Pulning qiymat o’lchovi funktsiyasida bir tovarning qiymati ikkinchi bir tovar
qiymati orqali ifoda qilinadi. Agar tarixan olib qaraydigan bo’lsak, bu vazifani o’z
qiymatiga ega bo’lgan tovar-oltin yoki oltinni o’zida ifodalaydigan
pul birliklari
bajarib kelgan.
Pulning qiymat o’lchovi funktsiyasi qiymat qonuniga asoslanib aniqlanadi.
Pulning qiymat o’lchovi funktsiyasi baholar masshtabini o’rnatishni talab
qiladi.
Baholar masshtabi huquqiy xarakterga ega bo’lib, u davlat tomonidan
o’rnatiladi va tovar qiymatiga asoslangan holda uning bahosini ifodalaydi.
Baholar
masshtabi orqali, fikran namoyish qilingan tovar bahosi davlat bahosi yoki bozor
bahosiga aylanadi va milliy pul birligida ifodalanadi.
80 - yillar oxirigacha baholar masshtabi deb,
davlat tomonidan tasdiqlangan,
tovar qiymatini o’lchash va baholar belgilash uchun kiritilgan, ma’lum oltin
miqdorini o’ziga ifodalagan pul birligiga aytilgan. Qariyb 30 yil davomida 1961
yildan boshlab Sobiq SSSRda baholar masshtabi qilib 1
rubl qabul qilingan va u
0,987412 gramm oltinga tenglashtirilgan edi. 80 yillarning oxiriga kelib ittifoqda pul
birligini oltinga tenglash g’oyasi o’z kuchini yo’qotdi. Vaholanki, boshqa ko’pgina
mamlakatlar amaliyoti bu tenglashtirish 70 - yillardan boshlab e’tiborga olinmadi.
Rivojlangan iqtisodga ega bo’lgan mamlakatlarda valyutani oltinga tenglashtirish hal
qiluvchi dastag emasligini ularning iqtisodiy va sotsial taraqqiyoti isbotlab berdi.
60 - yillarda yangi pul tizimi vujudga kelganda, pul islohoti o’tkazilganda,
devolvatsiya yoki revolvatsiyada davlat qonuniy
ravishda baholar masshtabini, pul
birligining oltin miqdorini baholarni belgilash uchun o’rnatib bergan. Pul birligi
ma’lum miqdor oltinga tenglashtirilgan bo’lsada, muomalaga chiqarilgan pul
birliklari hech qachon oltinga almashtirilgan emas. Shuni ta’qidlash kerakki, hozirgi
vaqtda jahondagi biror mamlakat o’z pulini oltinga almashtirmaydi. Ba’zi
mamlakatlar pul birligini oltinga tenglashtirsada, pul birligiga to’g’ri kelishi mumkin
deb belgilangan oltin miqdorini muomaladagi pul birligiga almashtirib bermaydi.
Shuning uchun bu tenglashtirish o’zining iqtisodiy mohiyati va kuchini yo’qotganligi
aniq. Chunki oltin oddiy tovarga aylandi va uning qiymati ham pulda ifolanadigan
17
bo’ldi. Pulning
funktsiyalari oltindan ajraldi, o’zgaruvchan valyuta kurslari joriy
qilindi.
Yoozirgi vaqtda baholar masshtabi talab va taklif ta’sirida tashkil topadi va
baho orqali tovarlar qiymatini o’lchashga xizmat qiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, pul
yordamida tovarlar tenglashtiriladi. Ikkala tomon uchun ham tenglashtirishning asosi
bo’lib abstrakt mehnat hisoblanadi.
Tovar qiymatining pulda ifodalanishi baho deyiladi.
Baho - bu ideal shaklda
ongimizdagi qiymat o’lchovi. Qiymat o’lchovi vazifasini fikran ifoda qiladigan
pulimiz bajaradi, baho esa to’la-to’kis real moddiy boyliklarning
qiymatini ifoda
qiladi.
Qiymat shakliga ega bo’lgan tovar, bahoga ham ega bo’ladi. Pul o’zi o’z
bahosiga ega emas, uning qiymati o’zi bilan aniqlanishi mumkin emas. Baho o’rniga
pul, sotib olish qobiliyatiga ega. Pulning sotib olish qobiliyati deganda pul birligiga
to’g’ri keluvchi tovarlar va xizmatlar miqdori tushuniladi. Agar pul birligiga to’g’ri
keluvchi tovarlar miqdori (soni) qancha ko’p bo’lsa, pulning sotib olish qobiliyati
ham shuncha yuqori bo’ladi va aksincha.
Dostları ilə paylaş: