13.2. Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi.
Mol etkazib beruvchi va pudratchilar, xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-
kitoblar korxonalar xo’jalik faoliyatida eng ko’p uchraydigan hisob-kitoblardir.
Shuning uchun bunday hisob- kitoblarni tekshirish quyidagi asosiy ikki yunalish
bo’yicha amalga oshirilishi zarur:
olingan moddiy qiymatliklar (ish, xizmatlar) uchun to’lovlar yoki jo’natilgan
tovarlar (bajarilgan ish va xizmatlar) uchun tushgan summalarning to’g’riligini
aniqlash;
moddiy qiymatliklarni kirimga olish va hisobdan chiqarishning to’liqligini
tekshirish.
Mol etkazib beruvchi va xaridor o’rtasidagi hisob-kitoblar qoidaga ko’ra
naqd pulsiz amalga oshiriladi va ular ikki guruhga bo’linadi: 1) tovar muomalalar
bo’yicha, 2) moliyaviy majburiyatlar bo’yicha. Naqd pulsiz hisob - kitoblarning
quyidagi asosiy shakllari mavjud: to’lov topshiriqlari, to’lov talabnomalari,
279
akkreditivlar, inkassa topshiriqlari, cheklar va o’zaro talablarni uzishga asoslangan
hisob shakli.
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni auditorlik
tekshiruvidan o’tkazish ham yuqorida bayon qilingan, barcha hisob-kitob
muomalalari uchun xos bo’lgan umumiy qoidalariga asosan o’tkaziladi.
Hisob - kitob ma’lumotlarining mosligini tekshirish balans va hisob
registrlari ma’lumotlari tengligini aniqlashdan boshlanadi.
Agar hisob-kitob ma’lumotlarini solishtirish amallarini bajarish chog’ida
nomuvofiqliklar aniqlansa, auditor ularning katta-kichikligini va vujudga kelish
sabablarini aniqlaydi.
Misol:
6010 «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan
schyotlar» (joriy qismi) va 7010 «Mol etkazib beruvchil va pudratchilarga
to’lanadigan schyotlar»(uzoq muddatli qismi) schyotlarining analitik hisob
registrlaridagi qoldiqlari, ushbu schyotlar bo’yicha sintetik hisob registridagi va
Bosh daftardagi qoldiqlariga nisbatan, balansdagi «Mol etkazib beruvchi va
pudratchilar bilan hisob-kitoblar» moddasining 12 foiziga teng bo’lgan, n-
summaga kam bo’lsa, farq miqdori ushbu balans moddasi uchun jiddiy
hisoblanadi. Analitik hisob registrlari (oborot vedomostlari) ma’lumotlarini tahlil
qilishda biron-bir mol etkazib beruvchi bilan shartnoma tuzilib, lekin hisob
registrlarida yozuv yozilmagan. Tekshiruv natijasida shu mol etkazib beruvchi
bilan hisob-kitoblarni hisobga oladigan kartochka ochilganligi, lekin adashib u
boshqa schyotning kartotekasiga solib qo’yilganligi sababli oborot vedomostiga
kiritilmagan. Shunday qilib, nomuvofiqlik sababi aniqlangan va bartaraf qilingan.
Hisob va hisobot ma’lumotlarining o’zaro tengligi aniqlaganidan so’ng,
auditor mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldig’ining
haqqoniyligini baholashi kerak. Shu maqsadda u quyidagilarni tekshiradi:
-analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar va shartnomalarning raqamlari
hamda tuzilgan sanalari to’g’risidagi ma’lumotlar mavjudligi;
-analitik hisob registrlarida ko’rsatilgan shartnomalar va dastlabki
280
hujjatlarning haqiqatda mavjudligi (tanlab tekshiriladi);
-dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi ma’lumotlarning mosligi (tanlab
tekshiriladi).
Majburiyat summalarining hujjat bilan tasdiqlanmaganlari shubhali
qarzdorliklar qatoriga qo’shiladi. Bunday qarzlarning haqqoniyligi hisob-kitoblarni
inventarizatsiya qilish (solishtirish dalolatnomasi tuzish)yo’li bilan tasdiqlanadi.
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir
qarzdorliklar haqqoniyligini baholashda ularning vujudga kelish muddatlari
nazorat qilinadi:
hisob-kitoblar bo’yicha majburiyatlar bajarilishining belgilangan chegara
muddati o’tib ketgan, talab qilib undirib olinmagan debitor qarzlar yo’qligi.
Hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish materiallarini tekshirish mol etkazib
beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldiqlarining haqqoniyligini
baholashda muhim ahamiyatga egadir.
Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalar
quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tekshiriladi:
-shartnomalar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilishini tekshirish;
-olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)lar to’liqligi va to’g’ri kirim
qilinishini tekshirish;
-moddiy qiymatlik(ish. xizmat)lar uchun o’z vaqtida va to’liq haq
to’lanishini tekshirish.
-auditor dastavval mahsulot etkazib berish shartnomalari va ish bajarish va
xizmat ko’rsatish uchun boshqa xo’jalik shartnomalarining mavjudligi, hamda
shartnomalarning to’g’ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi. Sharnomalar amaldagi
qonunchilik talablariga mos kelishi lozim.
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi va shartnoma qonunchiligiga
ataylab rioya qilinmasdan tuzilgan shartnomalar va ular asosida amalga oshirilgan
muomalalar haqiqiy emas deb topiladi. Auditorlar tekshirilayotgan korxonada
bunday holatlar yo’qligini aniqlashlari lozim.
281
Shundan so’ng olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)lar uchun mol etkazib
beruvchilar
va
pudratchilar
bilan
hisob-kitoblarning
to’lig’icha to’g’ri
baholanganligi va hisob registrlarida aks ettirilganligi to’g’risida dalillarga ega
bo’lishi zarur.
Auditorlar dastlabki hujjatlar ma’lumotlarini shartnomalar, buyurtmalar,
schyot-fakturalar va loyiha -smeta hujjatlarining ma’lumotlari bilan solishtirish
natijasida olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)larni kirim qilishning to’liqligi,
to’g’riligi va o’z vaqtidaligi to’g’risida dalillarga ega bo’ladi.
Dastlabki hujjatlarni tekshirishda barcha hisoblashuv-to’lov hujjatlarida
QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko’rsatilganligiga va QQS
summasining
hisob-kitob
yo’li
bilan
ajratib
ko’rsatilishiga
yo’l
qo’yilmasligiga(me’yoriy hujjatlarda belgilangan holatlardan tashqari) e’tibor
qaratiladi. Auditor ushbu talablarga rioya qilinishini tekshirish natijasida olingan
moddiy qiymatlik(ish, xizmat)lar bo’yicha QQS ni hisobga olishning
asoslanganligini tasdiqlovchi dalilga ega bo’ladi. Uning qoplanishi to’langan,
kirim qilingan va ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilgan qiymatliklar bo’yicha
amalga oshiriladi.
Hisob-kitob hujjatlari hali etib kelmagan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)larni
tekshirishda ushbu olingan qiymatlik (ish, xizmat) larning puli to’langan, lekin
yo’lda kelayotgan (debitor qarz) sifatida hisobda turmaganligi aniqlanadi.
Xorijdan olingan import mahsulot(ish, xizmat)lar uchun hisob-kitoblar
bo’yicha tekshiruv o’tkazilganda, mulkchilik huquqi o’tgan paytni , moddiy
qiymatlik (ish, xizmat)larni kirim qilish sanasiga amalda bo’lgan O’zbekiston
Respublikasi Markaziy Bankining valyuta kursini va to’lov hujjatlarining
to’lanishini, kurs farqlarini, qo’shilgan qiymat solig’i summasini va frankirovka
(tovarni xaridorga etkazib berishda transport xarajatlarini qoplash va hisob-kitob
qilish) shartlarini aniqlashning to’g’riligi tekshiriladi.
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar schyotlarining to’lanishini
tekshirishda auditor quyidagilarni aniqlaydi:
282
*
qarzlarni qoplash bo’yicha muomalalarning tegishli to’lov hujjatlari
(bank ko’chirmalari va to’lov topshirig’i, o’zaro talablarni hisobga olish
dalolatnomalari, cheklar va shunga o’xshash) bilan tasdiqlanganligi;
*
to’lov hujjatlarining haqiqiyligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi
(barcha majburiy rekvizitlarining mavjudligi, QQS summasining alohida satr bilan
ajratib ko’rsatilganligi, bank shtampasi, chet tildagi hujjatlarning tasdiqlangan
tarjimasi va shunga o’xshash);
*
to’lov hujjatlari ma’lumotlarining 3110 - «Oldindan to’langan ijara
haqi», 3120-«Oldindan to’langan xizmat haqi», 3190-«Boshqa oldindan to’langan
xarajatlar», 4310-«Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo’naklar»,
6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» (joriy
qismi), 7010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar»
(uzoq muddatli qismi) schyotlari bo’yicha hisob registrlarining ma’lumotlariga
mosligi; ushbu schyotlar bo’yicha hisob registrlari ma’lumotlarining 5110, 5210,
5220, 4310, 4010, 4020, 6310, 4220, 4230, 6870, 4810-4890, 6810, 6820, 6830 va
6890 schyotlar bo’yicha hisob registrlariga mosligi.
Qarzdorliklarning o’zaro hisoblashish tartibida qoplanishini tekshirish
natijasida, auditor o’zaro hisob-kitoblar uchun asos (shartnoma, tomonlardan
birortasining o’zaro hisob-kitoblar tartibidagi to’lovni amalga oshirish to’g’risidagi
iltimosnomasi) mavjudligini, qarz summasi va qoplash sanasini, hamda hisob
registrlarida aks ettirishning to’g’riligini aniqlaydi.
O’zaro talablarni hisobga olish, hisob-kitoblarni solishtirish dalolatnomasi
va har ikkala tomon ishtirokida tuzilgan, o’zaro talablarni hisobga olish
to’g’risidagi tomonlardan birortasining xati (arizasi). Dalolatnomalarda majburiy
rekvizitlardan tashqari, qarzdorlikni vujudga keltirgan shartnomalar va dastlabki
hujjatlar ma’lumotlari, QQS summasi alohida ajratilgan holda ko’rsatilishi lozim.
Da’vo muddati o’tib ketgan qarzdorliklar bo’yicha o’zaro talablarni hisobga
olishga yo’l qo’yilmaydi.
Amalga oshirilgan o’zaro qarz surishishlarning qonuniyligini tekshirishda,
283
qabul qilingan va puli to’langan moddiy qiymatliklar bo’yicha QQSni hisobga
qabul qilishning asoslanganligi va sotilgan tovarlar (ish va xizmatlar) bo’yicha
QQS hisoblanishining to’liqligini aniqlashga maxsus e’tibor qaratiladi.
Berilgan bo’naklar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish 4310-«Mol etkazib
beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar» schyotining hisob registrlari,
bank ko’chirmalari va shartnomalar ma’lumotlari bo’yicha amalga oshiriladi.
Bunda mol etkazib beruvchilarga bo’naklarning o’z vaqtida va to’g’ri berilganligi
va olingan moddiy qiymatliklar uchun hisoblashilganda ularning hisobga
olinganligi aniqlanadi.
Auditor 3110, 3120, 3190, 4310, 6010, 7010 schyotlarning qoldiqlarini
analitik hisob registrlari bo’yicha tahlil qilish natijasida, moddiy qiymatliklar
etkazib berilgandan (ish, xizmatlar bajarilganidan) so’ng barcha berilgan bo’naklar
bo’yicha yakuniy hisob-kitob qilinganini aniqlaydi.
Ushbu talabga rioya qilinayotganligini nazorat qilish nafaqat debitor va
kreditor qarzlar aks ettirilishining haqqoniyligini, balki QQSni hisob-kitob qilishga
taqdim etishning o’z vaqtidaligi, chet el valyutasida berilgan bo’naklar bo’yicha
kurs va summa farqlarini to’g’ri aniqlash uchun zarur.
Mol etkazib beruvchilar bilan shartli birliklardan foydalanib hisob-kitob
qilinganida summa farqlarini aks ettirish to’g’riligi va quyidagi shartlarga rioya
qilinishini tekshiradi:
*
summaviy farqlar sarflarni buxgalteriya tan olish sanasiga aks
ettiriladi, ya’ni qarzning shakllanishi va o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadi (6010, 7010
schyotlar bo’yicha yozuvlar);
*
tovar-moddiy zahiralar va asosiy vositalar haqiqiy xarajatlar summasi
bo’yicha tan olinadi, ya’ni kirim qilingan moddiy resurslar qiymati summaviy
farqlarga tuzatiladi; ijobiy summa farqlari kirim qilingan moddiy resurslar
qiymatini oshiradi (Dt 0820, 0830, 0840, 0890, 1010-1090, 2910 schyotlar va Kt
6010 yoki 7010 schyot va Dt 4410, Kt 6010 - QQS summasi); salbiy summa
farqlari kirim qilingan moddiy resurslar qiymatini kamaytiradi. (Dt 0820, 0830,
284
0840, 0890, 1010-1090, 2910 schyotlar, KT 6010 yoki 7010 schyot qizil storno
bilan va Dt 4410, Kt 6010 yoki 7010 schyot - QQS summasiga qizil storno bilan);
moddiy zahiralar sotilganda yoki ishlab chiqarishga berilgada (Dt 2010, Kt 6010
(7010), Dt 4410, Kt 6010 (7010) - QQS).
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirish
yakunida, auditor aniqlangan kamchiliklar va nomuvofiqliklarni umumlashtiradi
hamda qoldiqlar haqqoniyligining dastlabki baholanishini aniqlashtiradi.
Dostları ilə paylaş: |