1 A. X. O‘roqov

5.4. Avtomobil yo‘llarini himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish 
Nurashga qarshi himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish. Nurashga qarshi 
himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish yo‘llarni o‘sayotgan (kattalashib borayotgan) 
jarliklarning emiruvchi kuchlar ta’siridan, bevosita suv oqimlari va sel oqimlari 
ta’siri ostida yuvilishidan, hamda o‘pirilishlardan himoya qilish maqsadida amalga 

---

184 
oshiriladi. Nurashga va o‘pirilishlarga qarshi o‘tqaziladigan ihota o‘rmonlari 
maxsus ishlab chiqilgan loyiha bo‘yicha bajariladi. Jar yoqasidagi ihota o‘rmonlari 
jarning qirg’og’i bo‘ylab va uning 30-50 m yuqorisiga joylashtiriladi. Jar 
yoqasidagi mintaqaning kengligi 20-50 m gacha bo‘lib, unga yondosh 
qiyaliklarning ariqchalar va o‘pqon ko‘rinishida emirilib shikastlanganlik 
darajasiga, hamda mazkur joyning tuzilishini yuqoridan tushadigan suv oqimi 
yo‘nalishiga va hajmiga va kuchiga nisbatan umumiy tavsifini hisobga olgan holda 
belgilanadi. Jarliklarni nurashga qarshi ko‘kalamzorlashtirish ishlari eng sodda 
gidrotexnika inshootlarini vujudga keltirish – tushayotgan suv oqimlarini 
yuvilayotgan cho‘qqilardan qochirish maqsadida marzalab: to‘sish, suv yig’ish 
novlarini o‘rnatish, suvni bog’lash vositalarini va boshqalarni o‘rnatish bilan 
birgalikda olib boriladi. 
To‘g’on va ko‘tarmalarni himoya qilish uchun daryolarning yonidagi suv 
bosadigan qayirlarga mahalliy butasimon va daraxtsimon tollarni yonbag’irlar 
bo‘ylab suvning yuqoriga ko‘tarilgandagi va tushgandagi sathlari sohasidagi 
mintaqalar ko‘rinishida o‘tqazish usuli qo‘llanadi. Daraxt va butalar bahorda 
suvning yuqoriga ko‘tarilgan sathiga tutash joylardan boshlanib, suvning sathi eng 
quyi darajada pasaygungacha – suvdan bo‘shagan joyga ko‘chatlar o‘tqazish yo‘li 
bilan davom ettiriladi. 
Yo‘llarni yuvilishdan va sel oqimlari ta’sirida emirilishdan himoya qilish 
uchun tog’larning sel kelishi xavfi bo‘lgan qiyaliklariga texnik mustahkamlash 
choralarini ko‘rish bilan birgalikda, katta hajmdagi daraxtlarni ham o‘tqazish 
qo‘llanadi. 
Qum uyumlari ko‘chishini oldini olish uchun ko‘kalamzorlashtirish. 
Yo‘lning qum suriladigan uchastkalari xususiyati bo‘yicha ikki xil tavsiflanadi: yil 
davomida yo‘lga ko‘chib keluvchi qum miqdorining (m/m
3
) yo‘lni bosish darajasi 
va yo‘l poyi ko‘ndalang kesimiga bog’liq bo‘lgan qumning ko‘chish darajasi. 
Avtomobil yo‘llarini qum bosishi bo‘yicha klassifikastiyasi 5-jadvalda keltirilgan. 
Qum kam ko‘chadigan uchastkalarda siqiluvchi to‘siqlarni qo‘llash tavsiya etiladi 
(17a – rasm). Bu tik o‘suvchi to‘siqlar xilma – xilligi ularni mustahkamlanayotgan 

---

185 
uchastkada 1,5-2 m shaxmat tartibida ixtiyoriy quruq o‘t va novdalardan qilinadi. 
Mustahkamlanayotgan uchastkada tik o‘suvchi himoya (17b, v - rasm) shaxmat 
tartibida shox – shabbalar bog’lami yoki quruq o‘tlardan qilinadi. Bog’lamlar 
orasidagi masofa relefga bog’liq ravishda barxan ostida 1,5 x 1,5 m, qiyaliklarda 1 
x 1 m, tepasida esa 0,5 x 1,0 m bo‘ladi. Tik o‘suvchi himoya inshooti uchun o‘rta 
hisobda 1 gektarga ming bog’lam (100-200 m) kerak bo‘ladi (17-rasm). 
5.22– rasm. Siqiluvchan va tik o‘suvchi himoya. 
a – siqiluvchan himoyalarni o‘rnatish ketma-ketligi; b – tebranuvchi himoyani o‘rnatish; v – 
bog’lamlarni joylashishi. 
Qum ko‘chish o‘choqlarida qumlarni mustahkamlash va qumdan himoyalash 
vositalari tasnifi. Qumlarni mustahkamlash va qumdan himoyalash vositalari 
alohida ko‘rib chiqiladi va ichki xususiyatlari bo‘yicha guruhlanadi (himoyalagich, 
devor, to‘siq va «tirik himoyalagich»).
Qum ko‘chishi va to‘kilishini oldini olishga 
yo‘naltirilgan omillarga asoslangan qumdan himoya qilish va mustahkamlash 
tasniflari va omillarini hisobga oluvchi uslublari 5.3-jadvalda keltirilgan.
Relefni harakatlanuvchi shakllarini mustahkamlash tasmasi kengligi yillik 
qumni ushlab qolishni ta’minlashni hisoblab o‘rnatiladi, lekin 5.4-jadvalda 
ko‘rsatilganidan kam bo‘lmagan holda belgilanadi. 
Yo‘llarga yil davomida olib kelinadigan qum miqdoriga va mexanik himoya 
o‘lchamlariga bog’liq holda mustahkamlanadigan tasma kengligi qiymati 5.5–
jadvalda keltirilgan. 

---

186 
5.3-jadval. 
Avtomobil yo‘llarining qum ko‘chishi bo‘yicha turlanishi 
Surilish darajasi 
Surilish 
guruhlari 
Uchastka tasnifi 
Yilda olib 
keladigan qum 
miqdori, m
3
/m 
To‘siqlar turi 
I.Kuchli suriladigan 
uchastkalar 
A 
O‘ta kuchli qum 
suriluvchan 
30 dan ko‘p 
Yo‘l cheti tasmalarida 300 m dan 
ko‘p 
bo‘lgan 
butasimon 
yoki 
daraxtsimon 
o‘simliklar 
va 
maysalar ekiladi. 
300 m dan kam bo‘lmagan 
tasmaviy o‘rmonlashtirish. 
II.Kam suriladigan 
uchastkalar 
B 
Kuchli 
suriluvchan 
20-30 
10-20 
Yo‘l o‘qidan 100 m masofagacha 
va unga parallel daraxtsimon 
o‘simlik va butasimonlardan 3-5 
qorli bo‘laklar. Yo‘l poy iva 
to‘siqlar 
orasidagi 
maysalar 
ekiladi. 
B 
O‘rtacha 
suriladigan, 
kam suriladigan 
10 gacha 
100 m dan kam bo‘lmagan yo‘l 
cheti to‘siq tasmasi kengligiga 
maysalar ekiladi. 
III Ko‘chmaydigan 
uchastkalar 
Surilmaydi 
gan 
Zaxira va deflyastiya mumkin 
joylarga maysa ekiladi (qurilish 
jarayonida 
buziladigan 
yoki 
o‘simlik qatlami yo‘q qilingan 
to‘shama yon bag’irlari) 
5.4 – jadval 
Qumdan himoyalovchi vositalarning vazifasi bo‘yicha tasniflanishi 
Qumdan 
himoyalash va 
qumni 
mustahkamlash 
vositalari guruhi 
To‘siqni ta’sir tartibi 
To‘siqni belgilash 
Qumdan himoyalash 
va qumni 
mustahkamlash 
vositalari 
I 
Shamolni er yuzasidagi Qumni 
to‘plash, 
yo‘l To‘siqlar 

---

187 
tezligini kamaytirish V
l
oldida 
qum 
oqimini 
to‘xtatish 
II 
Qum zarralari orasidagi 
ilashishni oshirish 
Qum 
deflyastiyasini 
bartaraf etish 
Qumli yuzani qayta 
ishlash 
III 
Qum 
to‘planuvchi 
havzalar 
o‘lchamini 
kamaytirish 
Qumni uchiruvchi havo 
oqimini maksimal ko‘chi-
rish 
imkoniyatiga 
etkazmaydigan 
sharoit 
tashkil qilish 
Qum 
to‘planuvchi 
havzalar xududida II 
guruh 
vosita 
va 
to‘siqlar bilan qumni 
ushlab qolish 
IV 
Shamolning 
er 
yuzasidagi 
tezligini 
oshirish 
Deflyastiya 
va 
qum 
ko‘chishini kuchaytirish 
Qum 
nurashini 
va 
purkab yo‘naltiruvchi 
qurilmalar 
5.5 – jadval 
Mexanik to‘siqlar o‘lchami va yillik qum keltirish miqdoriga bog’liq holdagi 
mustaxkamlanish kengligi 
Uchastka 
tavsifi 
Yillik qum 
olib kelish 
miqdori 
Yonda 
ushlab 
qolingan 
qum hajmi 
Daraxt o‘tqazish yoki to‘xtashdan 
oldin tashkil qilinadigan mexanik 
to‘siqlar o‘lchami 
Mustaxkamlana
digan tasma 
kengligi 
Balandlik, m 
Joyning 
kiyaligi, 
grad 
Qatorlar 
orasidagi 
masofa 
I 
O‘ta kuchli 
suriladigan
30 dan ortiq 
0,6 
0,5 
0,25 
1,05 
0,9 
0,45 
1,6 
1,4 
0,7 
0,3 
0,3 
0,3 
0,4 
0,4 
0,4 
0,5 
0,5 
0,5 
0,3 
0 
5 
10 
0 
5 
10 
0 
5 
10 
0 
5 
13,3 
11,4 
5,7 
13,3 
11,4 
5,7 
13,3 
11,4 
5,7 
13,3 
11,4 
200 va undan 
ko‘p 
205 
205 
152 
152 
152 
122 
122 
122 
II
Kuchli 
suriladigan
20-30 
0,6 
0,5 
0,25 
0,3 
0,3 
0,4 
10 
0 
5,7 
13,3 
133-200 
137-205 
137-205 

---

188 
1,05 
0,9 
0,45 
1,6 
1,4 
0,7 
0,4 
0,4 
0,5 
0,5 
0,5 
5 
10 
0 
5 
10 
11,4 
5,7 
13,3 
11,4 
5,7 
101-152 
101-152 
101-152 
83-125 
83-125 
83-125 
IIA 
O‘rta va o‘ta 
suriluvchan 
10-20 
0,6 
0,5 
0,25 
1,05 
0,9 
0,45 
1,6 
1,4 
0,7 
0,3 
0,3 
0,3 
0,4 
0,4 
0,4 
0,5 
0,5 
0,5 
0 
5 
10 
0 
5 
10 
0 
5 
10 
13,3≥ 
11,4 
5,7≥ 
13,3 
11,4 
5,7 
13,3≥ 
11,4 
5,7 
67-133 
80-137 
80-137 
51-101 
51-101 
51-101 
42-83 
41-81 
41-81 
IIB 
Kuchsiz 
suriluvchi 
10gacha 
0,6 
0,5 
0,25 
1,05 
0,9 
0,45 
1,6 
1,7 
0,7 
0,3 
0,3 
0,4 
0,4 
0,4 
0,5 
0,5 
0,5 
0 
5 
10 
0 
5 
10 
0 
5 
10 
13,3≥ 
11,4≥ 
5,7 
13,3 
11,4 
5,7 
13,3 
11,4 
5,7 
67gacha 
80gacha 
80gacha 
51gacha 
≥51 
≥51 
≥42 
≥41 
≥41 
III 
Surilmaydigan
- 
- 
- 
- 
- 
- 
5.6-jadval 
Qum mustaxkamlovchi butalarning asosiy turlarini madaniylashtirish usullari. 
Qum 
mustaxkamlovchi 
butalar 
Madaniylashtirish 
mumkin bo‘lgan yo‘llar 
O‘tqiziluvchi 
materiallar 
O‘t urug’larini 
ekish 
O‘t urug’larini 
ekish muddati 
Yirik butasimon 
juzg’un 
Qum ko‘chishi 
tasdiqlangan barcha 
yo‘llarda 
Urug’lar, 
qalamchalar, 
ko‘chatlar 
O‘stirilgan 
urug’larni 
ko‘chirib 
Yomg’irdan 
so‘ng noyabr va 
dekabr oylarida 

---

189 
o‘tkazish 
Kichik butasimon 
juzgun 
Qum ko‘chishi 
tasdiqlangan barcha 
yo‘llarda 
Urug’lar va 
ko‘chatlar 
Xuddi shunday 
Kuzgi er 
muzlashigacha 
Sho‘rhoq va qumli 
erlarda o‘suvchi 
saksovul 
Qum ko‘chishi 
tasdiqlangan barcha 
yo‘llarda 
Xuddi shunday 
Ko‘chirish yoki 
sepish orqali 
Xuddi shunday 
Cherkez 
Qum ko‘chishi 
tasdiqlangan barcha 
yo‘llarda 
Urug’lar, 
qalamchalar, 
Ko‘chatlar 
Ko‘chirish yoki 
sepish orqali 
Dekabr-yanvar 
Chakalak 
Qum ko‘chishi 
tasdiqlangan barcha 
yo‘llarda 
Ko‘chatlar va 
qalamchalar 
- 
- 
5.7 – jadval 
Urug’ sarfining 
me’yori ,kg/ga 
Qalamcha va 
urug’larni 
o‘tqazish usullari 
Qalamcha va 
ko‘chatlarni 
o‘tqazish muddati 
Ekiluvchi 
materiallarning 
sarf me’yori, 
dona/ga 
Unumdorligi % 
10000 dona ko‘chat 
ekish uchun 10-12 
kg urug’ 
Kolesov metodi 
Yanvar-mart 
1x3 m qator 
oralarida 3330 
60-80 
10000 dona ko‘chat 
ekish uchun 6-8 kg 
urug’ 
Xuddi shunday 
Kuzda 
yomg’irdan keyin 
va bahorda 
Xuddi shunday 
Ekish chuqurligi 
30-40 sm 
bo‘lganda 
80 tagacha 
10000 dona ko‘chat 
ekish ekish uchun 
7-8 kg urug’ 
Xuddi shunday 
Xuddi shunday 
Xuddi shunday 
Gurunt suvlar 30-
60 m 
joylashishiga 
bog’liq holda 
10000 dona ko‘chat 
ekish uchun 7-8 kg 
urug’ 
Xuddi shunday 
Yanvar-mart 
Xuddi shunday 
70-80 
- 
Xuddi shunday 
Erta bahorda 
Qator orasi 1x2 
Doimiy namlik

---

190 
kuzgi
yomg’irdan so‘ng 
bo‘lganda 5000 ta 
80-100 bo‘lganda 
5.8 – jadval 
Qum mustahkamlovchi o‘simlik turlari 
O‘simlik nomlari 
Tavsiya etilayotgandaraxt 
turlarini o‘stirish sharoitlari 
va tumanlari 
Madaniylashtirish usullarining 
qisqacha tavsifi 
Juzg’unlar (bargsiz 
daraxtsimon, boshlari 
meduzasimon va boshqa 
turdagi) 
Uchuvchi barxanlar yoki 
bo‘lingan ko‘chuvchi qumlar 
Balandligi 4 – 5 m bo‘lgan qumni 
yaxshi mustahkamlovchi butalar. 
Urug’dan madaniylashtiriladi. 
Oq yoki qum saksauli 
Yarim butazorli yoki 
butazorli barxanlar va er osti 
suvlari chuqurda joylashgan 
barxanlar 
Balandligi 4- 5 m bo‘lgan butalar; 
ekish nihol va urug’ ekish bilan 
madaniylashtiriladi. 
Qora yoki sho‘rhoq erlarda 
o‘suvchi saksaul 
Yumshoq changsimon 
qumlar, suglinokli va 
qummoq tuproqlar; tuproq 
yuqori namlikni talab qiladi. 
Yirik buta, ba’zida mustahkam 
ildiz tizimli balandligi 8 m gacha 
bo‘lgan daraxtlar. Ekish nihol va 
urug’ ekish bilan 
madaniylashtiriladi. 
Rixter cherkezi 
Butazorli yok yarim siljuvchi 
qumlar (ba’zida suruluvchi) 
Ildiz tizimi kuchli rivojlangan, 
balandligi 2 – 2,5 m bo‘lgan 
butalar. Qalamcha, nihollar va 
urug’ 
ekish 
bilan 
madaniylashtiriladi 
Palest cherkezi 
Butazorli va kam butazorli 
qumlar 
Yirik butalar. Qalamcha, nihollar 
va 
urug’ 
ekish 
bilan 
madaniylashtiriladi 

---

191 
Konolli qum akastiyasi 
Suriluvchi 
va 
yarim 
suriluvchi qumlar, ba’zida 
butazorli 
o‘rkachsimon 
qumlarda 
Balandligi 6 m gacha bo‘lgan 
daraxtlar. Ildiz tizimi qumning 
ustki qatlamida rivojlanadi. Urug’ 
ekish bilan madaniylashtiriladi. 
Kam xavfli barxanli uchastkalarda quyidagicha qurshab olinadi: birinchi 
yilda barxanni tekis qiyaligining pastki qismlarida va barxanlar oralig’iga 
qalamchalar ekiladi va urug’ (mexanik bo‘lmagan yoki katta bo‘lmagan himoya) 
sepiladi. Keyingi yillarda bu himoya o‘simliklarning ostiga, agar ular tabiiy yo‘l 
bilan o‘sib ketsa barxan tepasiga ekiladi. Qisman xavfli qum uchastkalariga o‘zi 
o‘sishi uchun, rivojlanish o‘choqlarini tezlashtirishga har bir 2-3 ga qumga 0,1-0,5 
ga ekin maydoni tashkil qilinadi. 
Qumlarni mustahkamlash mahalliy I guruh o‘simlik turlari, o‘simlik 
o‘suvchi va kam o‘suvchi qumlarni mahalliy o‘simliklar bilan (6.6-jadval) 
mustahkamlash tavsiya etiladi. Mexanik to‘siqlar bilan mustahkamlangan qum 
barxanlariga ekish kolesova pichog’i yoki pichoqlar bilan bajariladi. Urug’dan 
ko‘paytirilgan o‘simliklar va qalamchalar to‘siqdan 0,75 m masofada ekiladi. 
O‘simlik qatorlari orasidagi masofa 1 m, aralash usulda ekilganda esa 2 m ni 
tashkil etadi. Mustahkamlashning asosiy turlari quyidagilar: gilli gurunt, 
chaqiqtoshli, shag’alli materiallardan qoplamalar hamda qamishdan tik o‘suvchi va 
mustahkam siqiluvchi qatorli himoya, quruq shoh-shabba va novda boshqa 
mahalliy o‘simliklar. Qum mustaxkamlovchi butalarning asosiy turlarini 
madaniylashtirish usullari 6.6. – jadvalda keltirilgan. 
Yo‘lga tutashadigan qumliklarda har doim muhofaza mintaqasi ajratilgan 
bo‘ladi. Muhofaza mintaqasining kengligi mahalliy sharoitlar (qumlikning 
tuzilishi, qumlarning harakatchanlik darajasi, xududning xo‘jalik boshqaruv usuli, 
aholi turar joylarining joylashishi va h.k.)ga qarab va tegishli mahalliy idoralar 
bilan kelishilgan holda yo‘lning o‘qidan har tarafga qarab 50 m dan 500 m gacha 
bo‘lishi mumkin. Muhofaza mintaqasining tashqi chegarasi qumlik tuzilishining 
eng ko‘zga tashlanadigan elementlari va tegishli belgilar bilan belgilanadi. 
Yo‘lning qurilishi yakunlangandan so‘ng muhofaza mintaqasi doirasida 

---

192 
quyidagilar man etiladi: barcha turdagi er ishlari, transport vositalarining harakati, 
chorva mollarini maxsus ajratilmagan yo‘llardan haydab olib o‘tish, o‘simliklarni 
yo‘q qilish va payhon qilish bilan bog’liq ishlar (yonilg’i, shox-shabba, pichan 
tayyorlash, chorva mollarini boqish va h.k). 
Tekislangan mintaqaning kengligi mahalliy sharoitlar (barxanlarning 
o‘lchamlari tavsifi, harakati va h.k.) ga bog’liq holda 20 m dan 50 m gacha bo‘lishi 
mumkin. Barxanlar mustahkamlanadigan joyning kengligini qum barxanlarining 
tavsifi, harakatchanlik shakli, qumni to‘xtatuvchi o‘simliklarning o‘sish 
sharoitlaridan kelib chiqqan holda 25 m dan 150 m gacha va undan ko‘proq qilib 
belgilash mumkin. Kam o‘t o‘suvchi qumlar va barxanlar o‘simliklar bilan 
mustahkamlanadi: 
- agar yo‘lning o‘qi qumning yo‘nalishiga muvofiq ravishda bo‘lsa yoki u 
bilan 30

dan kam burchak hosil qilsa, yo‘lning har ikkala tarafidan; 
- agar qumlar yo‘lning o‘qiga 30

burchak ostidagi yo‘nalishda 
harakatlanishga yaqqol ko‘rinib turadigan darajada moyil bo‘lsa va qarama-qarshi 
tomondan qum uyumlarning yo‘l tarafga siljishi kuzatilmasa – yo‘lning shamol 
keladigan tarafidan. 
«Yalpi o‘rmonlashtirish» qumlarni tutib qolishning asosiy usuli hisoblanadi. 
yalpi o‘rmonlashtirish usuli o‘simliklarning o‘sishi uchun mavjud bo‘lgan 
sharoitlar (qumlardagi namlik) qumlarning harakatini to‘la to‘xtatishga imkon 
beradi. Tadqiqotlardan olingan ma’lumotlar va mahalliy sharoitlari o‘xshash 
bo‘lgan eng yaqin tumanlardagi tabiiy o‘simliklarning holatiga ko‘ra 
o‘simliklarning o‘sish sharoitlari belgilanadi. 
Yo‘l harakatchan qumlarni kesib o‘tadigan yoki ularga yaqin joydan 
o‘tadigan (< 25 m) joylarda mustahkamlangan mintaqalarning butun maydonini bir 
mavsum ichida o‘simliklarni garmseldan saqlash uchun maxsus qatlamlar hosil 
qilish yo‘li bilan mexanik yoki kimyoviy himoyalarni qo‘llagan holda qalamchalar, 
yovvoyi o‘simliklar va butalarning urug’lari ekiladi. Unchalik xavfli bo‘lmagan 
(yo‘ldan 25-150 m uzoqlikdagi) joylardagi barxanlar qurshaladi: birinchi yilda 
barxanlar o‘rtasidagi pastqam joylarga va barxanlarning pastki g’ovak 

---

193 
yonbag’irlariga (mexanik himoyalanmagan yoki himoyalangan) qalamchalar 
o‘tkaziladi va urug’lar ekiladi. Keyingi yillarda agar barxanlarning cho‘qqisida 
tabiiy o‘simliklarning o‘zi o‘sib chiqmasa, bu cho‘qqilarga ham o‘simliklar ekiladi. 
Unchalik xavfli bo‘lmagan joylar (yo‘ldan > 150 m) da «o‘rmonlashish 
manbalari» tashkil etiladi - har 2-3 ga qumlikning 0,1-0,5 ga maydoniga ko‘chatlar 
o‘tkazilib, qolgan qismi bu joylarda o‘simliklar tabiiy ravishda ko‘payishi uchun 
o‘z holiga tashlab qo‘yiladi. 
O‘tkazilgan va urug’dan unib chiqqan nihollarni qum yalab ketishidan 
saqlash uchun quyidagi himoya vositalari qo‘llanadi: qamish va o‘tlarni shamol 
yo‘nalishiga ko‘ndalang tarzda mexanik to‘shama-qatorlarga (o‘simliklar 
qatorlarda bo‘ylamasiga taxlanganda) eni 25-30 sm qilib taxlanadi yoki 
(o‘simliklar qatorlarda ko‘ndalangiga taxlanganda) eni 50-70 sm qilib taxlanadi. 
Bir-biridan 2-4 m uzoqlikda joylashgan qatorlarni ozgina qum bilan 
mustahkamlanadi va zichlanadi. Material sarfi 30 dan 90 m
3
/ga ga. 
muhofazalashning bu turi o‘rtacha kuchga ega bo‘lgan shamollar esadigan 
tumanlar uchun tavsiya etiladi. 
Tik holatda taxlanadigan yarim yopiq mexanik himoya: bunda 25-70 sm 
uzunlikdagi kesilgan qamish yoki o‘tni shamolga ko‘ndalang qatorlar yoki 2x2, 
3x3, 4x4 m li kataklar shaklida chuqurligi 20-30 sm bo‘lgan ariqchalarga 6-8 m 
qalinlikdagi devorlar ko‘rinishida o‘rnatiladi, tik holatda (shamol yo‘nalishida 
egilib turadiganlari 20-25

li burchak ostida) tekislanadi, qum sepiladi va 
tig’izlanadi. O‘rnatish uchun eng yaxshi vaqt – dekabr material sarfi 60 dan 100 
m
3
/ga gacha, bu xildagi muhofaza vositasi kuchli shamollarga dosh bera oladi.
Shovqindan himoyalaydigan inshootlarning me’moriy-landshaft va estetik 
xususiyatlari.
Shovqindan himoyalovchi inshootlar, atrof-muhitni transport 
shovqinidan himoya qilish vositasi bo‘lib, ularning tarkibiy qismlari yo‘lning 
ko‘rinishini shakllantiradi va yo‘lning texnik va estetik nuqtai nazaridan vazifasini 
belgilaydi. Shovqindan himoyalovchi inshootlar me’moriy-landshaft va estetik 
xususiyatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
- 
yo‘lning 
yagona 
uslubini 
shakllantirish; 
dominantlar 
tizimini 

---

194 
shakllantirish; 
mavjud 
landshaftni 
takomillashtirish; 
mavjud 
landshaft 
kompozistiyalarini ta’kidlash; yagona fonni yaratish; estetik bo‘lmagan joylarni 
obodonlashtirish; hududlarni idrok qilish ta’minlanishi uchun ularni bo‘laklarga 
ajratish va hududni landshaft bilan bog’lash uchun shakllantirish.
Ekranning yuqori qismidagi monotonni tekis ekranlardan voz kechish orqali 
yo‘q qilish mumkin. Ekranlarning konturini nazarda tutgan holda, doimiy yoki 
o‘zgaruvchan qadam bilan hosil bo‘ladigan bir qator burilishlar yashil o‘simliklarni 
ekish uchun cho‘ntaklar hosil qilish imkonini beradi. Ekranlarning egri chizilgan 
rejasi ba’zan katta elementlarning katta radiusidan iborat bo‘lib, yo‘l 
elementlarining katta o‘lchamlari bilan solishtiriladi. 
Egri chiziqli yo‘l, zigzagga parallel emas va shovqinni himoya qilish 
ekranlari ko‘kalamzorlashtirish bilan birgalikda yo‘l chetidagi vaziyatni idrok 
etishning bir xilligini kamaytiradi, atrofdagi landshaftni jonlantiradi va uni yanada 
jozibador qiladi (5.23-rasm). 
Zigzagsimon ekranlar Egri chiziqli ekranlar 
Rejada ekranlarni supachali tashqi ko‘rinishi 

---

195 
5.23-rasm. Manzarali ekinlar yo‘lda estetik talablarni qanoatlantiradigan sharoit 
yaratishga mo‘ljallangan 
5.24-rasm. Yashil ekinlarni ekish shovqindan himoya kilish ekranlarini atrof 
joylarga integrastiyalashuviga ko‘maklashadi
.
Bunday ekinlar
 
mahalliy tabiat sharoitiga uyg’unlashgan yo‘l inshootlarini 
manzarasining muhim elementi hisoblanadi. Manzara loyihasini tuzish nazariyasi 
va amaliyoti rivojlangani sari avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirishga yo‘lni 
atrof joy bilan bog’laydigan element vazifasi berilayapti (19-rasm). Manzara 
loyihasini tuzishdan maqsad yo‘l bo‘yidagi ekinlarning vazifasi yo‘l bo‘yi 
tasmasini tabiat manzarasi bilan bog’lash, manzara havzalarini chegaralash, bir hil 
o‘rmon ko‘rinishini bartaraf qilish, manzarali joylarni ajratib ko‘rsatish 
hisoblanadi. Yashil ekinlar ko‘pincha atrof muhitni himoya qilish vazifasini 
bajaradi, shuningdek, yo‘l atrofidagi muhitni transport shovqini, ishlangan gazlar 
va changdan himoya qiladi. Avtobus bekatlarida, dam olish joylarida ular yoqimli 
mikroiqlim yaratilishiga ko‘maklashadi.