B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

II. Mantiq. 
Ibn Sino insonning bilish faoliyatini o ‘rganishni in­
son nutqini, so‘zini tadqiq etishdan boshlaydi. Uning fikricha, mantiq 
har qanday nutqni emas, balki m a’no va shaklni ifodalaydigan nutqni 
o ‘rganadi. Mantiq fikrlar tarozisidir.
Inson aqli turli fanlami o ‘rganish yordamida boyiydi, bunda man­
tiq ilmining roli kattadir. “Aql tarozisida o ‘lchanmagan har qanday 
bilim chin b o ‘la olmaydi, demakki, u haqiqiy bilim emas”. Bu yerda 
Ibn Sino Sharq falsafasidagi aql nazariyasiga asoslanadi. Insonning 
aqli bir necha darajaga ega bo‘lib, asosan o ‘z taraqqiyotida to ‘rt bosq- 
ichni bosib o ‘tadi, so‘nggi bosqich — yetuk haqiqatni egallash du- 
nyoviy aql bilan bog‘lanib ketishdan iborat bo‘ladi. Binobarin, Ibn 
Sino aqlga kosmik xarakter beradi.
Shunday qilib, Ibn Sino fikricha, mantiq m a’lum bilimlardan 
nom a’lum bilimlami keltirib chiqarish, ularni bir-biridan farq qilish, 
chin bilim nimadan iborat, yolg‘on nima va ularning turlari xususida- 
gi fan yoki nazariy san’atdir.
III. Fizika. 
Ibn Sino fizika deganda tabiat to ‘g ‘risidagi fan­
ni k o ‘zda tutadi, u sezgilar orqali idrok etiladigan va hamma vaqt 
o ‘zgarishni boshidan kechirib turadigan holatlarini o ‘rganadi. Tabiat, 
Ibn Sino fikricha, harakat va sukunatni boshlab beradigan kuch emas, 
balki moddiy narsalardan tortib mavjudotlargacha bo'lgan narsalar 
majmuyidir, ham kuch, ham mohiyatdir.
Fizikaning bevosita bahs mavzusi — bu o ‘zicha harakat qiluvchi 
va sukunat holatidagi jismlardir.
IV. Metafizika. 
Ibn Sino metafizikani ikki qismga b o ia d i: umu­
miy metafizika va ilohiy metafizika. Umumiy metafizika tabiatshu­
noslik fanlari negizini, ilohiy metafizika esa iqtisod, etika va siyosatga 
xizmat qiladigan amaliy fan, y a’ni emanatsion — tajallus nazariyasi 
tamoyillarini ifoda etadi.
22

---

Ibn Sinoning tibbiyot fanlarini asoslab berish, amaliy tibbiyot so- 
hasidagi xizmatlari beqiyosdir. Uning tibbiyotga bag‘ishlangan asar- 
larini quyidagicha tasnif etish mumkin:
- nazariy va amaliy tibbiyotning barcha qismlarini o ‘zida jam la- 
gan asarlar “Tib qonunlari”, “Tibbiyot urjuzalari”;
- anatomiya va fiziologiyaga bag‘ishlangan asarlar: “Anatomiya 
bo'yicha urjuza”, “Badanni boshqarish”, “Ichkilikning nafi va zarar- 
lari haqida” va boshqalar;
- gigiyena va salomatlikni saqlashga bag‘ishlangan 
asarlar: 
“Sayyohlarning rejimi haqida”, “Sog‘lom badan haqida”, “ Sog‘liqni 
saqlash haqida”, “Tibbiy maslahatlar”, “Tibbiy vasiyatnomalar” va 
boshqalar;
- diagnostika va bemorlarni davolash haqidagi kitoblar: “Tomir 
urushi haqida”, “Asab kasalliklar va falajlar”, “Qon quyish metodlari 
haqida va boshqalar;
- dorishunoslik bo'yicha asarlar: “Tajribadan o ‘tgan dorilar haqida 
urjuza”, “Oddiy dorilaming m e’yorlari haqida”, “Ovqat va dorilar”, 
“sachratqi haqida” va boshqalar;
- tibbiyotning boshqa masalalariga bag‘ishlangan asarlar: “Tib ha­
qida hikmatli so‘zlar”, “Gippokrat vasiyatlari haqida tibbiy urjuza”, 
“Tibbiy lug‘at” va boshqalar.
Ibn Sinoning “Kitob al-qonun fit-tibb” (qisqacha “Qonun”) asarida 
o “zigacha bo‘lgan tib masalalari qaytadan qarab chiqiladi va inson or- 
ganizmini o ‘rganish sohasida hali ilmda m a’lum boMmagan bir qan- 
cha yangiliklar bayon qilinadi. Kitob 5 ta mustaqil asardan iborat:
1. Birinchi kitobda tibbiyotning nazariy asoslari, bahs mavzusi, 
vazifalari, kasallikning kelib chiqishi, sog‘liqni saqlash yo‘llari.
2. Ikkinchi kitobda kishi anatomiyasi haqida fikr yuritiladi.
3. Uchinchi kitobda 800 ga yaqin dorining xususiyatlari, iste’mol 
qilish usullari.
4. To'rtinchi kitobda ayrim organlaming soch, tim oqlar va 
boshqalar kasalliklari suyak sinishi, chiqishi, jarohatlari hamda 
davolash usullari borasida m a’lumot beriladi.
5. Beshinchi kitob farmakologiyaga bagMshlangan bo‘lib, mu-
23

---

rakkab dorilaming organizmga ta’siri, ularni tayyorlash va iste’mol 
qilish tamoyillari haqida so‘z yuritiladi.
Ibn Sinoning fikricha, tibbiyotning asosiy vazifasi inson sog‘ lig‘ ini 
saqlash, kasalliklarning kelib chiqishi sabablarini aniqlash, ularga 
barham berish vositalarini belgilashdan iboratdir.
Bunga: rukn, mijoz, xilt (sok)lar, a ’zolar, ruhlar, quvvatlar, ishlar 
kiradi. Ruknlarga esa turli jism larni paydo qiluvchi to ‘rt asosiy unsur
— tuproq, suv, olov, havo kiradi.
Bunga: havo, yeyish va ichish, uyqu va uyg‘oqlik, harakat va ha- 
rakatsizlik, bo‘shanish, nafsoniy kayfiyatlar kiradi.
Ibn Sinoning falsafiy fanlarni rivojlantirishga qo‘shgan hissasi 
ham kattadir. Falsafada u o ‘zining panteistik tamoyillaridan kelib 
chiqib, ilohiyot va borliq bir-biriga zid, bir-birini inkor etuvchilar 
emas, balki bir butun holda mavjud degan xulosaga keladi. Abadiylik 
ilohiyotga ham, moddiy olamga ham dahldor. Lekin tangri va moddiy 
olam, tabiat m a’lum pog'onalar yordamida bog'lanadi. Zanjirning bir 
tom onida tangri — zaruriy vujud, ikkinchi tomonida tabiat yotadi. 
Tabiat tangri ta’siridan shu darajada uzoqki, u o ‘z qonuniyatlari yor­
damida voqea bo‘ladi, o ‘zgaradi, rivojlanadi.
Shunday qilib, Alloh va olam bog’lanishi sabab va oqibat 
bog‘lanishi tarzida tushuniladi: Alloh abadiy bo‘lganligidan uning 
oqibati bo‘lmish olam ham abadul abaddir. Sababi bogManish, y a’ni 
determenizm Ibn Sino falsafiy fikrlashining muhim tomoni bo'lib, u 
tabiatdagi muayyan tartibni tushunishda ham alohida ahamiyatga mo- 
likdir. Binobarin, avval tog‘-toshlar, so‘ngra o ‘simliklar, hayvonlar, 
taraqqiyotning keyingi tizimida uning yakuni sifatida inson vujudga 
keladi, degan fikr Ibn Sino tomonidan ishlab chiqilgan va rivojlan- 
tirilgan muhim falsafiy-ilmiy konsepsiyadir.
Real narsalarni chuqur bilish, boshqacha aytganda, fan bilan 
shug‘ullanish insonga xos fazilat b o ‘lib, vujudi vojib, vujudi mum­
kin, substansiya, aksidensiya; materiya, shakl, aql, jon, unsur, jism, 
sezish, quvvat, mineral, hayvon, nutq, lison kabi kategoriyalarning 
mazmunini bilishni taqozo etadi.
24

---

Ibn Sino ijodida insonning tabiiy holatini ifodalaydigan nazm bi­
lan yozilgan 8 ta doston yuzaga keladi: sog'liqni saqlash — gigiyena 
haqida urjuza; yilning to ‘rt fasllari haqida urjuza; anatomiya haqida 
urjuza; Gippokrat vasiyatlari haqida urjuza; tajribadan o ‘tgan amali- 
yotlar haqida urjuza; tibbiy nasihatlar haqida urjuza; aloqa haqida ur­
juza; tabobat haqida urjuza.
Tabiiy hodisalar: ziddiyatlar, harakat. rivojlanish olamni idora qiluv­
chi manba ’’tuzilish va buzilish”dan iborat ziddiyatdir; birinchi insonlar 
haqida afsonalar (birinchi insonlar - Odam Ato va Momo Havo. Mard va 
Mardona, Misho va Mishona); davriy hodisalar; to‘fon haqida, yorug‘lik 
nuri (nurning tezligi, nur harakati va tovush harakati, nur va qorong‘ulik, 
Oy nuri va Quyosh nuri); saqlanish g‘oyasi. Simmetriya, “Tabiat yan- 
gilishishi” (modda mo‘tadil miqdorda saqlanadi. tabiatda simmetriya ifo- 
d a s i-g u l barglari 3,4,5,6 va 18 ta bo'ladi, 7 ta yoki 9 ta boim aydi); umr 
masalasi (uzoq umr ko‘radigan mintaqaga Farg‘ona ham kiradi).
Markaziy Osiyo tabiatshunosligining keyingi taraqqiyoti buyuk 
olim Ulug‘bek nomi bilan uzviy bog'liqdir.
Sharafuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarida yozishicha, Amir 
Temur huzuriga chopar kelib, U lug'bekning tug'ilgani va munajjim- 
lar bu nevara kelajakda ham olim, ham hukmdor bo'Iishini bashorat 
qilganlari xushxabarini yetkazadi. Sohibqiron xursandligidan Mordin 
qal’asi qamalini to'xtatib, uning xalqiga yuklangan to ‘lovni bekor 
qiladi. Uning o 'z nabirasiga Muhammad Tarag'ay deb ism qo‘yganini 
ham munajjimlarning yuqoridagi bashorati bilan bog'lash mumkin.