MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Zoologiya sahəsi 

Azərbaycanda zoologiya elminin tarixi və inkişafı M.Ə.Musayevin (1987) məlumatına  əsaslanaraq  şərh 

olunur.  

Azərbaycanın çoxcəhətli faunası bir çox təbiətşünasların və  səyyahların diqqətini cəlb etmişdir. Hələ 

eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə Qobustanda yaşayan ibtidai insanlar qayalar üzərində Azərbaycanın heyvanlar 

aləminin müxtəlif nümunələrini – öküz, maral, at və s. təsvir edirdilər.  

Azərbaycanın heyvanlar aləmi haqqında ilk məlumatlara qədim yunan və Roma səyyahlarının (Herodot, 

Klavdi Elian), coğrafiyaşünasların (Əl-İstəhri, Rubruk, Tavernye, Oleari, X-XII əsrlər)  əsərlərində, böyük 

Azərbaycan şairlərinin poemalarında (Nizami, XII əsr; Füzuli, XVI əsr) və s.-də rast gəlmək olar.  

S.Q.Qmelinin 1770 və 1773-cü illərdə  gəlişi Azərbaycan faunasının tədqiqinin başlanğıcı sayılmalıdır. 

Görkəmli təbiətşünaslardan Menetrie, Qoqenaker, Radde, Ber, Qrimm, Kessler və başqaları müxtəlif vaxtlarda 

Azərbaycanda olmuş və tədqiqatlar aparmışlar. Onlar bir çox yeni heyvan növləri təsvir etmişlər. 1867-ci ildə 

Tiflisdə Qafqaz muzeyi təşkil olunmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən bu muzeyin işçiləri 

Azərbaycanın müxtəlif quberniyalarının faunasını  tədqiq etmiş  və bir sıra zərərli gəmirici növlərin, 

çəyirtkəkimilərin və s.-nin kənd təsərrüfatında rolunu müəyyənləşdirmişlər. Burada həm də zərərvericilərə qarşı 

mübarizə tədbirləri hazırlanır və aparılırdı. Bu muzeyin (indi Gürcüstan Dövlət Muzeyi) mövcud olduğu dövr 

ərzində burada Azərbaycan faunası üzrə ayrı-ayrı  şəxslərin müxtəlif vaxtlarda yığdığı  zəngin material 

toplanmışdır.  

Beləliklə, XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın heyvanlar aləmini yalnız gəlmə alimlər öyrənirdi.  

 

28

Beləliklə, Azərbaycanda 1920-ci ilə kimi zəif stasionar zooloji müəssisə – Bakı ixtioloji stansiyası var idi. 

1912-ci ildə  təşkil olunmuş bu stansiya ölkənin balıq təsərrüfatının öyrənilməsini lazımi səviyyədə  təşkil edə 

bilməmişdi. 1909-cu ildə Bakı, 1916-cı ildə Yelizavetpol-Zaqatala müvəqqəti entomoloji kabinetləri fəaliyyətə 

başladı. Bakı-Dağıstan bitki mühafizəsi bürosu (1916-cı il) çəyirtkə  və  gəmiricilərə qarşı mübarizənin təşkili 

üzrə iş aparırdı.  

Gəncə şəhərinin yaxınlığındakı Zurnabad taunla mübarizə stansiyasında (1902-ci il) mal-qaranın parazitar 

xəstəlikləri qismən öyrənilirdi.  

Azərbaycanın heyvanat aləminin planauyğun, sistemli tədqiqi yalnız sovet hakimiyyəti illərində elmi 

idarələrin və ali məktəblərin geniş şəbəkəsi yarandıqdan sonra mümkün oldü.  

1932-ci il Azərbaycanın inkişaf etməkdə olan zoologiya elmi üçün xüsusən  əlamətdar oldu. Həmin ildə 

hökumətin qərarı ilə SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin tərkibində zoologiya bölməsi yaradıldı. 

Onun tərkibində 2 seksiya fəaliyyət göstərirdi: quru və su faunası. Həmin ilin noyabrında üçüncü seksiya-ev 

heyvanları seksiyası yaradıldı və ona rəhbərlik prof. İ.İ.Kaluginə tapşırıldı.  

Protozooloji və parazitoloji tədqiqatlar akademik M.Ə. Musayevin rəhbərliyi ilə aparılır. Tədqiqatçılardan 

M.Ə. Musayev, Y.Y.Yolçiyev, F. Əliyeva, A.A. Manafov, Surkova, A. Abidinbəyova,  Ş.R.  İbrahimov, 

T.K.Mikayılov, Ş.R. İbrahimov və b. göstərmək olar.  

Entomoloji tədqiqatlar, həşəratlar qruplarının faunastik komplekslərinin öyrənilməsi ilə A.V.Boqarev, Çer-

nova, Miram, Sidorski, S.P.Tarbinski, N.P.Səmədov, V.N.Ruşanova,  Ş.M. Cəfərova, A.Ə.Abdinbəyova, 

N.B.Mirzəyeva, N.C.Vəzirov, R.M. Əfəndi, X.Ə.Əliyev, Z.M.Məmmədov, A.Ə.Əliyev, L.M. Rzayeva və b. 

tərəfindən aparılmışdır.  

Helmintoloji tədqiqatlar K.İ.Skryabin, P.P.Popov, S.M. Əsədov, H.Ə.Qasımov, İ.Ə.Sadıqov, fitohelminto-

loji tədqiqatlar isə Q.Ə.Qasımova tərəfindən yerinə yetirilmişdir.  

Quru faunası seksiyası üzrə məməlilər, quşlar, ilanlar, suda-quruda yaşayanlar, onurğasızlar, Qızılağac və 

Zaqatala qoruğunun faunası, qansoran həşərat, parazit qurdlar, əkinlərin nematodları, tərəvəz və bostan 

zərərvericilərin öyrənilməsi üzrə  tədqiqatlar aparılmışdır. Bu istiqamətdə  işlərin  əsas tədqiqatçılarından 

A.N.Arqiropulo, V.S.Yelpatyevski, N.K.Vereşaqin, A.M.Ələkbərov, X.M.Ələkbərov, ornitoloji tədqiqatların 

müəlliflərindən isə A.Y.Tuqarinov, M.Ə.  Əhmədov, Y.V.Kozlova-Puşkaryeva, N.K.Vereşaqin, A.N. 

Xanməmmədov, D.Q.Tuayev, V.İ.Vasilyev, İ.R.Babayev və b. göstərmək olar.  

Su faunası seksiyası üzrə Azərbaycan ərazisində Xəzərin balıqları, ali xərçəngkimiləri, kollektor suları və 

irriqasiya sistemlərinin biologiyası, Azərbaycanın hidrobiologiyası və s. öyrənilmişdir. Hidrobioloji və ixtioloji 

tədqiqatlar A.N.Derjavin, Ə.N. Əlizadə, Ə.H.Qasımov, M.Ə.Salmanov, Y.Ə. Əbdürrəhmanov, R.A.Qayıbova, 

H.S.Abbasov, A.N. Smirnov, Z.M.Quliyev və b. tərəfindən yerinə yetirilmişdir.  

Hazırda Azərb.MEA Zoologiya İnstitutu  əməkdaşlarının və digər müəssisə  və ali məktəblərdə çalışan 

zooloqların apardıqları çoxillik tədqiqatların nəticəsində Azərbaycanın zəngin heyvanlar aləmindən (təxminən 

18 min heyvan növü) aşağıdakılar müəyyən edilmişdir: 

1500 növdən artıq ibtidai, 1200 növdən çox heyvanlarda parazitlik edən qurdlar (helmintlər), 300 növdən 

artıq fitohelmint, təxminən 290 növ rotatori, 360 növdən çox xərçəngkimi, təqribən 14 min növ həşərat, 1100 

növdən artıq hörümçəkkimi, 181 növ ilbiz, 101 növ və forma balıq, 10 növ suda-quruda yaşayan, 54 növ 

sürünən, 348 növ quş, 97 növ məməli (o cümlədən 13 növ həşəratyeyən, 24 növ yarasa, 29 növ gəmirici, 2 növ 

dovşan kimi, 19 növ yırtıcı, 9 növ dırnaqlı, 1 növ kürəkayaqlı). Respublika faunasından 109 növ heyvan 

«Azərbaycanın Qırmızı kitabı»na daxil edilmişdir.  

Zoologiya institutu alimlərinin çoxillik tədqiqatlarının təhlili və ümumiləşdirilməsi nəticəsi olan 50-dən 

artıq monoqrafiya institutda əsaslı  tədqiqatların inkişafını  əks etdirir. Bunlardan «Azərbaycan faunası» 

seriyasından çoxcildli nəşrini (Azərb. dilində) xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Artıq bu seriyadan 6 cild nəşr 

olunmuşdur («Balıqlar», «Quşlar», «Məməlilər», «Xərçənglər», «Rotatorilər», «Yarpaqyeyən böcəklər»). 

Müəlliflər kollektivinin «Azərbaycanın heyvanlar aləmi» adlı 3 cildlik əsəri rus dilində nəşr edilmişdir, əsərdə 

Azərbaycan  ərazisində  və  Xəzər dənizinə qonşu sahələrdə yaşayan bütün heyvan qruplarının zooloji tədqiqi 

ümumiləşdirilmişdir. Hazırda əsər Azərbaycan dilində nəşrə hazırlanır.  

Zoologiya  İnstitutunun nəzdində zooloji muzey 1971-ci ildən fəaliyyət göstərir və 1987-ci ilə  qədər ona 

A.İ. Xanməmmədov rəhbərlik etmişdir. Həmin ildən sonra İ.R.Babayev muzeyin müdiri vəzifəsində  işləyir. 

Hazırda muzeydə onurğasızlar və onurğalılar faunasını səciyyələndirən 800-dən çox eksponat vardır. Eksponat-

lar arasında sürünənlər, suda-quruda yaşayanlar, balıqlar, quşlar və  məməlilər sinfinin nümayəndələrinin 

müqəvvaları, müxtəlif heyvanların embrionları, molyuskların, xərçəngkimilərin, dərisitikanlıların, su 

həşəratlarının, eyni zamanda müxtəlif heyvanların helmintləri, Azərbaycan torpaq və bitkilərinin nematodları, 

eləcə də kənd təsərrüfatı bitkiləri zərərvericilərinin qrupları üzrə kolleksiyaları vardır. Muzeydə xarici ölkələrin 

faunasını əks etdirən nümunələrin müqəvvaları da vardır. Onlardan Hindistan fili, şir, zürafə seyrçilərdə böyük 

maraq doğurur.  

Hər il muzeyə 10 mindən artıq ekskursant gəlir. Bura kollektiv halında Bakı  şəhəri rayonlarının orta 

məktəblərinin şagirdləri, texnikumlarının, litseylərin və ali məktəblərin tələbələri gəlirlər. 

 

29

 

 

 

30

 

 

 

 

 

 

 

I HİSSƏ 

 

NƏZƏRİ EKOLOGİYA 

 

 

 

 

 

31

II Fəsil 

 

HƏYAT (YAŞAYIŞ) MÜHİTİ VƏ 

EKOLOJİ FAKTORLAR 

 

Yaşayış mühiti canlı orqanizmləri əhatə edən təbiətin bir hissəsi olub onlarla bilavasitə qarşılıqlı əlaqədədir. 

Mühitin tərkib hissələri və xassələri çox müxtəlif və  dəyişkəndir. Hər bir canlı, daim mürəkkəb və  dəyişkən 

həyatına uyğunlaşır və onun dəyişkənliyinə uyğun olaraq həyat tərzini nizamlayır. 

Planetimizdə canlı, ona xas olan şərait ilə bir-birindən fərqlənən orqanizmlər 4 əsas yaşayış mühitini 

mənimsəmişlər. İlk dəfə həyat su mühitində baş vermiş və yaylmışdır. Sonralar canlı orqanizmlər yer səthi-hava 

mühitinə yiyələnərək torpaq əmələ gətirmiş və orada məskən salmışlar. Dördüncü spesifik həyat mühiti isə canlı 

orqanizmlərin özü olmuşdur. Onların hər biri özündə məskunlaşan parazit və simbiontlar üçün tam həyat mühiti 

hesab olunur.  

Orqanizmlərin mühitə uyğunlaşması adaptasiya adlanır. Adaptasiya qabiliyyəti həyatın əsas xassələrindən 

biridir, belə ki, həyatın mövcudluğunun mümkünlüyünü, orqanizmlərin çoxalıb artmasını təmin edir. Adaptasiya 

növlərin təkamülü gedişində baş verir və dəyişir.  

Mühitin orqanizmlərə təsir göstərən ayrı-ayrı xassələri və ya elementləri ekoloji faktorlar adlanır. Mühit 

faktorları olduqca müxtəlifdir. Onlar canlı qruplaşmalar üçün vacib və ya əksinə, zərərli ola bilər, onların 

yaşamasına və çoxalmasına səbəb və ya mane ola bilər. Ekoloji faktorlar  üç əsas qrupa bölünür: abiotik, biotik 

və antropogen. 

Abiotik faktorlar bütün qeyri-üzvi mühit faktorların məcmusunu təşkil edib bitki və heyvanların həyatına 

və yayılmasına təsir göstərir. Onlar fiziki, kimyəvi və edafik faktorlara bölünür.  

Fiziki faktorların  mənbəyi fiziki vəziyyət və ya hadisə (mexaniki, dalğalı  və s.) sayılır. Məsələn, 

temperatur,  əgər o, çox yüksəkdirsə, yanma (yanıq), çox aşağı olduqda isə donma (donuşluq) baş verir. 

Temperaturun təsirinə digər faktorlar da təsir göstərə bilər, məsələn, suda-axın, quruda isə külək, rütubətlilik və 

s.  

Kimyəvi faktorlar - mühitin kimyəvi tərkibi ilə  əlaqədar təsir göstərir. Məsələn, suyun duzluluğu çox 

olarsa, su hövzəsində həyat olmaya bilər (Ölü dəniz), bununla belə saf suda dəniz orqanizmlərinin əksəriyyəti 

yaşaya bilmir. Quruda və suda heyvanların həyatı kifayət qədər oksigenin miqdarından asılıdır.  

Edafik və ya torpaq faktorları – torpaqda yaşayan orqanizmlərə  təsir göstərən torpağın və dağ 

süxurlarının kimyəvi, fiziki və mexaniki xassələrinin məcmusu. Torpaq kimyəvi komponentlərinin (biogen 

elementlərin), temperaturunun, rütubətliliyinin, strukturunun, humusun miqdarının və s.-in, bitkinin böyümə və 

inkişafına təsiri yaxşı məlumdur.  

Lakin orqanizmlərə yalnız abiotik faktorlar təsir göstərmir. Orqanizmlər qruplaşmalar əmələ gətirir. Burada 

onlar qida resursları,  ərazi uğrunda mübarizə edir, yəni bir-birlərilə  rəqabət mübarizəsinə girir. Bu zaman 

növdaxili, həm də xüsusilə növarası  səviyyələrdə  yırtıcılıq, parazitlik və digər mürrəkəb qarşılıqlı  əlaqələr 

yaranır. Bu isə canlı aləmin faktorları və ya biotik faktorlar hesab olunur.  

Biotik faktorlar canlı orqanizmlərin bir-birinə  təsir formasıdır. Hər bir orqanizm daim bilavasitə  və 

dolayısı ilə (bilvasitə) digər canlının təsirinə  məruz qalır, özünün və digər növlərin nümayəndələri ilə (bitki, 

heyvan, mikroorqanizm) əlaqəyə girir, onlardan asılı olur və onlara təsir göstərir. Orqanizmlərin qarşılıqlı 

əlaqələri biosenozların və populyasiyaların mövcudluğunun əsası hesab olunur.  

Y.P.Xrustalyev və Q.Q.Matişeva (1996) görə biotik faktorlar bir orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin digər 

orqanizmlərin həyat fəaliyyətinə təsirlərinin məcmusu olmaqla bərabər, həm də cansız mühit məkanına təsiridir. 

Cansız mühitə təsir dedikdə, orqanizmlərin özlərinin müəyyən dərəcədə mövcud olduğu şəraitə təsir qabiliyyəti 

başa düşülür. Məsələn, meşədə bitki örtüyünün təsiri altında xüsusi mikroiqlim və ya mikromühit yaranır, bura 

açıq sahəyə nisbətən özünəməxsus temperatur- rütubətlilik rejiminə malikdir: qışda burada havanın temperaturu 

bir neçə dərəcə isti, yayda isə sərin və rütubətli olur. Ağacın koğuşunda, yuvalarda, mağaralarda da xüsusi mi-

kromühit yaranır.  

Qarın altındakı mikromühiti xüsusi qeyd etmək lazımdır, buranın mühiti sırf abiotik təbiətə malikdir. 50-70 

sm qalınlığından az olmayan qarın istiləşdirmə təsiri nəticəsində, onun əsasında (dibində), təxminən 5 sm qatda 

qışda xırda heyvanlar – gəmiricilər yaşayır, belə ki, temperatur şəraiti (0…2

0

C) onlar üçün əlverişli sayılır. Elə 

belə effektə görə də qarın altında payızlıq taxılların cücərtiləri qalır. Güclü şaxtalardan qarın altında iri heyvan-

lar (maral, sığın) da qorunur. 

Eyni növün fərdləri arasında növdaxili qarşılıqlı  əlaqələr qrup və kütləvi effektlə  və növdaxili rəqabətlə 

yaranır. Qrup və kütləvi effekt dedikdə eyni növ heyvanların iki və ya daha çox fərdlərinin birləşməsi 

(toplanması) və mühitdə yerləşərək effekt yaratması başa düşülür. Hazırda belə effektlər  demoqrafik faktor 

adlanır. Onlar populyasiya səviyyəsində orqanizm qruplarının say dinamikasını və sıxlığını səciyyələndirir, bu-

nun  əsasında növdaxili rəqabət durur və növarası  rəqabətdən kökündən fərqlənir. Növarası  əlaqələr olduqca 

müxtəlifdir.  İki yanaşı yaşayan ayrı-ayrı növlər bir-birinə heç bir təsir göstərməyə  də bilər, yaxud bir-birinə 

 

32

əlverişli (müsbət) və ya əlverişsiz (mənfi) təsir göstərir. Mümkün kombinasiya tipləri qarşılıqlı  əlaqələrin 

müxtəlif növlərini əks etdirir: 

- neytralizm – hər iki növ müstəqildir (sərbəstdir) və bir-birinə heç bir təsir göstərmir; 

- rəqabət – növlərdən hər biri digər növə əlverişsiz (mənfi, pis) təsir göstərir; 

-  mutalizm – növlər bir-birindən ayrıldıqda yaşaya (mövcud ola) bilməz; 

- protokooperasiya (həmrəylik) – hər iki növ qruplaşma əmələ gətirir, qruplaşma onlar üçün faydalı olsa 

da, onlar ayrıldıqda da yaşaya (mövcud ola) bilər; 

- kommensalizm – növün biri kommensal olub, bir yerdə yaşadığı başqa növdən fayda alır, digər növ isə 

sahib olub, heç bir fayda götürmür (qarşılıqlı dözüm); 

- amensalizm – növün biri amensal olub digər növ onun böyümə və çoxalmasına təzyiq göstərir; 

- parazitlik – parazit növ öz sahibinin böyümə və çoxalmasını ləngidir və hətta onu məhv edə bilər; 

- yırtıcılıq – yırtıcı növ öz «qurbanına» (şikarına) hücum edir və onunla qidalanır. 

 Növarası əlaqələr biotik qruplaşmaların (biosenozların) mövcudluğu əsasında yaranır.  

Antropogen faktorlar.   İnsan cəmiyyətinin fəaliyyət forması olub, orqanizmlərin həyatına birbaşa təsir 

göstərir və ya dolayısı ilə yaşayış mühitinə bilavasitə  təsir göstərməklə. Bəşəriyyət tarixi gedişində ilk əvvəl 

ovçuluğun inkişafı, sonralar isə kənd təsərrüfatı, sənaye, nəqliyyat planetimizin təbiətini güclü dəyişmişdir.  

Canlı aləmə  və bütvölükdə biosferə antropogen faktorların təsiri sürətlə artmaqda davam edir və hazırkı 

şəraitdə çox vaxt hakimlik edir. İndiki dövrdə Yerin canlı aləmi və orqanizmlərin bütün növlərinin taleyi prakti-

ki olaraq insan cəmiyyətinin əlində olub antropogen amillərin təbiətə təsirindən asılıdır.  

Ekoloji faktorların  əksəriyyəti vaxta görə keyfiyyətcə  və  kəmiyyətcə  dəyişir. Məsələn, iqlim faktorları 

(temperatur, işıqlandırma dərəcəsi və s.) sutka, mövsüm, il ərzində dəyişir.  

Vaxta görə müntəzəm olaraq təkrarən dəyişən faktorlar dövri faktorlar adlanır. Bura iqlim faktorlarından 

başqa bəzi hidroloji faktorlar (qabarma və çəkilmələr, bəzi okean axınları) da aiddir. Gözlənilməz baş verən fak-

torlar (vulkan püskürməsi, yırtıcıların hücumu və s.) qeyri dövri faktorlar adlanır.  

Dövri və qeyri dövri faktorların ayrılması orqanizmlərin həyat  şəraitinə uyğunlaşmasının öyrənilməsində 

mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  

 

2.1. Limitləşdirici faktorlar, optimum qanunlar 

Hər bir faktorun orqanizmə müsbət təsiri yalnız müəyyən həddə (dozada) olur. Dəyişkən faktorun təsirinin 

nəticəsi hər şeydən əvvəl onun təzahür gücündən asılıdır. Faktorun həm çatışmayan (az), həm də artıq miqdarda 

təsiri fərdlərin həyat fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Faktorun əlverişli təsir gücü (dozası) müəyyən növün or-

qanizmi üçün ekoloji faktorun optimum zonası və ya sadəcə olaraq optimumu adlanır. Optimumdan kənara 

çıxma (sapma) güclü olduqca həmin faktorun orqainizmə məhvedici gücü yüksək olur (pessimum zonası). Eko-

loji faktorun maksimum və minimum dözümlülük rolu kritik nöqtə sayılır və bu nöqtədən kənarda artıq yaşayış 

(həyat) mümkün olmayıb ölüm başlayır. Kritik nöqtələr arasındakı dözümlülük həddi hər hansı bir konkret fak-

tora görə canlı orqanizmin ekoloji valentliyi adlanır. Müxtəlif növlərin nümayəndələri həm optimum 

vəziyyətinə, həm də ekoloji valentliyinə görə bir-birindən kəskin fərqlənir. 

Mühitin abiotik faktorlara münasibəti baxımından geniş ekoloji valentliyi göstərmək üçün faktorun adına 

«evri» önşəkilçisi  əlavə edilir. Evriterm növlər – temperaturun böyük tərəddüdünə davam gətirən,  evriqal 

orqanizmlər  – mühitin duzluluğunun və kimyəvi tərkibinin çox dəyişməsinə dözən,  evrioksibiontlar – suda 

oksigenin çox dəyişməsinə davam gətirən,  evrion növlər – PH mühitinin çox dəyişməsinə davam gətirən 

növlər,  əksinə, faktorun böyük dəyişməsinə davam gətirə bilməyən və ya dar ekoloji valentlik «steno» 

önşəkilçisi ilə qeyd edilir. Məs., stenoterm, stenoqal, stenotop, stenooksibiont orqanizmlər.  

Ekoloji faktorlar arasında həmçinin  limitləşdirici faktorlar ayrılır. Bu faktorlar müəyyən növ üçün ek-

stremal hesab olunan şəraitdə yaşamaq imkanını məhdudlaşdırır.  

Limitləşdirici faktorların  əhəmiyyəti haqqında fikri ilk dəfə XIX əsrin ortalarında alman aqrokimyaçısı 

Y.Libix irəli sürmüşdür. O, göstərmişdir ki, limitləşdirilmiş faktorlar (məsələn, istilik, işıq, su) yalnız faktorun 

azlığı (çatışmazlığı) deyil, həm də onun bolluğu (izafiliyi) ola bilər. Y.Libix «minimum» qanununu müəyyən 

etmişdir: məhsul minimum vəziyyətdə olan faktordan asılıdır. Məsələn,  əgər torpaqda faydalı komponentlər 

bütövlükdə tarazlaşdırılmış sistem təşkil edirsə  və yalnız fosfor minimum miqdardadırsa, bu faktor məhsulu 

azalda bilər. Lakin torpaqda mineral maddələr optimal miqdarda olduqca faydalı olduğu halda, onların hədsiz 

çox olması da məhsulun azalmasına səbəb olur. Deməli, faktorlar maksimum miqdarda olduğu halda da 

limitləşdirilmiş faktor ola bilər.  

Beləliklə, tələbatla (optimum miqdarla) müqayisədə özünün azlığı (çatışmazlığı) və hədsiz çoxluğu (izafi-

liyi) ilə orqanizmin inkişafını  məhdudlaşdıran faktorlar limitləşdirici faktorlar adlanır. Bəzən bu faktorlara 

məhdudlaşdırıcı faktorlar da deyilir. Deməli, orqanizmlər ekoloji minimum və ekoloji maksimumla 

xarakterizə olunur: bu iki miqdar (ölçü) arasındakı diapazonu tolerantlıq hüdudu (tolerantlıq qanunu) 

adlandırmaq qəbul edilmişdir (V.Şelford, 1913). Y.Odum (1975) tolerantlıq qanununu tamamlayan aşağıdakı 

məqamları göstərir.  

 

33

1. Orqanizm bir faktora görə geniş, digərinə isə dar diapazonda tolerantlığa malik ola bilər.  

2. Bütün faktorlara qarşı geniş diapazonluğa malik olan orqanizmlər adətən geniş yayılmışdır.  

3. Hər hansı növ üçün ekoloji faktorun biri üzrə  şərait optimal deyilsə, digər ekoloji faktora qarşı da 

tolerantlıq diapazonu məhdudlaşa (darala) bilər. Məs., azotun limitləşdirilmiş miqdarı zamanı taxıl bitkisinin 

quraqlığa davamlığı aşağı düşür; azotun miqdarı az olduqda solmanın qarşısının alınmasına çox, azotun miqdarı 

çox oldduqda isə nisbətən az su tələb olunur. 

4. Çoxalma dövrü adətən kritik olur; bu dövrdə bir sıra mühit faktorları çox vaxt limitləşdirilmiş olur.  

Tolerant orqanizmlər ətraf mühitin əlverişsiz dəyişkənliyinə olduqca dözümlü növlər hesab olunur.  

 

2.2. Orqanizmin həyatında fiziki və kimyəvi mühit faktorlarının əhəmiyyəti  

2.2.1. Temperaturun orqanizmə təsiri 

Temperatur – mühüm limitləşdirici faktorlardan hesab olunur. Temperatur daim təsir göstərən faktor 

sayılır; onun kəmiyyətcə göstəricisi geniş coğrafi, mövsümi və sutkalıq müxtəlifliyi ilə  səciyyələnir. Belə ki, 

səhrada qum səthində temperatur 60

0

C-yə qalxa bilir, Şərqi Sibirdə isə havanın minimum temperaturu mənfi 

70

0

C-yə enir. Ümumiyyətlə, +50-dən -50

0

C temperatur diapazonu biosferdə temperatur şəraitin fundamental 

xarakteristikası hesab olunur, hərçənd bu parametrlərdən sapmalar da olur.  

İqlim zonalarına görə temperatur rejimindəki fərq – Arktika və Antarktikanın sərt və uzun sürən qışı  və 

sərin qısa yayı olan qütb səhralarından, yüksək və nisbətən sabit temperatur ilə seçilən ekvator vilayətlərinə 

qədər yaxşı təzahür olunan konkret ərazinin temperatur şəraitinə dənizə olan yaxınlığı, relyef və digər faktorlar 

təsir göstərir. Aşağı en dairəsinin sahil vilayətində və ya rütubətli tropikada temperatur rejimi yüksək stabilliyi 

ilə fərqlənir. Məsələn, Ekvatorda temperaturun illik dəyişmə amplitudu cəmi 6

0

C, Konqo çayı hövzəsində orta 

aylıq kontinental fərqi -1-2

0

C təşkil edir. Halbuki, kontinental səhralarda temperaturun sutkalıq fərqi 25-38

0

, 

mövsümi fərqi isə 60

0

C-dən yuxarı ola bilər. Avropa kontinentinin şimali-şərqində aşağı orta illik temperatur 

fonunda temperaturun mövsümi dəyişmə amplitudu 100

0

-yə  qədər təşkil edir. Dağlarda temperaturun şaquli 

qradiyenti, temperatur rejiminin yamacların cəhətindən, parçalanma dərəcəsindən asılılığı yaxşı təzahur olunur.  

Torpaqda temperatur şəraiti daha çox «hamar» (zəif) gedir. Əgər torpağın səthində temperaturun dəyişməsi 

hava temperaturunun dinamikasını  əks etdirirsə, dərinliyə getdikcə mövsümi və digər temperatur tərəddüdü 

azalır və temperatur rejimi canlı orqanizmlər üçün stabil əlverişli olur.  

Qeyd edildiyi kimi istənilən növ üçün tolerantlıq hüdudu maksimum və minimum letal (öldürücü, 

məhvedici) temperatur hesab olunur, bu hüduddan kənarda növ istidən və ya soyuqdan ölümcül zədə alır. Bəzi 

nadir istisnalar nəzərə alınmasa, bütün canlılar 0 və 50

0

C temperaturu arasında yaşamağa qadirdir, bu hal 

hüceyrə protoplazmasının xassələri ilə bağlıdır.  

«Optimal interval»da orqanizmlər özlərini rahat hiss edir, fəal çoxalır və populyasiyanın sayı artır. Həyatın 

temperatur hüdudlarının «aşağı  həyat fəaliyyəti» kənar sahələrində orqanizmlər özünü sıxılmış hiss edir. 

Sonrakı soyumada – «dözümlülüyün aşağı  sərhədi» hüdudunda və ya istilyin «yuxarı dözümlülük sərhədi» 

hüdudunda orqanizmlər «ölüm zonası»na daxil olaraq məhv olur. Bu misalla bioloji davamlılığın ümumi qanu-

nu izah olunur (M.Lammottuya görə). Bunu istənilən mühüm limitləşdirici faktora aid etmək olar. «Optimal 

interval»ın ölçüsü orqanizmin dözümlülük (davamlılıq) «ölçüsü»nü, yəni onun faktora qarşı tolerantlıq ölçüsünü 

və ya «ekoloji valentliyi» səciyyələndirir.  

Heyvanların temperatura görə adaptasiya olunma prosesləri «Poykiloterm» və «qomoyoterm» heyvanların 

təşəkkül tapmasına səbəb olmuşdur. Heyvanların əksəriyyəti poykiloterm, yəni onların bədənlərinin temperaturu 

ətraf mühitin temperaturunun dəyişməsi ilə dəyişilir. Bura suda-qurada yaşayanlar, sürünənlər, həşəratlar və s. 

daxildir. Heyvanların az hissəsi qomoyoterm və ya bədənin temperaturu xarici mühitin temperaturundan asılı 

olmayaraq dəyişmir. Bura məməlilər (o cümlədən insan) və quşlar aiddir. Məməlilərin bədəninin temperaturu 

36-37

0

, quşlarınkı isə 40

0

C olur.  

Sıfır dərəcədən aşağı temperaturda yalnız qomoyoterm heyvanlar aktiv həyat sürə bilir. Poykilotermlər sıfır 

dərəcədən aşağı temperatura dözsə də bu zaman onlar hərəkətini dayandırır.  

Bitkilərin həyatında da temperatur mühüm rol oynayır. Temperatur 10

0

C yüksəldikdə fotosintez prosesinin 

intensivliyi iki dəfə artır, bu +30-35

0

C-yə  qədər müşahidə olunur, lakin temperaturun sonrakı yüksəlməsi 

nəticəsində fotosintezin intensivliyi aşağı düşür, +40-45

0

C-də isə bu proses dayanır.  

Ayrı-ayrı coğrafi zonaların bitkiləri temperatura müxtəlif cür tələbat göstərir. Məlum olduğu kimi tropik 

meşələrin bitkiləri +5, +8

0

C temperaturda zədələnir. Uzaq Şərq və Sibir meşələrində bitən qaraşam cinsi isə -70

0

 

şaxtalara davam gətirir.  

Bitkiləri istiliyin kənar defisitliyi şəraitinə adaptasiya olunmasına görə üç qrupa bölmək olar:  

1. Soyuğadavamlı olmayan bitkilər – suyun donma temperaturu şəraitində güclü zədələnir və  məhv olur. 

Bura «yağışlı» meşələrin bitkiləri və isti dənizlərin yosunları daxildir. 

2. Şaxtaya davamsız bitkilər – aşağı temperatura dözür, lakin toxumalarında buz əmələ gəldiyi vaxt məhv 

olur. İlin soyuq dövrü başlandıqda onlarda toxuma şirələrində və sitoplazmada osmotik aktiv maddələrin qatılığı 

artır, bu isə donma nəticəsini -5-7

0

C aşağı salır. Hüceyrələrdə su donma nöqtəsindən aşağıda soyuya bilər, 

 

34

hədsiz soyuma vəziyyəti bir neçə saat davam edə bilir. Bura bəzi həmişəyaşıl subtropik bitkilər aiddir. Vegeta-

siya dövründə bitkinin yarpaqlı budaqları şaxtaya davam gətirmir.  

3. Buzadavamlı və ya şaxtaya davamlı bitkilər qışı soyuq keçən mövsümi iqlimli vilayətlərdə bitir. Güclü 

şaxtalar zamanı ağac və kolların yerüstü orqanları donur, bununla belə həyat fəaliyyətini saxlaya bilir.  

Yüksək temperatura adaptasiya olunma dərəcəsinə görə orqanizmləri aşağıdakı qruplara bölmək olar: 

1.  İstiyə davamsız növlər - +30…+40

0

-də  zədələnir: eukariotik yosunlar, su çiçəkli bitkiləri, yerüstü 

mezofitlər. 

2. İstiyə dözümlü eukariotlar – güclü insolyasiya olan quru yerlərin (bozqır, səhra, savanna, quru subtropi-

ka və s.) bitkləri. +50…+60

0

C qızmaya yarım saat dözə bilir. 

3. İstiyə dözümlü prokariotlar – termofil bakteriyalar və göy-yaşıl yosunların bəzi növləri bura aiddir, on-

lar isti su mənbələrində +85, +90

0

C-yə dözür.  

Bəzi bitkilər müntəzəm olaraq yanğınların təsirini sınaqdan keçirərək qısa müddət  ərzində temperatur 

100

0

C-yə çatsa da, məhv olmurlar. Yanğınlar xüsusilə savanna, quru. sərtyarpaq meşələrdə və kolluqlarda baş 

verir. Orada yanğına davam gətirən bitkilər qrupu – pirofitlər bitir. Savannaların ağaclarının gövdələrində 

odadözümlü maddələrlə hopmuş qalın qabıq daxili toxumaları yanğının təsirindən etibarlı qoruyur. Pirofitlərin 

meyvə və toxumları qalın, çox vaxt ağaclaşmış örtüyə malik olur, odun (alovun) təsirindən çatlayır. Uzaq Şərq 

və Sibir meşələrində üstünlük təşkil edən qaraşam (Larix) da yanğına dözümlüdür. Bu meşələrdə gövdəsi oda 

məruz qalmayan ağac tapmaq çətindir.  

Bitkilərdən fərqli olaraq heyvanlar əzələyə malik olub daha çox daxili istilik yaradır. Əzələlər güclü və ak-

tiv olduqca heyvanlar daha çox istilik toplayır. Bitkilərdən fərqli olaraq heyvanlar olduqca müxtəlif imkanlarla 

daima və ya müvəqqəti olaraq şəxsi bədənlərində temperaturu nizamlayır. Heyvanların temperatura adaptasiya 

olunması aşağıdakı yollarla baş verir: 

1.  Kimyəvi termonizamlanma. Ətraf mühitdə temperaturun aşağı düşməsinə cavab olaraq istilik 

məhsulunun aktiv artması; 

2. Fiziki termonizamlanma – istilikvermə səviyyəsinin dəyişməsi, istiliyi saxlamaq və ya əksinə izafi isti-

liyi qovmaq (kənarlaşdırmaq). Fiziki termonizamlanma heyvanların xüsusi anatomik və morfoloji quruluşları ilə 

yerinə yetirilir: tük və lələk örtükləri, qan damarları sisteminin quruluşu, piy ehtiyanın paylanması, buxarlanma 

ilə istilik buraxma imkanı və s. 

3. Orqanizmin davranışı. Yerini dəyişməklə və ya daha mürəkkəb davranışı ilə heyvanlar hüdud tempera-

turdan aktiv surətdə uzaqlaşa bilər. Bir çox heyvanlar üçün davranış istilik balansını saxlamaq üçün yeganə və 

olduqca effektiv üsul sayılır.  

İstiqanlı heyvanlar yüksək kimyəvi termonizamlanmaya qabildir. Onlar yüksək intensiv maddələr 

mübadiləsi ilə fərqlənərək böyük miqdarda istilik hasil edir.  

Fiziki termonizamlanma ekoloji baxımdan daha sərfəlidir, belə ki, soyuğa qarşı adaptasiya əlavə istilik hasil 

etmək hesabına deyil, heyvanın bədənindəki istiliyi saxlamaq hesabına yerinə yetirilir.  

Məməlilərin xəz örtüyü, quşların lələk və pərğu (yumşaq tük) örtüyü bədən ətrafında hava qatının tempera-

turunu heyvan bədəninin temperaturuna yaxın saxlamağa imkan verir, bununla da xarici mühitə istiliyin 

ayrılmasını zəiflədir.  

Soyuq iqlim heyvanlarda dərialtı piy birləşdirici toxuma qatı bütün bədəndə paylanır, belə ki, piy-yaxşı isti-

lik izolyatoru hesab olunur. İsti iqlim heyvanlarında piy ehtiyatlarının belə paylanması izafi istiliyin xaric oluna 

bilməməsi ilə əlaqədar bədənin hədsiz qızması ölümə səbəb olardı. Odur ki, bu heyvanlarda piy ehtiyatı bədənin 

ayrı-ayrı hissəsində yerləşərək ümumi səthdən istiliyin xaric olunmasına mane olmur.  

Bitkilər aşağı temperatura morfoloji cəhətdən uyğunlaşaraq həyati formalar yaradır. Məsələn,  epifitlər – 

ayrı bitkilərin üzərində bitərək torpaqda kökləri olmur; fanerofitlər (ağac, kol, lianlar) tumurcuqları qarın 

səthində qalır və pulcuqlu örtüklə mühafizə olunur; kriofitlər – çoxillik ot bitkiləri olub, bərpa tumurcuqları 

kökümsovlarda, kök yumrularında, soğanaqlarda yerləşir və torpağın (geofitlər) altında olur; terofitlər – birillik 

bitkilər, əlverişsiz mövsümün başlanğıcında məhv olur, onların yalnız toxum və sporları ölmür.  

İqlim yaşama  şəraitinə, xüsusilə temperatura morfoloji adaptasiya heyvanlarda da müşahidə olunur. 

Məsələn, bütün pələnglərdən ən irisi olan amur pələngi -20...-40

0

C temperaturda sərt şimal şəraitində yaşayaraq 

qida maddələri toplama və bədəninin kütləsini artırmaq məcburiyyətində qalır. Belə qanunauyğunluğu Berqman 

irəli sürmüşdür, onun fikrincə istiqanlı heyvan fərdlərinin bədəninin ölçüsü onun daha soyuq arealı hissəsində 

yaşayan populyasiyası üçün səciyyəvidir.  

Heyvanların həyatında fizioloji adaptasiya daha böyük əhəmiyyət daşıyır, onlardan ən sadəsi akklimatiza-