial va sakral) boMimlarga b o ‘ldi. Ichak devoridagi nerv tutamlarini 
enteral sistema
d e b atadi.
H alq aro a n a to m ik nom enklaturasiga b inoan h o zird a 
avtonom
atam asi, qolgan 
barcha a ta m a la r -
o ‘simlikkaxos, visseral, vegetativ
o ‘m iga ishlatilmoqda. A vtonom
nerv tizimi
tu sh u n c h asig a organizm ning b ir butun adekvat reaksiyani ta ’m inlovchi 
ichki hay o tiy ja ra y o n larin i boshqaruvchi m arkaziy va periferik hujayralar m ajm uyi 
kiritilgan.
O rg an izm reak siy alarin in g skelet m uskullari tom onidan yuzaga chiqariladigan 
som atik k o m ponentlari vegetativ funksiyalardan farq qilib, ixtiyoriy ravishda yuzaga 
c h iq a rilis h i, k u c h a y tirilish i yoki to rm o z la n is h i m um kin; u la m i re a k siy an in g
boshidan o x irig a c h a bosh m iya k atta yarim sharlari nazorat qilib turadi. V egetativ 
k o m p o n e n tla r e sa , k o ‘p incha, ixtiyoriy rav ish d a n az o rat qilinm aydi. S hunga 
asoslanib, v e g e ta tiv nerv tizim ini 
avtonom
(J. Lengli) yoki 
ixtiyordan tashqari
(G. 
G askell) deb atashdi. Ammo markaziy nerv sistemasining oliy b o ‘limlaridan mustaqil
- «avtonom » v eg e ta tiv nerv tizim i haqid ag i tasavvur g ‘oyatda shartlidir.
Ichki a ’z o g a d o ir shartli refleksiar hosil qilish ustidagi ko‘pgina tajribalar shuni 
yaqqol isb o te td ik i,b o sh miya katta yarim sharlari p o ‘stlog‘i avtonom nerv tizim idan 
innerv atsiy alan g an ham m a a ’zolar faoliyatini boshqaradi va u lam ing faoliyatini 
organizm ning m avjud ehtiyojlariga yarasha, organizm ning tashqi va ichki muhitidan 
k e lu v c h i t a ’s ir la r g a k o ‘rsa ta d ig a n re a k s iy a ia r ig a y a ra sh a u y g ‘u n la sh tira d i 
(koordinatsiya).
132
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

S I M P A T I K N E R V
T I Z I M I
0 " r t »
m iy »
P A R A S IM P A T IK
N E R V TIZ IM I
Yo tf
to'grmwi
Yuqon
/
~ q a tq a n n
i 
^
g a n ^ iy s i 
Paaflo
aatooni
P a ra v «(te v ra l 
• im p M k zanjir
R e p ro d u k tiv a ’z o la r
4 3 - r a s m . A vtonom nerv liz im in in g u m u m iy tuzilish chizm asi.
Avtonom nerv tizimining 
u m u m iy tu z ilis h i 
va asosiy fiziologik xossaiari.
A vtonom n erv tizim ining markazlari m iy a o ‘z a n id a va orqa m iyada jo y la s h g a n . 
1 .0 ‘rta m iyada