B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Muhammad Tarag‘ay - UIug‘bek.
U lug'bek taxallusi; asl ismi Muhammad 
Tarag'ay (1394.22.3, Sultoniya shahri, Eron 
Ozarbayjoni - 1449.27.10. Samarqand) 
buyuk o ‘zbek astronomi va matematigi, 
davlat arbobi. Shohruhning o 'g 'li, Amir 
Temurning nabirasi. Sohibqironning ''besh 
yillikyurish'’ida (1392—96) Iroqdagi Mordin 
qaPasini qamal qilish chog'ida tug'ilgan. 
Tarixdan 
m a’lumki, 
U lug'bek
25

---

1424—1428-yillarda Samarqand shahri yaqinidagi Obirahmat degan 
joyda rasadxona qurdiradi, o ‘zining astronomiyaga oid kuzatishlarini 
bevosita shu yerning o ‘zida olib boradi. Uning 1437-yiIda tugatgan 
“Ziji jadidi K o‘ragoniy” (“K o‘rag‘oniyning yangi astronomik jadva- 
li”) asari ana shunday ilmiy kuzatish va xulosalar negizida dunyoga 
keladi.
“U lug‘bek akademiyasi” nomli kitobda (muallif Abdurahmonov, 
Toshkent, 1993) qayd etilishicha bu asar kirish, to‘rt kitob (bo‘lim) 
dan iboratdir. “Ziji”ning birinchi kitobi eralar va turli taqvimlarga 
bag‘ishlangan. Unda hijriy, yunon eralari, ulami hisoblash usullari, ular 
orasidagi munosabatlar qarab chiqiladi. Yil hisobida kabisa yilini topish 
masalasi ko‘riladi, Ulug‘bekning fikricha har 30-yilga 11 ta kabisa yili 
to ‘g ‘ri keladi. Ikkinchi kitobda matematik hisob-kitoblar tizimi beriladi. 
Uchinchi kitob trigonometrik jadvallarga bag‘ishlangan. Uning amaliy 
astronom iyaga bag'ishlangan qismida sayyoralar harakati nazari­
yasi, osmon yoritg‘ichlaming koordinatalarini aniqlash, yulduzlar va 
sayyoralar orasidagi masofalami belgilash kabi masalalar yoritiladi. 
Nihoyat “Ziji”ning to ‘rtinchi kitobi ilmi nujum, ya’ni astrologiyaga 
bag‘ishlanadi. Ilmi nujumda sayyoralaming turlicha mos turishlariga 
qarab kishilaming tolenomasini tuzish, sayyoralaming turli-tuman 
joylashuvining kishilar taqdiriga ta’siri masalalari qarab chiqiladi.
Shuni aytish kerakki, U lug‘bek jadvali o ‘z davrining eng mukam- 
mal yutuqlaridan hisoblanadi. Chunonchi, Ulug‘bekning yil hisobi 
hozirgi zamon hisob-kitoblariga qiyos qilinganda bir minutu ikki 
soniyaga tafovut qilar ekan. Temuriylar davrida ilmu fanning barcha 
sohalari, shu jum ladan tabiatshunoslikda ham muhim ishlar qilindi. 
Ularning ayrimlarini qayd qilib o ‘tamiz.