Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

2-§. Naqd pulsiz pul oboroti, uni tashkil qilish tamoyillari, naqd pulsiz hisob-
kitoblarning shakllari
Pul oborotining asosiy qismini naqd pulsiz oborot, ya’ni korxona, tashkilotlar 
o’rtasidagi, ularning davlat byudjeti, kredit tashkilotlari bilan naqd pulsiz bir 
schyotidan ikkinchi schyotga mablag’ o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladigan 
oborot tashkil qiladi.
Pul oboroti tarkibida naqd pulsiz oborot salmog’ining yuqori bo’lishining 
sababi, avvalam bor korxona, tashkilotlar o’rtasida iqtisodiy munosabatlarning 
rivojlanishi, ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishni yuksaltirish zarurligi, ba’zi 
bir tarmoqlarning ixtisoslashuvi, kredit sistemasining takomillashuvi va boshqalardir.
Naqd pul ishtiroksiz, mablag’larni bir schyotdan ikkinchi schyotga o’tkazish 
yo’li bilan amalga oshiriladigan hisoblar naqd-pulsiz hisob-kitoblar deyiladi.
O’zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblar «O’zbekiston 
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish to’g’risida»gi 1998 27 yil 
iyundagi 60-sonli qoidaga asosan olib boriladi.
Bu qoida O’zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi», 
«O’zbekiston Respublikasida korxonalar to’g’risida»gi qonunlar va O’zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining boshqa normativ hujjatlariga asosan ishlab 
chiqilgan 60-sonli qoidaga asosan, hisob-kitoblarni olib borishda ular qaysi mulk 
shakliga asoslanishidan qa’tiy nazar hisob-kitob shakllarini tanlash va olib borishda 
erkinliklar berilgan.
Naqd-pulsiz hisob-kitoblar qo’yidagi elementlardan tashkil topgan. Bular: 
naqd-pulsiz hisob-kitoblarni olib borish va amalga oshirishning asosiy tamoyillari; 
hisob-kitob shakllari; hisob-kitob xujjatlari; to’lov turi; navbati, manbalari; hisob-
kitob qatnashchilari, bankning xuquq va majburiyatlari va boshqalar.
Naqd-pulsiz hisob-kitoblar o’zining iqtisodiy mohiyatiga qarab tovarlarni 
sotish jarayoni bilan bog’liq hisob-kitoblar va notovar xarakterdagi hisob-kitoblarga 
bo’linadi. Tovarlarni sotish jarayonidagi hisoblar moddiy boyliklar aylanishi bilan 
bog’liq bo’lib, ular asosan korxona, tashkilotlar o’rtasida olib boriladi.
36

---

Naqd pulsiz hisob-kitoblar hisob xujjatlari asosida olib boriladi. Shartnomaga 
asosan mol etkazib beruvchi o’z vaqtida tovarning pulini (ekvivalenti) olishi, mol 
sotuvchi pulni o’z vaqtida o’tkazishi zarur.
Naqd-pulsiz hisob-kitoblar qo’yidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi:
- korxona, tashkilotlar o’z pul mablag’larini (o’z mablag’larini va qarz 
mablag’lar) bankda saqlanishlari zarur.
-
barcha naqd-pulsiz hisob-kitoblar bank orqali o’tishi kerak; 
-
ho’jalik organlari hisob-kitoblar shakllarini erkin tanlashlari va uni shartnoma 
orqali mustahkamlab qo’yishlari mumkin; 
-
ho’jalik organlarning hisob-kitoblar bo’yicha shartnomaviy munosabatlariga 
bank aralashmasligi kerak; 
-
tovarlar va xizmatlar uchun to’lovlar to’lovchining roziligi bilan amalga 
oshiriladi. 
-
to’lovlar xo’jalik organlarining hisob varaqasidagi mablag’lari hisobidan, 
ba’zida (agar korxona kredit olishi mumkin bo’lsa) bank krediti hisobidan amalga 
oshirilishi mumkin; 
-
to’lov qoidasi mol etkazib beruvchi va mol sotib oluvchi tomonidan mol 
etkazib berish to’g’risidagi shartnoma asosida kelishib olinadi; 
-
mol etkazib beruvchining hisob varag’ig’a pul mablag’larini o’tkazish shu 
mablag’larni mol sotib oluvchining hisob varag’idan o’chirilganidan keyin amalga 
oshiriladi, (bundan cheklar bilan hisob-kitob qilish mustasno); 
Korxona, tashkilotlarga pul mablag’larini saqlash va hisob-kitoblar olib borish, 
kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun hisob-kitob yoki joriy varaqlar ochiladi.
Yoisob-kitob (joriy) varaqlarni ochish uchun korxona qo’yidagi hujjatlarni 
bankka taqdim qilishi zarur.
a)
hisobvaraqa ochish to’g’risida ariza; 
b)
xo’jalik, tashkilot tashkil qilinib, ro’yxatga olinganligini tasdiqlovchi hujjat; 
v) huquqiy shaxs Ustavini notarial tartibda tasdiqlangan, huquqiy shaxs 
tomonidan imzolangan nusxasi;
37 

---

g) imzolar namunalari, muhr bosilgan va notarial tartibda tasdiqlangan 
varaqcha;
d) hisobvaraqasini ochish uchun yuqoridagi asosiy hujjatlardan tashqari zarur 
bo’lganda boshqa qo’shimcha hujjatlar ham bankka berilishi mumkin.
«O’zbekiston Respublikasida korxonalar to’g’risida»gi Qonunga asosan ish 
xaqi to’lash, byudjetga to’lovlar, davlat sug’urtasining majburiy turlariga doir 
to’lovlar va ijtimoiy sug’urta jamg’armasi (pensiya jamg’armasi)ga to’lovlar barcha 
korxonalar uchun birinchi navbatda to’lanadigan to’lovlar hisoblanadi.
Boshqa to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar navbatma-navbat taqvimiy ravishda 
bajariladi.
Agar korxona to’lovga layoqatsiz (bankrot) deb topilsa, to’lovlar ketma-ketligi 
O’zbekiston Respublikasining «Bankrotlik to’g’risida»gi qonunga binoan xo’jalik 
sudi tomonidan tugatish rejasi asosida belgilanishi kerak.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar banklar tomonidan, O’zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki belgilangan shakllarda va xalqaro amaliyotda qabul qilingan 
shakllarda olib boriladi.
Yoisob-kitoblar shakllari deyilganda odatda huquqiy me’yorlarda ko’zda 
tutilgan, mablag’larni mol etkazib beruvchining hisob varaqasiga yozish usuli, hisob-
kitob hujjatining turi, hamda hujjatlarning aylanish tartibi bilan farq qiluvchi hisob-
kitoblar turlari tushuniladi.
Yoisob-kitob operatsiyalari banklar tomonidan korxona ochilgan hisob 
varaqalaridan mijoz bilan hisob-kitob hizmati ko’rsatish yuzasidan tuzilgan 
shartnomaga asosan amalga oshiriladi.
Bank xo’jalik yurituvchi sub’ektlarlarning pul mablag’larini ular ochgan hisob 
varaqalarida saqlaydi, ana shu hisob varaqalarga keladigan pullarni ularga o’tkazadi. 
Bank pullarni o’tkazish, hisob varaqalaridan pul berish to’g’risidagi, bank bilan 
korxona o’rtasidagi shartnomada nazarda tutilgan boshqa bank operatsiyalarini 
amalga oshirish xaqidagi farmoyishlarni ado etadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998yil 27 iyun 60-sonli 
«O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish qoidasiga
38

---

asosan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar quyidagi 
shakllarda amalga oshiriladi:
a)
to’lov topshiriqnoma orqali; 
b)
to’lov talabnomalari orqali; 
v) akkreditivlar orqali; 
g) inkasso topshiriqnomalari bilan;
d)
cheklar bilan hisoblashish orqali; 
e)
memorial orderlar orqali 
Yuqorida sanab o’tilgan naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining qaysi birini 
qo’llash mumkinligini to’lovchi va mablag’ oluvchi korxonalar o’rtasidagi 
tuziladigan xo’jalik shartnomasida kelishilgan holda aks ettiriladi.
39 

---