O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

Diniy ekstremizm va fundamentalizmga qarshi kurashning 
asosiy yo‘nalishlari 
Diniy ekstremizm va fundamentalizmga qarshi kurash ongli ravishda 
olib borilishi zarur. Buning uchun, avvalambor, quyidagi muhim jihatlarni 
anglash lozim: 
– din, uni siyosiylashtirish va fundamentalizmning aynan bir narsa 
emasligi; 
– fundamentalizmning globallashuv jarayonlar bilan uzviy bog‘liqligi; 
– fundamentalizm va ekstremizmning terrorizm vositasida ijtimoiy 
voqelikda qaror topishi; 
– ekstremizm va fundamentalizmning maqsad va vositalari nuqtai 
nazaridan farqlanishini kabilar. 
Diniy ekstremizm va islom fundamentalizmiga qarshi kurashning 
asosiy yo‘nalishlari aynan shu jihatlarni aniqlash orqali belgilanadi. 
Buning sababi diniy ekstremizm va fundamentalizmning o‘ta jiddiy va 
qaltis mafkuraviy hodisa ekanligidadir. Diniy ekstremizm va 
fundamentalizmga qarshi kurash ko‘r-ko‘rona va bir yoqlama olib 
borilmasligi lozim, chunki diniy ekstremizm va fundamentalizmga qarshi 
kurashning samarasi to‘g‘ri ilmiy metodologiyani tanlashga bog‘liqdir. 
Mazkur mulohazalardan kelib chiqib yondashilganda, islom dini, 
siyosiy islom va fundamentalizm aynan bir narsa emas. Islom ekstremizmi 
va islom fundamentalizmi islom dini bilan emas, balki siyosiy islom va 
turli ekstremistik siyosiy kuchlar bilan bog‘liqdir. 
Siyosiy islom va uning ashaddiy janggari ko‘rinishi bo‘lmish islom 
ekstremizmi terrorizm va fanatizm bilan bog‘liqdir. Islom ekstremizmi va 
fundamentalizmiga qarshi kurashning asosiy yo‘nalishi islom diniga emas, 
balki siyosiy islomning manfur ko‘rinishlaridan biri – islom ekstremizmi 
va terrorizmga qarshi qaratilishi lozim. 
Mamlakatimiz va ayrim jahon matbuot vositalari yordamida 
tarqatilgan ba’zi manbalarda islom dini, siyosiy islom, terrorizm va diniy 
ekstremizm qorishtirib yuborilmoqda. Natijada hatto ayrim davlat 
arboblari (masalan, AQSH Prezidenti J. Bush) beixtiyor islom diniga 
siyosiy islom bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan terrorizmni ham uning 
tarkibiy elementi, deb kiritmoqda. Vaholanki, terrorizm va islom 
ekstremizmi islom dini bilan faqat konfessional jihatdan bog‘liq. 
Mamlakatimizning ichki ishlar organlari xodimlari diniy ekstremizm 
va terrorizmga qarshi kurash yo‘nalishini aniqlashda bu xatoga yo‘l 
qo‘ymasliklari, haqiqiy islom bilan islom dinini niqob qilib olgan, aslida 
174

---

ma’lum siyosiy maqsadlarni ko‘zlovchi ekstremistik kuchlarni farqlay 
olishlari, obrazli qilib aytganda, «burgaga achchiq qilib, ko‘rpani 
kuydirmaslik»lari kerak. Bu, ayniqsa, ajdodlari va tarixiy o‘tmishi islom 
dini bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan vatandoshlarimiz uchun kechirarli 
emasdir. 
Ekstremizmga qarshi kurash davomida xalqimizning eng muqaddas 
qadriyatlaridan biri – islom diniga zarar yetkazish xunuk oqibatlarga olib 
keladi, xalqni davlatga qarshi qo‘yadi, davlatimiz tomonidan islom dinini 
rivojlantirish, islom taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk 
ajdodlarimizni ulug‘lashga qaratilgan dono siyosatga shak keltiradi, uni 
obro‘sizlantiradi. Bunga esa aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Ichki ishlar 
organlari xodimlarining siyosiy ongi va siyosiy madaniyati mazkur 
masalada yetarli bilimlarni egallashni taqozo etadi. Bu esa islom dinini 
noo‘rin ayblash, unga janggari, agressiv diniy ta’limot, degan siyosiy 
tamg‘a bosilishining oldini oladi. Islom dinini agressivlikda, terrorchilikda 
ayblash jahon miqyosida islom dini nufuzi va islom mavqeining oshib 
borishidan talvasaga tushish, global iqtisodiy, siyosiy, madaniy va 
demografik jarayonlarda gegemonligini tarixan yo‘qotayotgan pos-
tindustrial jamiyatlarning siyosiy kuchlari uchun xosdir. 
Islom fundamentalizmi jahonda sodir bo‘layotgan globallashuv va 
integratsiya jarayonlariga nisbatan salbiy ta’sir shaklida maydonga 
chiqqan. Bu narsani anglamaslik islom fundamentalizmiga qarshi 
kurashning asosiy yo‘nalishini aniqlashga imkon bermaydi. 
Aytish joizki, islomda ham, xristianlik va boshqa dinlarda 
bo‘lganidek, fundamental tushunchalar kishilarning ezgulik, rahm-shafqat, 
mehr-oqibat, adolat va poklik kabi tasavvurlari asosiga qurilgan. Shu bois 
tom ma’nodagi diniy fundamentalizm ekstremistik ruhdagi 
fundamentalizmdan farq qiladi. Fundamentalizmga qarshi kurashning 
yo‘nalishi shu ma’noda din asoslariga emas, balki uning begona, yovvoyi 
tarmog‘i bo‘lgan ekstremistik ruhdagi fundamentalizmga qaratilmog‘i 
lozim. 
An’anaviy islom dini fundamentalizm bayrog‘i ostida rivojlanmoqda. 
Siyosiy islom esa islom dinini muayyan siyosiy maqsadlarga erishish 
yo‘lida o‘ziga shior yoki niqob qilib olishga urinmoqda. 
Fundamentalizm jahonda kechayotgan globallashuv (lotinchada 
globus
– shar, butun yer yuzini qamrab oluvchi voqea yoki hodisa), 
175

---

standartlashuv (inglizchada