Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

J.Piaje qarashlarini L.S.Vigotskiy tomonidan tanqidiy tahlili.
J.Piajening egotsentrik nutq vazifasi va taqdiri haqidagi farazidan 
gumon qilib, L.S.Vigotskiy rus psixologiyasida birinchi bolib 
bolalar egotsentrizm fenomenining nazariy tahlili va eksperi-
159

---

mental tadqiqini (o‘tkazgan) ochib bergan. L.S.Vigotskiy bola­
ning rivojlanishida egotsentrik nutqni yuzaga kelishi haqida o‘z 
farazini taklif qilgan. U egotsentrik nutqni «o‘zi uchun nutq» si­
fatida tashqi ijtimoiy nutqdan ichkiga o‘tish bosqichi sifatida tal- 
qin qilgan.
Bundan kelib chiqib ichki nutq rivojlanishining boshlang‘ich 
shakli sifatida egotsentrik nutqning tuzilish shakli sifatida o‘zi- 
ga xos xususiyatlari xarakterlidir: vaziyatda chetda bo‘lgan atrof- 
dagilar uchun tushunarsizlik, qisqartirilganlik, tushirib qoldirish- 
ga moyillik, egotsentrik nutq kattalarning ichki nutqi bilan uni 
yaqinlashtiruvchi, juda muhim vazifani bajaradi: bola xulq-at­
vorini rejalashtirish, tashkillashtirish va boshqarish (funksiyasi) 
vazifasi.
L.S.Vigotskiy egotsentrik nutq vazifalarini bunday izohlani- 
shini isbotlash uchun qator o‘ziga xos eksperimental usullarni 
qollagan. Masalan, bolalarning erkin faoliyati jarayoniga buzi- 
lishlar va qiyinchiliklarni kiritish ma’lum bir vaziyatni bolada ke- 
rakli qalam, qog‘oz bo'yoqni mavjud emasligi. Ma’lum bo‘lishi- 
cha, qiyinchilik vaziyatida egotsentrik nutq koeffitsienti deyarli 
ikki martaga oshgan. Bola yuzaga kelgan vaziyatni anglashga 
harakat qilib o‘z-o‘zi bilan mulohaza yuritadi: «Qalam qayerda 
endi qizil rangda chizib suv bilan ho‘llayman (namlayman), u 
qorayadi va ko‘k rangga o‘xshab qoladi». Singan qalam tramvay 
g‘ildiragini to‘g‘ri chizib tugatishga imkon bermasligi rasm sujeti- 
ni o'zgartirishga undaydi, keyin gap tramvayning ishdan chiqishi 
va uni sozlash haqida ketadi. Egotsentrik nutq funksiyasi xulq-at- 
vorning murakkab uyg‘unligidir (ritmligi) yanada keng ma’noda 
murakkab vaziyatdan chiqish rejasini ishlab chiqish kelgusidagi 
xatti-harakatlarni fikrlash, rejalashtirish va boshqarish vositasidir. 
Shu o‘rinda bunday rol haqida J.Piaje quyidagi fikrlarni bildir- 
gan: bola o‘zining xatti-harakatlari xususida faqat ovoz chiqa- 
rib o‘ylasaa, sira hech nimani hech kimga aytishni xohlamaydi. 
Bunday tarzda egotsentrik nutq taqdiri uning xususida butunlay 
ichki nutqqa tubdan o‘zgartirish bilan bog‘liq. J.Piajening egot-
160

---

sentrik nutq haqidagi dastlabki tasavvurlarini (J.Piaje egotsentrik 
nutqni ta’limotining negizi sifati ko‘rib chiqqan) L.S.Vigotskiy 
buzib, egotsentrizm fenomenining o‘zini inkor qilgan.
J.Piaje hamkasbining egotsentrik nuqtayi nazarini rivojla­
nish yo‘llari haqidagi aytgan farazining ahamiyatga ega ekan- 
ligini e’tirof etgan. U egotsentrizm individualizm emasligini o‘z 
«Men»ini anglashni haddan ortiq oshib ketmasligini, balki bilish 
istiqbollarini o‘zgartirishini oldindan detentratsiya qila olmas- 
lik ekanligini e’tirof etib, yana bir bor egotsentrizm tushunchasi- 
ga oydinlik kiritgan. J.Piaje fikriga ko‘ra, egotsentrizm fenomeni 
umumiy xarakterga ega bo‘lib, nutq sohasida faqat uni ifodalash 
bilan bog‘lab berilmaydi. Bilish egotsentrizmi, xususan kattalarda 
fikr-mulohaza yuritganda yoki bilish jarayonida o‘zining obyek­
tiv holatini hisobga olmaganda (dastlabki faoliyat davrida ma’ru- 
za o‘qiyotgan o‘qituvchi o‘zi qay darajada bilsa, taxminan shu da­
rajada talabalar biladi, deb o‘ylashi mumkin) kuzatiladi.