MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MƏMMƏDOV QƏRİB XƏLİLOV MAHMUD EKOLOGİYA VƏ ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİ BAKI – «ELM» – 2005 2 Elmi redaktor: akademik B.Ə.BUDAQOV Məmmədov Q.Ş, Xəlilov M.Y. «Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi» Bakı, «Elm» nəşriyyatı – 2005, 880 s.
Kitabda həyat mühiti və ekoloji faktorların xarakteristikası, populyasiyalar, biosenozlar və biosferin ətraflı təhlili, landşaft əsasında biosferin təbii ekosistemlərinin təsnifatı, atmosfer, hidrosfer, litosfer, biosferin dünyada və respublikamızda müasir vəziyyəti, antropogen amillərin təsiri ilə dəyişil- məsi istiqamətləri və onlardan düzgün istifadə məsələləri, pestisid və gübrələrin tətbiqi, suvarma, me- şəsizləşdirmə və səhralaşmanın ekoloji nəticələri, mühafizə olunan ərazilər (qoruq, yasaqlıq və milli parklar), beynəlxalq və daxili turizm, bəşəriyyətin sosial-ekoloji problemləri (urbanizasiya, energetika, ərzaq, nüvə müharibəsi, sağlamlıq) və s. haqqında geniş məlumat verilir. Kitab ekoloq, bioloq, coğrafiyaşünas, meşəçi, torpaqşünas, geobotanik, kənd təsərrüfatı işçiləri, həmçinin təbii sərvətlərdən istifadə və onların mühafizəsi məsələləri ilə məşğul olan mütəxəssislər, ali məktəb müəllim və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur.
The present situation of atmosphere, hydrosphere, litosphere, biosphere over the world and in our republic, their changing directions under the influence of anthropogenic factors and questions of their proper use widely elucidated in the book. The book is intended to be used by ecologists, biologists, geograhers, foresters, soil-scientists geo- botanists, agricultural workers, as well as those specialists who are concerned with the use of natural resources and questions of their protection, teachers and students of higher educational establishments.
ISBN 5 – 8066 – 1698 – 3
2005 ) 07 ( 655 1901000000 − Qrifli nəşr © «Elm» nəşriyyatı, 2005 3
Giriş
I Fəsil. Ekologiya elminin inkişaf tarixi Azərbaycanda ekologiya elminin tarixi
2.1. Limitləşdirici faktorlar, optimum qanunu 2.2. Orqanizmin həyatında fiziki və kimyəvi faktorların əhəmiyyəti 2.2.1. Temperaturun orqanizmə təsiri 2.2.2. İşıq və onun orqanizmlərin həyatında rolu 2.3. Orqanizmlərin həyatında suyun rolu 2.3.1. Su orqanizmlərinin su-duz mübadiləsi 2.3.2. Dünya okeanının ekoloji zonaları 2.3.3. Su mühitinin əsas xassələri - Suyun sıxlığı - Oksigen rejimi - Duz rejimi - Temperatur rejimi - İşıq rejimi 2.4.4. Temperatur və rütubətliyin birgə təsiri 2.5.5. Atmosfer qazları – ekoloji faktor kimi 2.6.6. Edafik faktorlar, onların bitki və torpağın flora-faunasının həyatında rolu - Torpağın canlı sakinləri (orqanizmləri) 2.7. Yanğınlar ekoloji faktor kimi III Fəsil. Populyasiyalar 3.1. Növün populyasiya strukturu 3.2. Populyasiyanın ayrılma dərəcəsi 3.3. Populyasiyanın təsnifatı 3.4. Populyasiyanın bioloji strukturu 3.5. Bitkilərdə populyasiyanın yaş strukturu 3.6. Heyvanlarda populyasiyanın yaş strukturu 3.7. Populyasiyanın məkan (ərazi) strukturu 3.8. Heyvan populyasiyasının etoloji strukturu 3.9. Populyasiyanın dinamikası 3.9.1. Say dinamikasının tipləri 3.9.2. Say dinamikası faktorları 3.9.3. Senopopulyasiyanın dinamikası 3.9.4. Populyasiyanın homeostazı IV Fəsil. Biosenozlar (biotik qruplaşmalar) 4.1. Biosenozun strukturu 4.1.1. Biosenozun növ strukturu 4.1.2. Biosenozun ərazi (məkan) strukturu 4.2. Biosenozda orqanizmlərin əlaqələri
4 4.3. Yırtıcı-şikar, parazit-sahib əlaqələri 4.4. Kommensalizm 4.5. Mutalizm (simbioz) 4.6. Neytralizm 4.7. Amensalizm 4.8. Rəqabət 4.9. Ekoloji sığınacaq (ekoloji məskən, ekoloji mövqe, ekoloji yuva, ekoloji nişa)
5.1. Ekosistemin enerjisi 5.2. Bioloji toplantı prinsipləri 5.3. Ekosistemin bioloji məhsuldarlığı 5.4. Ekoloji piramidalar 5.5. Ekosistemin dinamikası 5.1.1. Tsikllik dəyişmə, sutkalıq tsikllər 5.2.2. Mövsümi tsikllər 5.5.3. Çoxillik dəyişkənlik (tsikllik) 5.5.4. Ekoloji suksessiyalar - İlkin (birinci) və ikinci (törəmə) suksessiyalar
6.1. Canlı maddə və biosferdə həyatın paylanması 6.2. Təbiətdə maddələrin dövranı 6.2.1. Təbiətdə maddələrin böyük (geoloji) dövranı 6.2.2. Biosferdə maddələrin kiçik (biogeokimyəvi) dövranı 6.3. Ən mühüm biogen maddələrin biogeokimyəvi tsiklləri Oksigenin dövranı Karbonun dövranı Azotun dövranı Kükürdün dövranı Fosforun dövranı
7.1.1. Tundra 7.1.2. Boreal (şimal) iynəyarpaqlı meşələr 7.1.3. Mülayim zonanın rütubətli iynəyarpaqlı meşə ekosistemləri 7.1.4. Mülayim zonanın qışda yarpağı tökülən meşə ekosistemləri 7.1.5. Mülayim zonanın bozqır ekosistemləri 7.1.6. Səhra ekosistemləri 7.1.7. Çapparal ekosistemləri 7.1.8. Tropik bozqırlar və savannalar 7.1.9. Yarım həmişəyaşıl mövsümi (yarpağı tökülən) tropik meşə ekosistemləri 7.1.10. Cırtdan şam və ardıc ekosistemləri
5 7.1.11. Həmişəyaşıl tropika «yağışlı» meşə ekosistemləri 7.2. Şirinsulu ekosistemlər 7.2.1. Lentik ekosistemlər (göllər, prudlar) 7.2.2. Lotik ekosistemlər (çaylar, bataqlıqlar)
8.1.Atmosferin quruluşu 8.2.Atmosferin tərkibi və onun həyatın mövcudluğunda rolu 8.3.Havanın təbii çirklənmə mənbələri 8.4.Atmosferi süni çirkləndirən sənaye sahələri 8.5.Alternativ enerji mənbələri 8.6.Atmosfer havasının radioaktiv maddələrlə çirklənməsi 8.7.Elektromaqnit çirklənməsi 8.8.Nəqliyyat tullantıları ilə atmosferin çirklənməsi 8.9.Atmosferin ozon təbəqəsi 8.9.1. Ozon təbəqəsinin dağılması səbəbləri 8.9.2.Ozon qatının mühafizəsi yolları 8.9.3. Ozon qatının mühafizəsi üzrə Azərbaycan Respublikasının strategiyası 8.10.Turşulu (turş) yağışlar 8.11.Parnik (istilik) qazları və onların iqlim dəyişməsinə təsiri 8.11.1.Antropogen parnik effektinin hidroiqlim nəticələri 8.11.2.İqlimin dəyişməsinin qarşısının alınması tədbirləri 8.11.3. İqlimin istiləşməsinin qarşısının alınması tədbirləri 8.11.4. Azərbaycanda iqlim dəyişgənliyi 8.12.Atmosferə atılan tullantıların təmizlənməsi 8.13. Tullantısız və aztullantılı istehsal 8.14.Azərbaycanda atmosfer havasının vəziyyəti
9.1.Su – Yer üzərində həyatın əsasıdır 9.2.Dünyada suyun istifadəsi 9.3.Hidrosferin əsas xüsusiyyətləri 9.4.Suyun qlobal dövranı və ya hidroloji tsikl 9.5.Qurunun suları 9.5.1.Quru sularının əsas funksiyaları 9.6.Çay axınının nizamlanması (su anbarları) 9.7.Azərbaycanda çay axınının nizamlanması (su anbarları və gölləri) 9.8.Su anbarlarının ekoloji vəziyyəti 9.9.Azərbaycanda göllərin ekoloji vəziyyəti 9.10.Quru sularının çirklənməsi 6 9.11.Azərbaycan Respublikası çaylarının ekoloji problemləri 9.12.Kür və Araz çaylarının ekoloji problemləri
10.1. Okean və dəniz ekosistemləri 10.2.Dünya okeanının əhəmiyyəti 10.3.Okean və dənizlərin ekoloji problemləri 10.4.Dəniz sahillərinin və daxili dənizlərin ekoloji problemləri 10.5.Dəniz və okeanların qorunması 10.6.Xəzər dənizinin ekoloji problemləri 10.6.1. Ümumi səciyyəsi 10.6.2. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyəti 10.6.3. Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi problemi
10.6.4. Xəzərin neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi 10.6.5. Politiklik aromatik karbohidrogenlər 10.6.6. Quyuların tikilişində və qazılmasında Xəzər dənizinin çirklənməsi 10.6.7. Xəzər dənizinin antropogen evtrofikasiyası və onun ekoloji nəticələri
11.1.İnsanın Yer qabığına təsiri 11.2.Torpaq sferinin (pedosferin) qlobal funksiyaları 11.3.Yer qabığının mineralları və süxurları 11.4.Süxurların aşınması 11.5.Torpaqəmələgətirən amillər XII Fəsil TORPAĞIN QORUNMASI VƏ SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏSİ
12.1.Dünyanın torpaq ehtiyatları və istifadəsi 12.2.Su və külək eroziyası 12.3.Azərbaycanda eroziyaya uğramış torpaqların ekoloji problemləri 12.4.Gübrələrdən istifadənin ekoloji problemləri 12.5.Pestisidlərdən istifadənin ekoloji problemləri 12.6.Torpağın radionuklidlərlə çirklənməsi 12.7.Suvarmanın ekoloji problemləri 12.8.Azərbaycanda suvarmanın problemləri 12.9.Səhralaşma – qlobal ekoloji problemdir 12.10.Azərbaycanda səhralaşma problemi 12.11.Azərbaycanda şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqların ekoloji problemləri 12.12.Torpağın rekultivasiyası 12.13.Azərbaycanda torpağın rekultivasiyası 12.13.1. Dağ mədən sənayesi 12.13.2. Azərbaycanın neftlə çirklənmiş torpaqları 12.14.Azərbaycan Respublikası torpaq tiplərinin qısa xarakteristikası
7 12.15.Azərbaycan Respublikasının aqroekoloji rayonlaşması 12.16.Azərbaycan torpaqlarının aqroistehsal qruplaşması 12.17.Azərbaycanın torpaq kadastrının ekoloji xüsusiyyətləri
13.1.Bitki örtüyünün ətraf mühitə təsiri və insan həyatında rolu 13.2.Dünya meşələri 13.3.Azərbaycanın bitki örtüyü 13.3.1.Yarımsəhra və səhra bitki örtüyü 13.3.2.Meşə bozqır və bozqır bitki örtüyü 13.3.3.Meşə örtüyü 13.3.4.Meşəlik faizi 13.3.5.Düzən meşələri 13.3.6.Dağ meşələri 13.4.Meşəsizləşdirmə – qlobal ekoloji problemdir 13.5.Azərbaycanda meşəsizləşdirmə problemləri 13.6. Otlaqların istifadəsinin ekoloji problemləri
QORUNMASI VƏ BƏRPASI
14.1.Təklif olunan xüsusi mühafizə təbiət obyektləri 14.2.Relikt və qiymətli meşə sahələrinin mühafizəsi 14.3.»Yaşıl abidələrin» qorunması 14.4.Kürqırağı tuqay meşələrinin mühafizəsi və bərpası 14.5.Qovaq ağaclarının salınması 14.6.Ardıc meşələrinin mühafizəsi və bərpası 14.7. Qaraçöhrə 14.8..»Adi» qozun yetişdirilməsi və artırılması yolları 14.9.Pekan ağaclıqlarının artırılması 14.10.Adi şabalıd meşələrinin bərpası 14.11.Fıstıq meşələrinin bərpası 14.12.Kənd təsərrüfatına yararsız yamaclarda qərzəkli ağac cinslərindən bağların salınması 14.13.Azərbaycanda mövcud meşə zolaqları 14.14.Tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması 14.15.Suvarma şəbəkələri ətrafında qoruyucu (irriqasiya) meşə zolaqlarının salınması
8
Azərbaycanın heyvanat aləmi XVII. FƏSİL. LANDŞAFTLARIN QORUNMASI VƏ MÜHAFİZƏ OLUNAN ƏRAZİLƏR 17.1.Dünyanın müasir landşaftları 17.2.Azərbaycanda landşaft komplekslərinin ekoloji qiymətləndirilməsi 17.3.Bioloji müxtəliflik 17.4.Torpağın bioloji müxtəlifliyi 17.5.Azərbaycanda bioloji müxtəlifliyin qorunması problemi
18.1.Qoruqlar 18.2.Yasaqlıqlar 18.3.Milli parklar 18.4.Azərbaycanın xüsusi mühafizə olunan əraziləri 18.4.1.Qoruqlar 18.4.2.Yasaqlıqlar 18.4.3.Milli parklar 18.4.4.Planlaşdırılan milli parklar
19.1.Azərbaycanda turizmin vəziyyəti 19.2.Azərbaycanda beynəlxalq turizmin vəziyyəti
PROBLEMLƏRİNİN EKOLOJİ ASPEKTLƏRİ
20.1.Urbanizasiyanın ekoloji aspekti 20.2.Azərbaycan Respublikasında urbanizasiyanın vəziyyəti 20.3.Energetikanın ekoloji aspektləri 20.4.Azərbaycanda energetika 20.5.Dünyanın ərzaq problemi 20.6.Nüvə müharibəsi bəşəriyyət üçün təhlükəlidir 20.7.Dünya əhalisinin sağlamlıq problemləri 20.8.Ətraf mühitin mühafizəsi işində beynəlxalq əməkdaşlıq
DÖVRÜNÜN EKOLOGİYASI
21.1.İnkişafın alternativ yollarının axtarışı 9 21.2.Davamlı inkişaf konsepsiyası 21.3.Yeni sivilizasiyanın mədəniyyəti və əxlaqı 21.4.Siyasi ekologiya 21.5.Ekoloji hüquq 21.6.Ekoloji təhsil 21.7.Ekoloji informatika 21.8.İqtisadi ekologiyalaşdırma 21.9.Ekoloji mühəndisliyi 21.10.Kosmosun mənimsənilməsi və ekoloji problemləri 21.11.Sosial ekologiyanın qanunları insan fəaliyyətinin normativləri kimi
Azərbaycan dilində Rus dilində Alman və ingilis dillərində
10
İnsan özü üçün nə lazımsa – hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və s.-ni təbiətdən alır. Bu sərvətlərdən yüz illərdən bəri kor-təbii istifadə olunması nəticəsində ətraf mühit dünya miqyasında dəyişilməyə məruz qalmışdır. Bu vəziyyət müasir elmi-texniki tərəqqi dövründə daha da kəskinləşmişdir. Belə ki, dünya əhalisinin sayının artımı onun tələbatının yüksəlməsini ötüb keçməsi, Yer sərvətlərinin istifadəsinin durmadan çoxalması, energetika, sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat sahələrində yeni texnologiyanın tətəbiqi və istehsalının genişlənməsi, dünya landşaftlarının antropogen dəyişməsi, beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin mürəkkəbləşməsi və genişlənməsi – bu və ya digər amillər ətraf mühitlə bəşəriyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin güclənməsinə və insanı əhatə edən mühitə antropogen yükün (təzyiqin) artmasına səbəb olmuşdur. Ekoloji tarazlığı, onun mürəkkəb və bir-birilə sıx bağlı mexanizmlərini, təbiətin insanın təsirinə reaksiyasını, təbii sistemlərə yol verilə biləcək yükü bilmədən, yəni ekoloji biliyə dərindən yiyələnmədən təbiətdən, onun ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək, təbii mühiti həyat üçün yararlı halda saxlamağı proqnozlaşdırmaq mümkün deyildir. Bu baxımdan, ekologiya elminə tələbat və maraq günü-gündən artır. Müa- sir dövrdə ekologiya elmi bütün sənət adamlarının, alim və mütəxəssislərin, müəssisə və dövlət rəhbərlərinin diqqət mərkəzindədir. Ekologiya yunan sözüdür (oykos – ev, daxma, logiya - elm). Lakin yunan sözü olsa da onu ilk dəfə alman biolo- qu 1869-cu ildə Ernest Hekgel işlətmişdir. Ekologiya canlı orqanizmlər arasında və onların olduğu mühitlə qarşılıqlı əlaqə haqqında sintetik bioloji elmdir. Ekologiyanın əsas predmeti daxilində enerji və üzvi maddələrin transformasiya prosesi gedən və bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan canlı orqanizmlərin məcmusunu öyrənməkdir. Ekologiyanın əsas vəzifəsi ekosistemdə enerji və materiyanın qarşılıqlı təsirini öyrənməkdir. Müasir ekologiyanın diqqət mərkəzində ekosistemin konsepsiyasının – ekoloji paradiqmanın konstruksiyası əsası durur. Ayrı-ayrı fərdlər, populyasiyalar, növlər, qruplaşmalar və onların ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi də ekoloji tədqiqat obyektləri hesab olunur, lakin müstəqil bir elm kimi ekologiya üçün spesifik deyildir, belə ki, onlarla digər bioloji elmlər (botanika, zoologiya, sis- tematika, genetika, biocoğrafiya və b.) məşğul olur.
Şəkil 1. Ekologiyanın strukturu
Ekoologiya elminin inkişafı XX əsrin əvvəlinə təsadüf edir. Çünki təbiətin vəziyyəti bu əsrin 30-cu illərinə qədər ciddi təşviş doğurmurdu. Lakin II Dünya müharibəsindən sonra təbiətə, ətraf mühitə, təbii ehtiyatlara qarşı mənfi münasibət ilbəil gücləndiyindən ekologiya elmi tamamilə yeni, inkişafı zəruri sayılan elm sahəsinə çevrildi. Hazırda elmi-texniki tərəqqinin sürətlə inkişafı ilə əlaqədar təbii ehtiyatların mühafizəsi məsələlərinin həlli müasir ekologiyaya olan maraq dairəsini özünün qanuni bioloji sərhədindən çıxarmışdır. Bununla əlaqədar ekologiya elminin xüsusi sahələri meydana gələrək sürətlə inkişaf etməkdədir: bitkilərin ekologiyası, torpağın ekologiyası, coğrafi ekologiya, heyvan ekologiyası, mikroorqanizmlərin ekologiyası, suların, dənizlərin ekologiyası, atmosferin, hidrosferin ekologiyası, kənd təsərrüfatının, sənayenin, nəqliyyatın, şəhərlərin ekologiyası, ekoloji biologiya, geokimyəvi ekologiya, mədəniyyət ekologiyası, sosial ekologiya və onun qolu olan insan ekologiyası, 11 kosmik ekologiya və s. (Şəkil 2). Odur ki, son 30-40 il ərzində ekologiya yalnız biologiya elmləri deyil, həm bütün təbiət, həm də sosial və iqtisadi elmləri arasında populyar, tətbiqi elm sahəsinə çevrilmişdir. Bu göstərilən ekoloji sahələr ümumi ekologiyanın müstəqil bölmələri olub nəzəri və tətbiqi ekologiyaya bölünür. Bir tədris kimi ekologiya 4 əsas bölməyə ayrılır: 1) antekologiya və ya faktorlar ekologiyası (ekoloji faktorlar haqqında təlim); 2) populyasiya ekologyiası, yaxud demekologiya; 3) ekosistem və ya qruplaşma ekologiyası, yaxud biosenologiya (biogeosenologiya); 4) biosfer haqqında təlim. Müasir ekologiyanın istiqamətinin digər təsnifatı 3 saylı şəkildə verilir. Biosfer ehtiyatlarından, planetimizin bütün təbii sərvətlərindən, həmçinin yaxın kosmik fəzadan səmərəli istifadə olunması və qorunması problemləri bu gün müharibə, sülh, ərzaq, ictimai və s. problemlərdən az əhəmiyyət daşımır. Buna görə də ekologiya elmi qanunauyğun surətdə elmin ön sırasında durur. Elmi-texniki tərəqqi keyfiyyətcə yeni yüksək mərhələ kimi, söz yox ki, cəmiyyətə böyük fayda verir: əhalinin ümumi güzəranının inkişafına şərait yaradır, müasir metodlarla insan, heyvan və bitki xəstəliklərinin qarşısını alır, insanların ömrünü uzadır, uşaq ölümünün faizi getdikcə azalır. Lakin cəmiyyətdə sivilizasiyanın inkişafı bir sıra neqativ ekoloji hadisələrlə də nəticələnir: təbii ehtiyatlar tükənir, ətraf mühit hadisələrlə çirklənməyə məruz qalır, antropogen təzyiqin güclənməsi ilə təbii ekosistemlərin kasatlaşması (Yer üzərində bir çox bitki və heyvan növlərinin sıradan çıxması ilə əlaqədar) və deqradasiyası nəticəsində biosferin buferliyinin (tarazlığının) pozulması müşahidə olunur və s. Bütün bu hadisələrin təzyiqi altında bəzən qlobal ekoloji böhran, ekoloji faciənin mümkünlüyü fikri meydana çıxır. Yuxarıda verilən tərifə görə bir elm kimi ekologiyanın qarşısında çox müxtəlif vəzifələr durur, onlar aşağıdakılardan ibarətdir: - həyat təşkilinin, o cümlədən təbii sistemlərə və bütövlükdə biosferə antropogen təsirlərlə əlaqədar onun qanunauyğunluqlarını tədqiq etmək;
Øÿêil 2. Ìöàñèð åêîëîýèéàíûí ñòðóêòóðó (Í.Ô.Ðåìåðñÿ ýþðÿ), 1994, äÿéèøèêëÿ
- bioloji resursların səmərəli istifadəsinin (istismarının) elmi əsaslarını yaratmaq, insan fəaliyyətinin təsiri altında təbiətin dəyişməsini proqnozlaşdırmaq və biosferdə baş verən prosesləri, insanın yaşadığı mühitin saxlanmasını idarə etmək; - populyasiyanın sayını nizamlamaq; - zərərli növlərə (ziyanvericilərə) qarşı kimyəvi vasitələrin minimum istifadəsini təmin edən tədbirlər siste- mini hazırlamaq; - landşaftın bu və ya digər komponentlərinin və elementlərinin xassələrinin təyin edilməsinin, o cümlədən təbii mühitin çirklənməsinin ekoloji indiqasiyası; - pozulmuş təbii sistemlərin bərpa olunması, o cümlədən istifadədən çıxmış kənd təsərrüfatı sahələrinin rekultivasiyası, otlaqların, gücdən düşmüş torpaqların, su hövzələrinin və s. bərpası; - sənayedən (istehsaldan) təsərrüfata keçmək; - biosferin etalon sahələrinin qorunub saxlanması.
12 Ekologiya elminin son tətbiqi nəticələri aşağıdakılardan ibarət olmalıdır: müasir və gələcək nəsilləri sağlam ətraf mühitlə təmin etmək üçün elmi əsaslar hazırlamaq; təbii ehtiyatların mühafizəsi və tullantısız texnologiyanın ekoloji əsaslarını aşkar etmək; optimal və etibarlı fəaliyyət göstərən süni (antropogen) ekosistemlər, xüsusilə kənd təsərrüfatı yaratmaq; rəsmi və qeyri-rəsmi səviyyələrdə ekoloji təhsilə və əhalinin bütün təbəqələri arasında ekoloji mədəniyyətə yiyələnmək. Əsaslı ekoloji tədqiqatlar məhz bu vəzifələrin həyata keçirilməsi istiqamətinə yönəldilməlidir.
Şəkil 3. Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi kitabına aşağıdakı mövzular daxil edilmişdir: Dünyada və Azərbaycan Respublikasında ekologiya elminin tarixi; həyat mühiti və ekoloji faktorların geniş xarakteristikası; populyasiyalar, biosenozlar (biotik qruplaşmalar), ekosistemlər və biosferin ətraflı təhlili; landşaft əsasında bios- ferin təbii ekosistemlərinin (yerüstü ekosistemlər – biomlar, şirinsulu və dəniz ekosistemləri) təsnifatı; təbii ehtiyatların – atmosfer, hidrosfer, litosfer, torpaq və bitki örtüyünün dünyada və respublikamızda müasir vəziyyəti və ekoloji poblemləri; insanla təbii ehtiyatlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr; ekosistemin təbii və antro- pogen dinamikası; xüsusi mühafizə olunan ərazilər; qoruqlar, yasaqlıqlar, milli parklar; beynəlxalq və daxili turizm; təbiəti mühafizə tədbirləri; pestisidlərdən, gübrələrdən istifadənin və suvarmanın ekoloji problemləri; dünyada və respublikamızda meşəsizləşdirmə və səhralaşma problemləri; torpağın rekultivasiyası; bəşəriyyətin sosial problemlərinin (urbanizasiya, energetika, ərzaq və kənd təsərrüfatı, nüvə müharibəsi, əhalinin sağlamlığı) ekoloji aspektlər; yeni sivilizasiya dövrünün ekologiyası məsələləri. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|