D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov
-rasm. Optik mikroskopning ishlash sxemasi
Yüklə 3,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 10.2-rasm. Laboratoriya mikroskopining tuzilishi.
|
10.1-rasm. Optik mikroskopning ishlash sxemasi.
1-yoritgich lampa; 2-yorug’likni tekis taqsimlovchi linza; 3-diafragma; 4- oyna; 5-apertura diafragmasi; 6-kondensor; 7"-obyektning mavxum, kattalashgan tasviri, 7-tekshirilay’lgan obyekt, 7-obyektning kattalashgan haqiqiy tasviri; 8-obyektiv; 9-okular; 10-buyum stolchasi. 18-asrdan boshlab mikroskop rivojlanishi asosan, uning mexanik qismlari sifatini yaxshilash hisobga olib borildi. Linzalar sirtini silliqlash va to’g’rilash usullari shu darajada takomillashdiki, 19-asr boshlarida ular tasvirni 1000 marta kattalashtira olardi. 223 Mikroskoplarning fabrikalarda ko’plab ishlab chiqarilishi va fabrikalar orasidagi raqobat mikroskop narxini pasaytirib yubordi. Natijada ular kundalik laboratoriya asbobiga aylanib qoldi, hatto har bir shifokor yoki talaba ham mikroskop olishga qurbi yetadigan bo’ldi. Shu vaqtdan boshlab haqiqiy “mikroskop g’alayoni” boshlandi. 10.2-rasm. Laboratoriya mikroskopining tuzilishi. Tadqiqotchilar oldida yangi oldin ochilmagan dunyoga yo’1 ochildi. Kashfiyotchilar ishtiyoqida, ular mikroskop ostida nima to’g’ri kelsa o’shani igna uchini, tishga o’rnashgan kirni, qon va yomg’ir tomchisini va h.k. qo’yib tekshira boshladilar. Birin ketin yangi kashfiyotlar qilina boshlandi. Iqtidorli havaskor mikroskopchi A.Levenguk chuqurchadan olgan suv tomchisida birinchi marta eng sodda mikroorganizmlarni ko’rdi. Tadqiqotchi ular shaklini ko’ribgina qolmasdan, ular harakatlanishi usullari va hatto ko’payishini ham kuzatdi . Ular birinchi marta qonning qizil tanachalari - eritrotsitlar to’g’risida ma’lumotlar berdi. 1677-yili Levenguk shifokor - talaba L.Gam bilan birgalikda spermatozoidlarni kashf etdi. R.de Graaf esa mikroskop yordamida sut emizuvchilar urg’ochilarining jinsiy bezlari ham qushlarning tuxumdoni singari tuxumchalar hosil qilishini aniqladi. Sut emizuvchilarda ham tuxumdon mavjudligi urug’lanish mohiyatini tushunishga yaqinlashtirdi. 224 1773-yili A.Levengukning kuzatishlaridan deyarli 100 yil o’tgach, daniyalik zoolog O.F.Myuller bakteriyalarni juda yaxshi kuzata oldi va ularning shakli va ko’rinishlarini ifodalab berdi. Mikroskoplar qo’llanilishi hayvonlarning turli a’zolari mikrostrukturalarini batafsil o’rganish imkonini berdi. M. Malpigi tanadagi kapillarlarni ko’rdi. Bu esa V. Garveyning qon aylanish tizimi to’g’risidagi bilimlarini to’ldirdi. Malpigi o’pka, jigar, buyrak va o’t pufagining mikroskopik tuzilishini bayon qilib berdi. Ya. Svammerdam chivinlar, hasharotlar tuzilishi va rivojlanishini o’rgandi. O’simlik va hayvonlarning shu paytgacha no’malum bo’lgan tizimi qismlarini o’rganish natijasida barcha tirik mavjudotlar asosini juda kichkina hujayralar tashkil qilishi aniqlandi. 1839-yili T. Shvann hujayra nazariyasini ifodalab berdi. Olim barcha tirik organizmlar hujayralardan tuzilganligini va barcha to’qimalar ma’lum bir hujayralardan tuzilganligini ko’rsatib bera oldi. Shunday qilib, hujayra nazariyasi barcha organik tabiatning morfologik yagonaligini ko’rsatdi, bu esa evolutsion ta’lim’lning tasdiqlanishiga yordam berdi. Bu misollar yana bir karra asboblar rivoji fan va texnika rivoji bilan birga ketishini isbotladi. Ularning yutuqlari bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Mikroskoplarning ajratish qobiliyati Levenguk davridan boshlab optik mikroskoplarning kattalashtirishi 300 dan 1500 gacha ortgan bo’lsada, uning ajratuvchanligini yanada ortirish “Reley chegarasi” deb nomlanuvchi nazariy chegara to’sqinlik qiladi. 19-asrning 70-yillarida ingliz fizigi Jon Reley tomonidan aniqlangan qonunga asosan mikroskopning chegaraviy eng katta ajratuvchanligi obyektga tushayotgan yorug’lik nuri to’lqin uzunligining yarmiga tengdir. Masalan, obyekt to’lqin uzunligi =650 nm bo’lgan lazer nuri bilan yoritilsa, chegaraviy ajratuvchanlik 325 nm ni tashkil qiladi. Bu noma’qul to’siq yorug’lik difraksiyasi hodisasi bilan tushintiriladi, nuqtaning hatto mukammal obyektivdagi tasviri ham odam ko’ziga nuqta bo’lib ko’rinmaydi. Difraksiya hodisasi tufayli u dumaloq dog’ga o’xshaydi va uni birin ketin joylashgan yorug’ va qorong’u halqalar o’rab turadi. Agar ikki nurlanuvchi 225 obyekt bir-biriga yaqin joylashsa, ularning difraksion halqalari bir birining ustiga qoplanib, yoritilganligi murakkab taqsimlangan, shuvalgan tasvir hosil bo’ladi. Optik mikroskopning ajratuvchanligini oshirish uchun mikroskopchilar turli xil texnik yechimlar qidira boshladilar. Xususan, yorituvchi to’lqin uzunligini iloji boricha qisqartirib, ultrabinafsha mikroskoplarni yaratdilar ( =280, 300 nm). Bu mikroskoplar o’lchamlari 150-170 nm bo’lgan obyektlarni ko’rish imkonini beradi. Ultrabinafsha mikroskoplarning ajratuvchanligi oddiylarnikidan deyarli ikki marta katta bo’lsada, ularning jiddiy kamchiligi mavjud. Bu ultrabinafsha nurlar biologik obyektlarni buzadi, shuning uchun ular biotexnologik tadqiqotlar uchun yaramaydi. Yüklə 3,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|