Anatomiya sohasiga hissa qo‘shgan o‘zbek olimlar

Skelet tizimi filogenezi va buzilishlari.
Suyaklarning mineral modda almashinish funksiyasida ishtirok etishi - suyaklar turli 
tuzlami tuplanish deposi xisoblanadi. 
[1]
a’zo sifatida nafaqat suyak to’qimasidan, 
balki uni 
tarkibiga biriktiruvchi tukima
, qon tomirlari va nervlar kiradi. Tashqaridan 
suyak suyak usti pardasi yoki periost bilan qoplangan. Suyak pardasi pishiq 
biriktiruvchi to’qimadan tashkil topib, uning tarkibida qon tomirlari, limfatik 
tomirlar va nervlar o’tadi. Suyak usti pardasining tashqi qavati tolali, ichki qavati - 
suyak xosil qiluvchi qatlam bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri asosiy suyak to’qimasi bilan 
birlashib ketadi. Suyak usti pardasi tarkibidagi osteoblastlar suyakni rivojlanishini, 
eniga o’sishini va turli jaroxatlardan sung tiklanishini ta’minlaydi. Endost yupqa, 
nozik parda bo’lib, suyakni suyak kumigi tomondan koplab turadi. Endost tarkibida 
osteoblastlar 
va 
kollagen 
tolalaning 
tutamlari 
uchraydi. 
Suyaklar 
bir vaqtda xam qattik
, xam elastik xususiyatga ega bo’lib, ularning 
tarkibida 1/3 qismi organik moddalar (ossein) bo’lsa, qolgan 2/3 qismini esa 
anorganik moddalar - kalsiy, fosfor va magniy tuzlari tashkil etadi. Suyaklar 
elastikligini ossein ifodalasa, qattiqligi esa mineral tuzlari tufayli xosil bo’ladi. 
Organik va anorganik moddalaming nisbati suyaklarda yoshga qarab o’zgarib 
boradi. Yosh organizmning suyaklari tarkibida ossein ko’p bo’lganligidan ular 
egiluvchan va maxkam bo’ladi. Yosh ulg’ayib borgan sayin suyaklarda mineral 
tuzlar miqdori oshadi. Shuning uchun keksa kishilaming suyaklari o’zining elastik 
xususiyatlarini asta-sekin yuqotib borib, murt va tez sinadigan bo’lib qoladi. 
Suyaklar 
xaqidagi 
ta’limot 
Odam tanasining 1,5 - 1,7 qismi suyaklardan iborat bo’lib, suyaklar yig’indisiga 
skelet 
deyiladi. Skelet degan so’zi grekcha “skeleton” so’zidan kelib chiqib, 
“quritilgan” degan ma’noni anglatadi. Bunday ma’noni 
kiritilishiga sabab
, qadimgi 
davrda skelet oftob ta’sirida yoki qumning qizig’idan foydalanib tayyorlangan. 
Skelet tarkibiga 200 dan ortiq suyaklar kirib, ulardan 33-34 tasi toq sonda bo’ladi. 
Shartli ravishda skelet 2 qismga - o’q skeleti va qo’shimcha skeletiga ajratiladi (rasm 

---

1). O’q skeletiga kalla skeleti (29 suyaklar), ko’krak qafasi (25 suyaklar), umurtqa 
pog’onasi (26 suyaklar) kiradi. Qo’shimcha skelet tarkibiga qo’l skeleti (64), oyoq 
skeleti (62) kiradi. Rasm № Odam skeleti. 1- kalla skeleti, 2- umurtqa pog’onasi, 3- 
umrov suyagi, 4- qovurg’a, 5- tush suyagi, 6- 
elka suyagi
, 7- bilak suyagi, 8- tirsak 
suyagi, 9- kaft oldi 
suyaklari, 10- kaft suyaklari, 11- 
barmoq falangalari
, 12- yonbosh 
suyagi, 13- dumg’aza, 14- qov suyagi, 15 quymich suyagi, 16- son suyagi, 17- tizza 
qopqog’i, 18- katta boldir suyagi 19- 
kichik boldir suyagi
, 20- oyoq panjasining kaft 
oldi suyaklari, 21- oek panjasining kaft suyaklari, 22- barmoq falangalari Skelet 
suyaklari 
organizmda 
bir 
qancha 
funksiyalarni 
bajaradi: 
1. Ximoya vazifasi - suyaklar yig’indisi odamlarda, xamma umurtqali xayvonlarda 
organizmni sirtidan joylashib, tashki skeletni xosil qiladi va atrofdagi muxitda 
bo’ladigan turli-tuman ta’sirotlardan saqlaydi. Ayrim suyaklar organizmda turli 
bo’shliqlar 
xosil qilib
, bu bo’shliqlar ichida joylashgan a’zolar tashqi muxitdan 
pishiq ximoyalangan bo’ladi. Masalan, umurtqa kanalida orqa miya joylashgan, 
kalla skeleti ichida - bosh miya, ko’krak qafasida yurak, o’pkalar, qizilungach va 
yirik 
qon 
tomirlari 
joylashgan. 
2. Tayanch vazifasi - yumshoq to’qima va a’zolar skeletining tashkil etuvchi ayrim 
qismlariga birikib turishi natijasida, a’zolarni organizmda muayyan joyda o’rnashib 
turishini 
ta’minlaydi. 
3. Xarakat vazifasi - skeletni tashkil qilib turgan suyaklar bir - biri bilan 
bug’imlar 
orqali 
birlashib
, 
xar 
xil 
richaglar 
xosil 
qiladilar. 
Suyaklargapaylarvabog’lamlaryordamidamuskullarbirikib, 
nervsistemasitomonidankeladiganimpulslaryordamidamuskullarqisqarishiniyuzaga
keltiradi. 
Suyakvamuskulsistemalaridantayanch-
xarakatapparatixosilbo’ladivatananifazodaturlixolatlardasaqlashda, 
turlixarakatlarnibajarishdaishtiroketadi. 
4. 
Qonyaratilishiyokigemopoezfunksiyasi 
- 
ma’lumki, 
naychalisuyaklariningkanalidasuyakiligiyokikumigijoylashgan. 
Suyak 
kumigi 
emrional xayotning uchinchi oyi oxirida paydo bo’ladi. Eritrotsitlar va donador 
leykotsitlar suyak kumigida takomil topadi. Demak, suyaklar qon yaratuvchi asosiy 

---

manba 
xisoblanadi. 
Suyaklar tarkibida organik va anorganik moddalardan tashqari A, D va S vitaminlari 
xam bo’ladi. Yosh bolalarning suyaklari tarkibida kalsiy tuzlari va D vitamini 
etishmasa raxit kasalligi vujudga keladi, suyaklaming pishiqligi kamayadi va xar 
tomonga 
qiyshayishi 
mumkin. 
Suyaklami bo’g’im xosil qiladigan satxlari bo’g’im tog’aylari bilan qoplangan. 
Suyak kavaklari suyak iligi bilan tula bo’ladi. Suyak iligi, organizmga qon 
elementlari ishlab beradi va muxim biologik vazifani bajaradi. Ilik sarik va qizil 
bo’ladi. Sariq ilik asosan yog’ xujayralaridan iborat bo’lsa, qizil ilik retikulyar 
to’qimasidan iborat nozik qizil massa bo’lib, qon shakliy elementlami ishlab 
chiqarish manbasi xisoblanadi.
Skelet qanday funktsiyalarni bajarishi haqida 
gapirishdan oldin, tananing ushbu qismining bir qator o'ziga xos xususiyatlarini 
ta'kidlash kerak. Xususan, strukturaning ba'zi jinsiy xususiyatlari qiziqish uyg'otadi. 
Hammasi bo'lib, skeletni tashkil etuvchi 206 suyak mavjud (fotosuratda uning 
barcha elementlari tasvirlangan). Deyarli hamma narsa bo'g'inlar, ligamentlar va 
boshqa bo'g'inlar orqali bir butunga bog'langan. Erkaklar va ayollarning skelet 
tuzilishi umuman bir xil. Ularning o'rtasida tub farqlar yo'q. Biroq, farqlar faqat 
ozgina o'zgartirilgan shakllar yoki individual elementlarning o'lchamlari va ular 
tashkil etadigan tizimlarda mavjud. Erkaklar va ayollar skeletlari tuzilishidagi eng 
aniq farqlar, masalan, barmoqlar va oyoq-qo'llarning suyaklari ikkinchisiga 
qaraganda biroz uzunroq va qalinroq bo'lishini o'z ichiga oladi. Bunday holda, 
tuberozitlar (mushak tolalarini aniqlash joylari), qoida tariqasida, erkaklarda ko'proq 
seziladi. Ayollarda tos suyagi kengroq va qovurg'a suyagi torroq bo'ladi. Bosh 
suyagidagi jinsiy farqlarga kelsak, ular ham ahamiyatsiz. Shu nuqtai nazardan, 
mutaxassislar uchun kimga tegishli ekanligini aniqlash juda qiyin: ayol yoki erkak. 
Shu bilan birga, ikkinchisida peshona tüberkülozları va tüberkülü yanada kuchliroq 
chiqib ketadi, orbitalar kattaroq, paranasal sinuslar yaxshi ifoda etilgan. Erkak bosh 
suyagida suyak elementlari urg'ochi ayolga qaraganda birmuncha qalinroq.

---