Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

Pul jamg’arma vositasi. 
Pulning bu funktsiyasi sotish va sotib olish 
jarayoniga zarurat bo’lmagan holda yuzaga keladi. Agar tovar ishlab chiqaruvchi 
tovarni sotgandan keyin uzoq vaqt davomida boshqa tovar sotib olmasa pul muomala 
va to’lov oborotidan chetlashadi. Yig’ilgan pullar jamg’arma vositasi funktsiyasini 
bajaradi. Tovar ishlab chiqarish va muomala jarayoni pulni jamg’arishga imkoniyat 
yaratadi. Jamg’arma ikki yo’nalishda yuzaga kelishi mumkin. Maqsadli jamg’arish 
yoki umuman jamg’arish. Shunaqa jamg’armalar borki, aniq bir mo’ljal bo’lmagan 
holda yig’ib boriladi, maqsadli jamg’armada odamlar mashina, asbob-uskuna, uy joy 
sotib olish yoki boshqa ma’lum maqsadni amalga oshirish uchun mablag’ 
jamg’aradilar.
Pulning jamg’arma vositasi funktsiyasi pulning pul oborotidan chiqib ketishiga 
olib keladi. Jamg’armada pul pul oborotining qaysidir kanallarida turib qoladi va
22 

---

natijada u mavjud oborotdan ajralib ma’lum vaqtgacha oborotga qaytib tushmasligi 
mumkin.
Pulning jamg’arma va boylik to’lash vositasi funktsiyasi pul muomalasini 
stixiyali ravishda boshqarib boradi. Tovar ishlab chiqarish hajmining uzluksiz 
o’zgarib turishi, pul massasining doimiy o’zgarib turishiga olib keladi. Qimmatbaho 
metallar, buyumlarning muomalaga kelib-ketib turishi, pul massasining hajmini 
ushlab turishi, pul muomalasi kanallarida pul oqimi ko’payib ketishining oldini olishi 
mumkin.
Pulning muomala vositasidan chiqib jamg’armaga aylanishi va jamg’armaning 
muomala vositasiga aylanishi pul tizimini muvozanatda ushlab turuvchi zaruriy shart 
hisoblanadi.
Pulni jamg’arishga undaydigan omil-uning maxsus tovar, umumiy 
ekvivalentligi ya’ni, boshqa barcha tovarlarga xohlagan vaqtda almashtirish 
mumkinligidadir. Pulga sifat va son jihatdan yondashish mumkin. Chunki pulning 
sifati, soni bor. Pulning sifati cheksiz bo’lishi, ya’ni pulni zarur bo’lganda xoxlagan 
tovarga aylantirish imkoniyati mumkinligida o’lchansa, son jihatdan, albatta, pul 
summasi cheklangan bo’lishi mumkin, chunki unga cheklangan miqdorda tovar sotib 
olish mumkin. Demak, pulning sifat jihatdan cheklanganligi bilan son jihatdan 
cheklanmaganligi o’rtasida qarama-qarshilik bor. Mana shu qarama-qarshilik pulni 
jamg’arishga, pul qancha ko’p bo’lsa, uni yanada ko’paytirishga intilishga olib 
keladi. Jamg’arma funktsiyasi pul muomalasida asosiy bo’lmasa-da, uni olib borishda 
katta ahamiyatga ega.
Jamg’arish, xazina to’plash qiymatning qotib qolishiga olib keladi. Xazina 
to’plash vositasi rolini tarixan oltin, keyinchalik boshqa qimmatbaho metallar, toshlar 
o’ynab kelgan va hozirgi kunda ham shu tovarlar boylik (pul) sifatida jamg’arilib 
kelinmoqda. Xazina sifatida oltin yoki boshqa qimmatbaho metall, toshlarning roli 
rivojlangan mamlakatlarda deyarli yuqori emas, chunki mamlakat iqtisodiy jihatdan 
barqaror bo’lsa, pulni biror qimmat baho metallga qo’yib qotirib qo’ygandan ko’ra, 
unga davlat yoki korporatsiyalarning qimmat baho qog’ozlarini sotib olib, ulardan har 
yili daromad ko’rgan ancha qulay hisoblanadi.
23

---

Tadqiqotlar shuni ko’rsatganki, 100 biznesmendan faqat 4 tasi o’z pulini to’g’ri 
jamg’arib boyib kelar ekan. Qolganlari bo’lsa pulni topadi, lekin qanday jamg’arish 
yo’lini bilmasdan uni yo’qotarkan.
Bozor iqtisodi yuksak rivojlangan mamlakatlarda pul mablag’ini qo’yidagi 
aktivlarga qo’yish afzal hisoblanadi.
Birinchidan, davlatning qimmatbaho qog’ozlari, ya’ni uzoq muddatli 
obligatsiyalar, qisqa muddatli veksellarga qo’yish. Davlatning qimmatbaho 
qog’ozlari kafolatlangan bo’ladi va ularning bahosi kamdan-kam hollarda o’zgaradi. 
O’zgarganda ham sezilarsiz miqdorda o’zgaradi. Shuning uchun ham davlat 
qimmatbaho kog’ozlari yuqori likvidlikka ega bo’ladi;
Ikkinchidan, sanoat korxonalari va korporatsiyalarning qimmatbaho qog’ozlari, 
ya’ni aktsiya va obligatsiyalariga qo’yish;
Korporatsiya,
korxonalarning aktsiya, obligatsiyalarining ishonchliligi davlatnikiga nisbatan 
kam bo’lishi mumkin. Chunki ularning bahosi u yoki bu sabab bilan tushib ketsa, 
qo’yilgan mablag’ ko’zlangan natijani bermasligi mumkin.
Agar mablag’ iqtisodiy barqaror korxonalarning qimmatbaho qog’oziga 
qo’yilsa u davlatning qimmatbaho qog’oziga nisbatan yuqori daromad keltirishi 
mumkin.
O’zbekiston sharoitida korporatsiya, assotsiatsiya, korxonalarning qimmatbaho 
qog’ozlarini chiqarish, ularning ikkinchi sotilish bozorini vujudga keltirish va 
rivojlantirish bo’yicha ancha ishlar amalga oshirilmoqda.
Yoozirgi vaqtda qimmatbaho qog’ozlar bozorini rivojlantirish va 
takomillashtirish dolzarb vazifa hisoblanadi va bu jarayon O’zbekiston iqtisodini 
rivojlantirishning asosiy dastaglaridan biri bo’lib qoladi.
Uchinchidan, pulni qimmatbaho, noyob buyumlarga, san’at asarlarlariga 
qo’yish yo’li bilan jamg’arish.
Bu usulda iqtisodning ijobiy va salbiy tomonlarga o’zgarishiga qaramasdan 
buyumda ifodalangan qiymat o’zini yo’qotmaydi. Agar davlat barqaror iqtisodga ega
24 

---

bo’lib, bozor munosobatlari yaxshi rivojlangan bo’lsa, bu aktivlarning likvidligi 
uncha yuqori bo’lmasligi mumkin.
Pul yuqori darajadagi likvidlilikka ega bo’lgani uchun, uni xohlagan vaqtda, 
xohlagan to’lovni to’lashga yo’naltirilishi mumkinligi uchun, u nominalini 
o’zgartirmasligi uchun pul jamg’arma va xazina to’plash funktsiyasini bajaradi. Pul 
jamg’armasi boylikning bir shakli hisoblanadi. Kishilar boylikni faqat pul shaklida 
emas, boshqa shakllardan - masalan, uy-joy, er, mashina, asbob-uskuna, aktsiya, 
obligatsiya va boshqa shaklda ham mujassamlashtirishi mumkin. Boylikning bu 
shakllarida likvidlilik darajasi pulga nisbatan (agar inflyatsiya bo’lmasa) past bo’ladi 
va ularning narxi ham o’zgarishi mumkin. Er, uy-joy, asbob-uskuna, qimmatbaho 
kog’ozlarni pulga aylantirmasdan turib biror to’lovni qoplash uchun yo’naltirib 
bo’lmaydi. Pulni bo’lsa xohlagan paytda turli to’lovlarni qoplash uchun yo’naltirish 
mumkin.
Inflyatsiya sharoitida pulni jamg’arish xohlagan rejani amalga oshirishga 
imkon bermasligi mumkin. Chunki jamg’ariladigan pullar o’z qadrini bir necha marta 
yo’qotib boradi va unga ishonch yo’qoladi. Bu sharoitda milliy pul birliklari 
muomala va to’lov vositasi, hamda baholar masshtabi bo’ladi, lekin jamg’arish 
vositasi bo’lib barqaror biror chet el valyutasi muomalaga kiradi va pul aktivlari shu 
valyutalarga almashtiriladi. Shu holni 50-yillarda janubiy Koreyada, 70-yillarda 
Isroilda, hozirgi kunlarda MDYo davlatlari amaliyotida ko’rish mumkin.
Odatda, pul barcha funktsiyalarini bir vaqtda ketma-ket bajarishi mumkin. 
Ba’zida mamlakatdagi iqtisodiy, siyosiy barqarorlikka qarab, pulning funktsiyalari 
bir-biridan ajralib qolishi ham mumkin. Masalan, 40-yillarda Xitoyda tovarlar bahosi 
AQSh dollarida aniqlangan, hisob kitoblarda, tovar sotish va sotib olishda Xitoy 
valyutasi qo’llanilgan. Xuddi shunday hol giperinflyatsiya davrida Isroilda, 
Argentina, Meksika, kabi mamlakatlarda joriy qilingan. Bu mamlakatlarning milliy 
valyutasi muomala va to’lov vositasi sifatida ishlatilgan.
25 

---

Adabiyotlarda
1
pulning jaxon puli funktsiyasi to’g’risidagi g’oyani ham 
uchratish mumkin. Bu funktsiyani biror valyutaga bog’lab qo’yish to’g’ri deb 
bo’lmaydi.
Agar biz tarixga e’tibor beradigan bo’lsak, tashqi savdo, xalqaro aloqalar, 
xalqaro kredit munosabatlarining rivojlanishi jahon puli sifatida oltinning 
qo’llanilishiga olib kelgan. 1867 yilda Parijda qabul qilingan kelishuvga asosan oltin 
davlatlar o’rtasida yagona pul (jahon puli) sifatida qabul qilingan. 1922 yilda 
Genuyada o’tkazilgan konferentsiyasidagi valyuta bitimiga asosan AQSh dollari va 
Angliya funt sterlingi oltinning o’rinbosari sifatida e’lon qilindi va xalqaro 
to’lovlarda qo’llanila boshladi. 1944 yildagi Brettonvud konferentsiyasidan keyin 
jahon puli funktsiyasi oltinda qoldirilgan holda, xalqaro to’lovlarda AQSh dollaridan 
ko’proq foydalanishga imkoniyat berildi. Dollarni oltinga almashtirish bo’yicha 
dollar kursi belgilandi va 35 dollar 31,1 gr. oltinga teng deb qabul qilindi. 
Keyinchalik har xil valyuta bloklari, valyuta kliringi tashkil qilindi. 70-yillardan 
boshlab xalqaro to’lovlarda XVF tomonidan kiritilgan maxsus hisob va to’lov birligi 
SDR (Special Dzawind Ridts) qo’llanila boshlagan.
1971 yilda SDRning oltin miqdori AQSh dollarinikidek 0,888 671 gr. oltinga 
teng deb belgilangan. Dollar devolvatsiya bo’lganidan keyin, 1974 yil 1 iyuldan 
boshlab SDR qiymati 16 davlat valyutasining o’rtacha kursi, keyinchalik etakchi besh 
mamlakat valyutasi kursi bo’yicha aniqlanadigan bo’ldi.
1979 yil martdan boshlab Evropa valyuta tizimiga kiruvchi mamlakatlarda 
xalqaro hisob-kitoblarni olib borish uchun xalqaro hisob birligi -EKYu (Europen 
Currencu Unit) qo’llaydigan bo’lishdi. EKYu - bu a’zo mamlakatlar banklaridagi 
schetlariga yozib qo’yiladigan hisob birligi. Iqtisodchilarimiz o’rtasida pulning jahon 
puli funktsiyasi mavjud deyuvchilar, biz yuqorida qisqacha ta’riflagan valyuta 
kliringi, SDR, EKYu kabi to’lov vositalariga jahon puli sifatida qaraydilar. Lekin 
SDR, EKYu lar asosan to’lovlarni amalga oshirishda qo’llaniladi. Bu jarayon esa
Drobozina L.A. Finansi, denejnoe obrashchenie, kredit. M.: «Finansi» 1997 g. s. 23. 
Jukova E.F. Obshchaya teoriya deneg i kredita. M.: «Yuniti» 1995 g. s. 79.
26 

---

pulning to’lov vositasi funktsiyasida o’z aksini topadi. Bu holda to’lov jarayoni 
mamlakat ichidagi emas, davlatlararo munosabatlarni o’z ichiga oladi.
27 

---