Kashfiyot va ixtirolar

Asteroidlar, yulduzlar va galaktikalar
Quyosh tizimidagi hamma jismlarni ham sayyoralar qatoriga 
qo'shib bo'lmaydi. 1766-yildayoq nemis astronomi va m atem ati­
gi logann Titsius Quyosh tizimidagi sayyoralarning barchasi q a t’iy 
aniq joyda joylashganini ta ’kidlagan. Lekin, Mars bilan Yupiter ora­
sida sayyoralar emas osmon jism lari borligi ma’lum bo'lgan. 1801- 
yilda italiyalik astronom
Juzeppe Piyatssi 
osm onda yorug'lik 
tarqatayotgan jismlarni kuzatdi. Ulardan chiqayotgan yorug'lik Qu­
yosh nurini qaytarishdan hosil bo'layotgan edi. Ularga 
asteroidlar,
ya’ni «yulduzsimonlar» deb nom berildi. XIX asrning oxirigacha 400 
dan ortiq asteroidlar kashf qilingan bo'lsa, hozirgi kunga kelib, bu 
ko'rsatkich 3000 taga yetgan. Asteroidlarning o'lcham lari turlicha 
bo'lishi mumkin. Masalan, ularning ichida eng yirigi - Serrera as- 
teroidining kattaligi ko'ndalangiga 1000 kilom etrga yaqin. Eng mitti 
asteroidning o'lcham i esa 1 kilometrdan kam emas.
Yulduzlar 
o'zi nima? Osmondagi yarqirab turgan nuqtalarni 
hech qanday uskunalarsiz ham 5000 ta atrofida ko'ra olamiz. Te­
leskop yordam ida astronom lar yulduzlarni yaqindan ko'rishgan va 
yana bir kashfiyot qilishgan: yulduzlar gaz va changdan iborat 
bo'lgan yirik sharlardir. Baland haroratda yulduzlar kattaligi Qu- 
yoshnikidek bo'ladi. Undan yuz m arta kattaroq - ulkan yulduzlar
ham, 
«mitti yul­
duzlar» deb atala- 
digan juda kichik 
koinot jismlari ham 
mavjud.
Asteroidlar kamari
Yulduzlar koinot 
bag'rida ajib yul­
duzlar oroli -
ga-
laktikani 
hosil q i­
ladi. Yunon tilidan

---

kelib chiqqan galakti- 
ka so'zi bizga Somon 
Yo'li nomi bilan tanish.
Yulduzlar 
to'dasi- 
ning o'rganilishi ga- 
laktikaning kashf qi- 
linishiga olib keldi va 
bu tarix shu kungacha 
davom etib kelmoqda. 
Shu tariqa, Quyosh ti­
zimi Somon Yo'lidagi 
ko'pgina yulduzlar tur- 
kumining biri ekanligi 
ma’lum bo'ldi.
Bizning spiralsimon 
galaktikamizni 
katta 
ventilatorning 
parra- 
giga qiyoslash mumkin. Uning markazi O'qotar, Chayon va lion kabi 
yulduzlar to'plam ining chegarasiga yaqin joylashgan. XX asrning 
20-yillari oxiriga kelib, galaktikalarning aylanishi isbotlandi. Qu- 
yoshni ham hisobga olgan holda, barcha yulduzlar o'z galaktikasi- 
ning markazi atrofida aylanadi. Quyosh galaktik orbita bo'ylab ha- 
rakatlanadi va Somon Yo'lining markazi atrofini 200 million yilda bir 
m arta aylanib chiqadi.
Galaktikalar - koinotdagi yulduzli orollardir
Quyoshga eng yaqin bo'lgan yulduz - Proksima
Sentavra yorug'lik 4,25 yilda bosib o'tadigan m a­
sofa oralig'ida, eng yaqin galaktika esa, «  q o ta rd ag i m it­
ti galaktika» bo'lib, 80 m ing yorug'lik yili masofasida jo y ­
lashgan.
"