Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Filologiya məsələləri – №7, 2013
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÜLKƏR MUSAYEVA
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- .-lar (-lər)
- SLENQ – DİLÇİLİK TERMİNİ KİMİ Açar sözlər
|
Filologiya məsələləri – №7, 2013
69 ÜLKƏR MUSAYEVA Bakı Avrasiya Universitetinin müəllimi cicekhuseynova@mail.ru
послелог (постпозиция). İnsanın əşya haqqqındakı anlayışlarından biri də onun kəmiyyətidir. Əşyanı hərtərəfli dərk etmək prosesi onun azlıq-çoxluğunu, ondakı əlamətin qədərini bilmə- yi də tələb edirdi. Ona görə də insan əşyanı dərk etmək üçün onun mücərrəd kəmiy- yətinə də nüfuz etməli olmuşdur. Hələ qədim insanlarda əşyanın konkret miqdarını hesablamaq, bunun üçün hansı ədədi etalon götürmək kimi biliklər olmadığı vaxt- larda onun qeyri-dəqiq kəmiyyəti haqqında anlayışlar olmuşdur. Bu onu göstərir ki, konkret saylardan daha əvvəl kəmiyyət anlayışı yaranmış və o hər bir dilin özünə- məxsus vaitələrilə ifadə edilmişdir. Kəmiyyət anlayışı aqqlütinativ dillərdə daha asan üsulla-konkret qrammatik forma ilə ifadə edilir. (2, s.372) Qeyd edildiyi kimi kəmiyyət dedikdə kəmiyyətin yalnız şəkilçilərlə ifadəsi nəzərdə tutulmur. Kəmiyyət həm leksikologiyada, həm morfologiyada və həm də sintaksisdə özünü müxtəlif şəkildə göstərir. Məsələn: zərflərdə, saylarda, əvəzliklər- də, isimlərdə kəmiyyət bildirən sözlərin olması, isimlərdə, fellərdə kəmiyyət bildi- rən şəkilçilərin olması, uzlaşma əlaqəsi, tabeli mürəkkəb cümlələrdə kəmiyyət bu- daq cümləsi və s. kəmiyyətin müxtəlif üsul və vasitələrlə ifadəsinin göstəriciləridir. Müasir dövrdə kəmiyyət kateqoriyasından danışarkən aşağıdakı şəkilçilər nə- zərə alınır:-lar, (-lər), -lıq (-lik,-luq,-lük), -lı (-li,-lu,-lü), -q (-k), -iq (-ik, -uq,-ük), -ız (-iz, -uz,-üz). Lakin tarixən kəmiyyət, topluluq bildirib, indiki zamanda isə sözlərin tər- kibində daşlaşmış şəkildə mövcud olan formantlara aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik. –an,-ın (Turan, aran, bodun-xalq,qoşun), -ar (xəzər,avar, suvar), -aq (toplu- luq bildirir-dırnaq, barmaq, yığnaq; cütlük çaları bildirir- qulaq, dodaq, dirsək, ya- naq, topuq), -iz (topluluq bildirir-oğuz,qırğız,qaqauz), -z (cəmlik bildirir- biz, siz, işiniz; cütlük bildirir- üz, göz, diz, əkiz, buynuz) və s. (14, s.187). Beləliklə müasir dövrdə topluluq, kəmiyyət bildirən sadə sözlərin tərkibində tarixən kəmiyyət şəkil- çilərinin olduğunu görə bilirik. Qeyd etdiyimiz kimi ədəbi dilimizdə kəmiyyət yalnız şəkilçilər vasitəsi ilə de- yil həmçinin çoxluq bildirən sözlərlə də ifadə olunur. Qədim türk dilində sözün tək- rarı çoxluq anlayışını bildirmişdir. Məsələn: ağca-ağca, qat-qat və s. Bu xüsusiyyət müasir dilimizdə də müşahidə olunur. Məsələn: kənd-kənd, çadır-çadır, ev-ev və s. (14, s.187) Kəmiyyət kateqoriyası yalnız isimlərə məxsus deyildir. Bunu biz digər nitq hissələrində də müşahidə edə bilərik. Dilimizdəki isimlərin müəyyən qismi məzmunca həm tək, həm də cəm kimi dərk edilir. Belə isimləri mətndən xaricdə tək və cəmə ayırmaq qeyri-mümkün olur. Filologiya məsələləri – №7, 2013
70 Üzüm, tut, alma, gul, balıq, daş və bu kimi sözlər həm bütövü, həm də onu təmsil edən bütövün ayrı-ayrı vahidini bildirir. Məsələn: Üzüm faydalı meyvədir; Biz tut yedik; Şərif bazardan alma aldı; Bağçada gül əkmişlər; Dənizdə balıq tuturdular; Uşaq çaydan daş yığırdı kimi cümlələrdə bütövün vahidi olan tək bir üzüm, tut, al- ma, gül, balıq və daş dərk edilmir, eyni zamanda bütöv də dərk edilir. (5, s.42) Ə.Dəmirçizadə cəm şəkilçisinin üslubi məqamda işlədilməsi və bununla da üslubi norma yaradılmasında iştirakı ilə əlaqədar fikir və mülahizələrini aşağıdakı kimi ümumiləşdirir: “heç bir şəkilçi qəbul etmədən bir ismin həm çoxluq, həm də təklik bildirməsi ilə məna çalarlığı meydana çıxdığı kimi, cəm şəkilçisi qəbul etmiş isimlərlə cəm şəkilçisi qəbul etməmiş isimlərin kəmiyyət anlayışına görə sinonimli- yi də yaranmış olur ki, bu da üslubi imkanı doğurur. Məqsəddən asılı olaraq cəm əşkilçisinin işlədilməsi və ya işlədilməməsi ilə əlaqədar üslubi imkanlar bu şəkilçi- nin, xüsusən, məna çalarlığı və hansı sözə bitişərək işlədilməsi ilə üzvi surətdə bağ- lıdır. Çünki cəm şəkilçisi bütün isimlərə eyni dərəcədə bitişdirilmir və bitişdiyi hər isimdə də çoxluq anlayışını eyni rəngdə, eyni dərəcədə ifadə etmir. Bir sıra isimlər- də isə cəm şəkilçisi, ümumiyyətlə, əşyanın qeyri-müəyyən çoxluluğunu deyil, dola- yı yollarla əlaqədar olan başqa bir anlayışın çoxluluğunu, bəzən də tamam başqa bir anlayış çalarlığını ifadə edir” (4,s.190) Ümumi isimlərin çoxu tək bir sözdən ibarət olub, ayrı-ayrı varlığın adını bil- dirdiyi halda, bir qismi də cəmlik şəkilçisi qəbul etmədən tək bir sözlə varlığın top- luluğunu-çoxluğunu bildirir: adam, quş, at (təklik bildidrir), xalq, el, cəmiyyət, or- du, sürü, naxır, ilxı (topluluq bildirir) Topluluq bildirən adlar şəkilcə başqa ümumi adlardan fərqlənmədiyi kimi, morfoloji əlamət qəbul etdiyi zaman da onlardan fərqlənmir. Onlar da cəmlik şəkilçisi qəbul edib, xalqlar, ellər. cəmiyyətlər, ordular, sürülər, naxırlar, ilxılar şəklində işlənə bilir. Cəmlənmiş toplu isimlərdə topluluq məzmunu sözün kökündə özünü saxlayır və -lar,-lər cəmlik şəkilçisi bu məzmunun qeyri-müəyyən miqdarının artmasını bildirir. Toplu isimlərdə kütləvilik anlayışı əks olunur Bu isimlərin qrammatik cəmlik əlaməti qəbul etdikdə topluluğa aid çoxluq təsəvvürü yaradır: el-ellər, dəstə-dəstə- lər, qoşun-qoşunlar, Y.Seyidov topluluq bildirən isimlərin xarakter xüsusiyyətini izah edərkən on- ları təklik bildirən sözlərlə qarşılaşdırır. “İsimlərin bir qismi öz leksik-semantik mənalarına görə eyni əşyaların yığımını bildirir: sürü, naxır, ilxı. Belə isimlər çox deyil, lakin onlar hər halda var və varsa, deməli, təklik bildirən isimlərlə qarşı-qarşı- ya dayanır” (13s.227) Azərbaycan dilində cəmlik, əsasən, aşağıdakı morfoloji vasitələrlə ifadə olunur. 1.-lar (-lər) morfemi Azərbaycan ədəbi dilində kəmiyyət kateqoriyasının əsas morfoloji göstəricisi hesab olunur. Orxon-Yenisey abidələri (oğlanlar, bəglər), M.Kaşğarinin “Divan”ı (urağutlar-qadınlar, kişilər-adamlar), Yusif Balasaqunlunun “Qutadqu Bilig” poeaması (yığaclar-ağaclar, işçilər) və digər qədim türk mənbələ- rində işlənən –lar 2 şəkilçisi Azərbaycan dilinin bütün dövrləri üçün səciyyəvi ol- muşdur (14,s.186): Souq-souq suları sorar olsan (11,s.59), Qatar-qatar dəvələri sorar olsan (11,s.59), Buynuzu burma qoçlarımız aldığı yox (8,s.61), hay demədən başlar kəsən cəlladı olur (8, s.72), Gümbür-gümbür nağaralar çalındı (8, s.73), Başlarda bəlani çox görüb əql (8, s.107), Sözlər dersən ki, bilməzəm mən (8, s.31), Arslanla- Filologiya məsələləri – №7, 2013
71 rın oldu pişvası, Qaplanların oldu müqtədası (8,s.159). Bu nümunələrin hər birində - lar 2
lik məzmunu ifadə etməsinə də rast gəlinir: Bir qədəm bas ki, toy öz toyundur, Toy- lar yaraşığı sənin boyundur və s.(14, s.187) –lar (-lər) cəmlik şəkilçisi hansı bir nitq hissəsinə əlavə olunursa, qeyri- müəyyən çoxluq məzmunu yaranır. Məsələn: Onlar istədiklərini edirdilər (9, s.191), Onlara çörəyi cirə ilə vermirlər (9, s.184), İlyas bəy dayananlara baxdı (9, s.159), Onlar yolun kənarına çəkildilər, dərəyə sarı endilər. (9, s181), Qapıda kəndlilər gözləyirdilər (9,s.159), Yasovullar onu qucaqlayıb qapıya atdılar (9, s.159) və s. Lakin bəzi hallarda isim abstrakt məfhum ifadə etdikdə –lar (-lər) şəkilçisi həmin abstraktlığı nisbətən konkretləşdirir. Məsələn: Daş bərk cisimdir dedikdə daş sözü müəyyən bir daşa deyil, dünyada olan bütün daşlara aid olur. Daşlar yerin şumlanmasına mane olur cümləsində isə daşlar sözü dünyada olan bütün daşları deyil, yalnız müəyyən yerdə müəyyən miqdarda olan daşları əhatə edir. Deməli bu misallardakı daş sözü daşlar sözündən daha ümumidir.
üçüncü şəxsin çoxluğunu göstərə bilir. Məsələn: Onlar tələbədirlər, tələbələr hazır- laşırlar. (5,s.43) 2.–q,-k ünsürləri heç bir başqa samitlə (ünsürlə) birləşmədən müvafiq saitlər vasitəsilə -iq,-ik,-uq,-ük şəklində ismi cümlələrdə cümlənin şəxs bildirən xəbərlik dərəcəsində birinci şəxsin kəmiyyətcə çoxluğunu ifadə edir. Bu ünsürlər bütün şəxsləri deyil, yalnız birinci şəxsin cəmini bildirir.(5, s.43). Məsələn: Gecə ikən biz bu kənddən çıxmalıyıq. (9, s.147), Bir şey olmayıb, ana, heç nədən də qorxmuruq (9, s147),Sağlıq olsun görüşərik (9, s149), Suren əmim qonaq gələndə biz də quş
Deməli, -lar (-lər) şəkilçisi əşyanın çoxluğunu göstərdiyi halda, -ıq, (-ik,-uq,- ük) şəkilçisi ismi xəbərdə əksini tapan əlamətin şəxsə görə çoxluğunu bildirir. Bu şəkilçi fellərdə də birinci şəxsin cəmini ifadə edir. (5, s.44) Məsələn: Hələ o qədər ac qalmamışıq (9, s.366), Şirin və təmiz olan uşaqlıq günlərimizi xatırlayırdıq. (9, s.370), Biz stansiyaya yollandıq (9, s.378), Bir-birimizdən ayrı düşdük (9, s.381), Biz də ona səs verərik (9, s.396) 3.-ız (-iz, -uz, -üz) şəkilçisi yalnız şəxsin çoxluğunu ifadə edir. Mənsubiyyət şəkilçisi olarkən birinci və ikinci şəxsin cəmini (atamız, anamız), xəbərlik kateqori- yası şəkilçisi olarkən ikinci şəxsin cəmini (tələbəsiniz), fellərdə şəxs kateqoriyası şəkilçisi olarkən yenə də ikinci şəxsin cəmini (yazırsınız), feli sifət şəkilçisinin tər- kibində olarkən mənsubiyyətcə həm birinci, həm də ikinci şəxsin cəmini (aldığı- mız, aldığınız) ifadə edir. (5, s.44) Məsələn: Yaxşı olardı ki, siz Şərəbanı arvadı
özünüz gəlib görəsiniz (9, s.408), İstədiyiniz, bəyəndiyiniz, tanıdığınız təmiz, vic- danlı adamları seçərsiniz (9, s.409), Yusif kimi qabil işçilərimiz (9, s.413), Bizim
(9, s.424), Ailəli olduğunuz üçün sizə təqaüd də verərlər (9, s.435) 4.-lıq (-lik,-luq,-lük) şəkilçisi əşyalılıq bildirən sözlərə qoşulub müxtəlif məna çalarlığı əmələ gətirir. S.Cəfərovun qeyd etdiyi 11 məna çalarlıqdan yalnız biri kəmiy- yət, çoxluq anlayışına aidir. Məsələn: ağaclıq, dağlıq, bağlıq, odunluq, üzümlük, meşə-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
72 lik, çiçəklik və s. (3, s.183). Maşının gurhagur səsi dayananda qamışlıqda xışıltı eşidildi (9, s. 200) cümləsində də qamışlıq sözündə -lıq 4 şəkilçisi çoxluq bildirir. 5.-lı (-li,-lu,-lü) şəkilçisi isimlərə qoşulub sifət əmələ gətirir və əmələ gələn sifətlərdə çoxluq, kəmiyyət anlayışı müşahidə edilir. Məsələn: yağlı, sulu, çirkli, pullu, daşlı və s. (3, s.185) Say bir qrup sözdən ibarət olub, öz daxili məzmununa görə əşyanın miqdar və ya sırasını bildirir. Miqdar bildirənlərin morfoloji əlaməti yoxdur. Miqdar sayları yaranış etibarı ilə sayıla bilən maddi varlığın bir əlaməti kimi yaranmışdır (5,s.124). Sayın növlərindən biri olan miqdar saylarının müəyyənlik bildirən miqdar sayları, qeyri müəyyənlik bildirən miqdar sayları və kəsr sayları kimi növləri əşyaların və hadisələrrin kəmiyyətini bildirir. Azərbaycan dilində normaya uyğun olaraq birinci tərəfdə çoxlıuq bildirən miqdar sayı işlədildiyi zaman ikinci tərəfdə cəm şəkilçisi işlədilmir. M.Hüseynzadə saylara məxsus bu normanın səciyyəvi cəhətini aşağıdakı kimi izah edir: “İsimlərin təklikdə kəmiyyətcə xüsusi şəkilçisi (-lar 2 şəkilçisi) va- sitəsi dəyişməsinin saylarla birgə işləndiyi zaman mümkün olmaması onların say- lardan asılı olmasından başqa bir şey deyildir; çünki müəyyən kəmiyyət bildirən saydan sonra isimlərin qeyri-müəyyən kəmiyyət şəkilçisini qəbul etməsinə Azər- baycan dilinin məntiqi də imkan vermir. Beş kitab birləşməsində kitab sözünün cəm şəkilçisi qəbul etməməsi həmin sözün konkret miqdarını bildirən beç sözünün tələ- bindən irəli gəlir ki, bu da bir tərəfdən, sayın sintaktik cəhətdən isimdən asılı olma- masını, digər tərəfədən, sifətdən tamamilə fərqləndiyini göstərir.” (5, s.104-105) Azərbaycan dilində bəzi say vahidləri vardır ki, onlar müəyyən tarixi, ictimai hadisələrlə, inamlarla, adət ənənlərlə bağlı olaraq seçilir, təsəvvürdə fərdiləşir. Müəyyən hadisələrin motivi əsasında fərdiləşə bilən saylar motivləşmiş saylar sıra- sına daxil edilir. Belə saylar qrammatik cəhətdən cəm şəkilçisi ilə işlədilsə də, on- lar məntiqə görə fərdilik bildirir, bu fərdiliklə də başqalarından seçilir. M.Hüseyn- zadə motivləşmiş sayların xüsusiyyətlıri haqqında aşağıdakı fikri irəli sürmüşdür. “sayların təklikdə hal və kəmiyyətcə dəyişməsi onların cümlə daxilində müəyyən bir əşya kimi təsəvvür edilməsindən irəli gəlir. Üçlər yaxud iyirmi altılar dediyimiz zaman kəimyyət təsəvvüründən artıq əşya təsəvvürü dərk edilir. ”(5, s. 104) Zərflərin növlərindən biri olan kəmiyyət zərfi hal-hərəkətin və əlamətin kəmiyyətini bildirir və neçə?, nə qədər?, neçə-neçə? suallarından birinə cavab verir. Məsələn: çox, az, xeyli, təkrarən, nisbətən, təxminən, təqribən, təxmini təqribi, az- az, çox-çox, az-çox, bir-bir, qat-qat, təkrar-təkrar, az-maz, birə-iki, o qədər, yüz də- fə və s. Məsələn: Şübhəsiz ki, hələ lazımınca maariflə işıqlandırılmamış ailələr var (9, s.437), Rayonda tibbi təbliğatı da çox genişləndirirdik (9, s. 437), Bu müdhiş və ağır hadisənin təsirilə tamam sarsılmışdım (9,s.438) və s. Əvəzlik başqa nitq hissələrinin (isim, sifət, say və zərfin) yerində işlənən, mə- naca onu əvəz edən və həmin sözün funksiyasını yerinə yetirən nitq hissəsidir. Əvəzliyin növlərindən olan şəxs əvəzliyi, qeyri-müəyyən əvəzliyi və təyini əvəzliyi- nin içərisində də kəmiyyət bildirən əlamətlərə rast gəlinir. Şəxs əvəzliyindən bəhs edərkən I,II və III şəxsin cəmini bildirənlər. Məsələn; biz, siz və onlar. Qeyri- müəyyən əvəzlikdən hamı, hamısı, hər kəs, təyini əvəzlikdən isə bütün sözü məna- ca, mahiyyətcə kəmiyyət bildirir. Qoşmaların lüğəvi mənası olmasa da, onlar qoşulduqları sözlərlə birlikdə, qo- şulduqları sözlərin mənasından asılı olaraq kəmiyyət məzmunu da ifadə edə bilir. Filologiya məsələləri – №7, 2013
73 Məsələn: -ca,-cə qoşması isim və işarə əvəzliklərinin sonuna artırılır. Qədər qoşma- sının tam sinonimi olur. Məsələn: Məcnunni-həzincə dərdi yoxdur (Füzuli), Təzvir ilə çəkmə bunca ahi (Nəsimi) (6, s.317) Uzlaşma əlaqəsi cümlənin mübtəda və xəbəri arasında olur. Bu əlaqədə əsas tərəf mübtədadır. Mübtəda hansı şəxsdə olsa, xəbər də həmin şəxsdə olur və həmin şəxsin şəkilçisini qəbul edərək olunla uzlaşır. Mübtəda tək olduqda, xəbər də tək, cəm olduqda, xəbər də cəm olur. Məsələn: Mən gözləyirdim (9, s.365), Biz istəmi- rik (9, s388), Sən xoşbəxtsən (9, s.406), Siz gələcəyin günəşlərisiniz (9, s.385), O, şəklini toxuyacağı adamı tanımaq istəyirdi (9, s.454), Onlar illərdən bəri qurtuluş yolunun Bakı fəhləsindən öyrənmişlər (9, s. 324), Y.Seyidov qeyd edir ki, uzlaşma əlaqəsində tabe edən tərəf (mübtəda) insan- lara aiddirsə, tabe tərəf (xəbər) əksər hallarda onunla uzlaşır, bəzi halarda uzlaşmır. Tabe edən cansız varlıqlara aid olarsa, tabe söz əksər hallarda onunla uzlaşmır. Mə- sələn: Soyuq dağ küləkləri könlünün mətləblərinə, arzularına süpürgə çəkirdi (9, s.194), Quzular otdan çəkildi (9,s.136), Canlılar cansızlara sığınırdı (9, s.18) Xəbərin mübtəda ilə həm şəxsə, həm də kəmiyyətə görə uzlaşması tam uzlaş- madır. Məsələn: Mən sizin birlik, səadət və qələbə bayramınızı ürəkdən təbrik edi- rəm (9. s. 328), Sən gərək oxumağı yaxşı biləsən (9, s.391), Onlar ayrılmalı idilər (9,s.32), Məhbuslar sement dözəməli dalana yığıldılar (9, s.17) və s. I və II şəxslərin tək və cəmində uzlaşma həmişə tam olur, yəni mübtəda mən, sən, biz, siz sözləri ilə ifadə olunduqda xəbər onlarla hər iki cəhətdən uzlaşır və uzlaşma heç vaxt pozulmur. Mübtəda III şəxsin təkində olduqda da uzlaşma heç vaxt pozulmur. Kəmiyyətə görə uzlaşma yalnız III şəxsin cəmində pozula bilir. Kəmiyyətcə uzlaşma insan məfhumu ilə bağlı formalaşıb, ona görə də I və II şəxslərdə pozulmur, III şəxsin cəmində isə insandan cansız varlığa doğru getdikcə zəifləyir. Kəmiyyət budaq cümləsi baş cümlədəki iş və hərəkətin icrasının kəmiyyət, miqdar və dərəcəsini göstərir və buna görə də baş cümlədə işlənən o qədər, o də-
Kəmiyyət budaq cümləsi daha çox baş cümlənin feli xəbərinə, keyfiyyət, miqdar bildirən başqa üzvlərinə aid ola bilər. Məsələn: Nə qədər çox qazansan , o qədər sevinirsən, nə qədər desən material da var, nə qədər desən, istiotu da var, Kitablar Nəcəfi özünə o qədər cəlb etmişdi ki, o, dərsarası tənəffüslərdə də onlarla maraqlanırdı (1, 368) və s. Beləliklə Azərbaycan dilində kəmiyyətin ifadə formalarının özünəməxsus və zəngin olduğunu görə bilirik.
Ədəbiyyat 1. Azərbaycan dilinin qrammatikası, II hissə, Bakı, Azərbaycan Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1959 2.Babayev A. Dilçiliyə Giriş, Bakı, Nurlan, 2004 3.Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı, Bakı, BDU, 1960 4.Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı, Bakı,Yazıçı, 1962 5..Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili, Bakı, Maarif, 1973
Filologiya məsələləri – №7, 2013
74 6..Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası, Bakı, Azərbaycan Dövlət- Pedaqoji ədəbiyyatı nəşriyyatı,1962 7. M.Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1983 8.M.Füzuli. Seçilmiş əsərləri, Bakı, Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, 1988 9. M.Cəlal. Seçilmiş əsərləri, I cild, Bakı, Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, 1986 10. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili, “Ünsiyyət”, 2000 11. Kitabi Dədə Qorqud, Bakı, Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, 1962 12. Seyidov Y. Sintaktik əlaqələr, Müasir Azəarbaycan dili, Bakı, Maarif, 1972. 13. Seyidov Y. Sözün sirri, Bakı, Maarif, 1981 14. Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası, Bakı, Elm və Təhsil, 2010
U.Musayeva Features expressing the quantity in the literature azerbaijani language Summary
One of the concepts of person about the object is quantity. The quantity shows itself both in the lexicology, morphology and syntax in various forms. While talking about the categories of the quantity in the modern period, the following suffixes are being taken into consideration: - lar, (lər), -lıq (-lik, -luq, -lük), -lı (-li, - lu, -lü), -q (-k), -iq (-ik,-uq,-ük), -ız (-iz,-uz, -üz). The quantity is expressed not only by the suffixes but also by the words expressing the majority.
У.Мусаева Признаки, обозначающие количество в литературном азербайджанском языке Резюме
выражается в разных формах и в лексикологии, и в морфологии и, в том числе, в синтаксисе. В современный период, говоря о категориях количества, нижеследующие окончания принимаются во внимание: - lar, (lər), -lıq (-lik, - luq, -lük), -lı (-li, -lu, -lü), -q (-k), -iq (-ik,-uq,-ük), -ız (-iz,-uz, -üz). Количество выражается не только с помощью окончаний, но и словами, обозначающими множество.
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Filologiya məsələləri – №7, 2013
75 ELDAR AĞAYEV AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun dissertantı
Dilçilik termini slenq-ingilis dilində “tullamaq” və ya “səpələmək” mənasını bildirir.“İzahlı tərcüməşünaslıq terminləri lüğəti”-ndə bu termin haqqında belə yazı- lıb: ”Slenq-müəyən peşə, yaxud sosial təbəqə nümayəndələrinin tərəfindən istifadə edilən söz və ifadələrdir. Ümumi və xüsusi slenqlər olmaqla iki yerə bölünür”. (1.s101) Bəzən slenqləri varvarizmlərlə,jarqon və arqo sözlərlərlə eyniləşdirirlər. Əslində bunlar müxtəlif mənalar daşıyan dilçilik terminləridir. Rus dilçisi Raisa İosevna Rozina bu söz qrupları arasındakı fərqi göstərərək belə yazır:”Slenq jarqona nisbətən daha neytraldır və o,mənfi çalarlı olmur”(2.s93) Jarqonlar, adətən, məhdud çərçivədə müəyyən sosial qruplara daxil olan adam- lara məxsus,maraqları,vərdişləri,məşğuliyyətləri,sosial şəraitləri yaxın və ya eyni olan insanlar tərəfindən işlədilir.Slenq isə çoxsaylı sosial təbəqənin işlətdiyi sözlər və ifa- dələrdir. Slenqlər varvarizmlərdən,jarqon və arqo sözlərdən fərqli olaraq ədəbi dilin dairəsində fəaliyyət göstərir. Bəzən də ədəbi dilə keçə bilirlər. Məsələn, mənası “la- zımsız əşya”, “tullantı” olan “şparqalka” ifadəsi bir vaxtlar slenq,sonralar ədəbi dilə keçmiş söz sayılır.Xaos,krizis,mitinq sözləri də ədəbi dilə slenqlərdən keçib. Slenqlərdən daha çox 15-25 yaşlarında olan gənclər istifadə edirlər.Lakin bu heç də o demək deyil ki,slenqləri digər yaş dövründə olan insanlar başa düşmür. Məhz bu xüsusiyyətinə görə slenqlər jarqon və arqo sözlərdən fərqlənir.Jarqon və arqo sözlər nisbətən məhdud çərçivədə olan qruplara aiddir. Məsələn, musiqiçilərin, oğruların işlətdiyi jarqonları buna nümunə göstərə bilərik. Musiqiçilər qıza “civi”,pula “kərvə”,arağa “məsi”,yoxdur “xasdır”, qurtar “buğur elə” və s.”Manısın kərvəsi xasdır, buğur elə.” Yəni ,“Bu adamın pulu yoxdur ,musiqini tamamla.” Oğ- rular isə bıçaqlamaq əvəzinə “şoşqalamaq”, narkotikə “mal”,narkotikdən istifadə et- məyə “mallanmaq”, mübahisəyə “sxodka”, həbsxanaya “zon”,narkotik alverçisinə “barıqa”, ləqəb “kliçka”,pay “qrev”, xərac “dolya”, polis “ment” və s. bu kimi ja- qonlardan istifadə edirlər. Jarqon-müəyən məqsədlə öz fikirlərini geniş kütlədən gizlətmək üçün bəzi adamların yaratdıqları uydurma,süni dil. (3.s108) A.Qurbanov yazır:”Jarqon məhdud sosial işləmə dairəsinə malik söz qrupu- dur.Jarqon latın və fransız dillərində quş civiltisi,qarğa dili mənalarında işlədilir. (4.s263) Gənclərdə bu vərdişləri tərgidmək üçün aşağıdakıları etmək olar: 1)
Jarqonlardan istifadə edən gənclərə başa salanda ki,bu sözləri oğrular, canilər, kücə adamları işlədir,onların bir qismi bu ifadələrdən imtina edirlər. 2)
başa salıb, bu ifadələrdən onları uzaqlaşdırmalıdırlar. Filologiya məsələləri – №7, 2013
76 3)
Uşaqlarda bədii ədəbiyyat oxumaq vərdişi aşılanmalıdır. Çox kitab oxuyanın nitqi rəvan və zəngin olar. Jarqonları hamı başa düşməyə bilər,amma slenqlər əksəriyyət tərəfindən başa düşülür. Gənclər arasında işlədilən slenqlər həmyaşıdları tərəfindən şərhsiz başa düşülür. Məsələn, əladır əvəzinə “efirdi”,qız xasiyyətli oğlanlara “şampunçik”, kənddən şəhərə gələnə “qıjı”,”kəntoş”,səhv etdi əvəzinə “quşdadı”, ”yandır- dı”,”xoruz buraxdı”,onunla əlaqəni kəs “qırıl ondan”,işi çətinə düşüb “təkərə dü- şüb”, taleyinlə zarafat etmə “həyatınla klas-klas oynama”,kiminsə pis vəziyyətə düşməsi “filənkəs qaralıb”, aciz, maymaq adama “lox” imkanlı adama “bərk gedən” və s.ifadələr buna əyani misaldır. Tədricən bu slenq sözlər, slenq cümlələrlə əvəzlə- nir. Məsələn: “Əzrayılla bilyard oynama”, “Ver qırağa saxla”, “Onun diski var məndə”, “Burnunu çək, lövhəni görüm” və s.Bunlar müasir gənclərin əksəriyyəti tərəfindən başa düşülüb işlədilən ifadələrdir.Bu ifadələr dəbdə olan slenqlər sayılır. Slenqləri dil və söz oyunu, söz yaradıcılığı hesab edənlər də var. Həyatımızın, demək olar ki,bütün sahələrində bu tip sözlərə təsadüf etmək olar. Slenqlər danışıq- da emosionallığı,intensivliyi və ekspressivliyi artırır. Slenqləri canlı orqanizmə bənzətmək olar, daima dəyişir və yeniləşir.Məsələn ,50-60-cı illərdə kənddən şəhərə gələnlərə “fezo”, “fezoşnik”,”fezo uşağı”70-80-ci illərdə “çuşka”, 90-cı illərdə “kəntoş”, indi isə”qıjı” deyirlər. Deməli slenqlər də əvvəl neologizm, sonra ümu- mişlək söz və nəhayət arxaizmə çevrilirlər. Müasir gənclər “qıjı” slenqini başa düş- dükləri halda ,”fezo” slenqindən xəbərləri yoxdur. Rus linqvist alimi Qalperin İlya Romanoviç “Вопросы языказнания”-nın 6- cı sayında “Slenq termini haqqında” (“О термине сленг”) məqaləsində slenqin jar- qon, arqo, loru sözlərdən fərqli müstəqil dilçilik termini olması haqqında qeydlər edir. O bildirir ki,hələ XIX əsrin əvvəllərındə ingilis leksikoqrafları “slenq” ter- minindən geniş istifadə edirdilər. Slenqin etmologiyası da çox mübahisə doğurmuş- dur. C.B.Qrinou və C.L.Kittridj slenq haqqında deyirlər ki, bu avara dil ədəbi dilin ətrafında dolanır və daima ən yüksək ictimayətə can atir. Məşhur ingilis leksikoloqu və leksikoqrafı Q.V.Fauler və F.Q. Fauler “The kings English” kitabında bu termn haqqında belə deyirdi ki,slenqin həyatda yeri var, ən azı yazılan əsərlərdə personaj və tiplərin xasiyyətlərini daha təbii canlandırmaq üçün onlar əvəzsizdir. Məsələn, yazıçı V.Səmədoğlunun senari müəllifi olduğu “Bəxt üzüyü” filmində Moşu Göyəzənlinin Seda ilə diaıoqu buna əyani misaldır: “ Seda: - Bunun qadınnan danışmağına bax ey, qrubiyan, çuşka. Moşu:-Çoşka olanda nolor a çılpaq gözəl. Az, Bakıdakı heykəllərin hamısı elə çoşkalardı da.Nizami də,Füzuli də.Gün gələr mənim də heykəlimi ucaldarlar.” Vebster lüğətində slenqi yazı normalarına uyğun gəlməyən, ancaq nitqi canlı edən sözlər hesab edir. Rus linqvisti N.O.Orlov «Ярославский педогогический вестник» məc- müasında qeyd edir ki, slenq anlayışı müasir filologiyanın daha çox maraq dairəsin- dədir. İndi slenq haqqında müxtəlif, hətta bir-birinə zidd fikirlər də mövcuddur.O da slenqin jarqonla sinonim olmasının əleyhinədir.Onları ayrı-ayrı dilçılik terminləri hesab edir. Şifahi ingilis dilində slenq ifadəsinin ilk dəfə nə vaxtdan işləndiyi məlum de- yil, ancaq yazılı şəkildə o artıq XIX əsrdə mövcud idi. Təqribən 1850-ci ildən bu termin yazıda öz əksini tapıb. Filologiya məsələləri – №7, 2013
77 Olqa Serqeyevna Axmanovnanın slenq haqqindakı fikirləri çox maraqlıdır. O deyir ki, slenq avtomobilin ehtiyat təkərinə və şüşətəmizləyəninə bənzəyir. Avto- mobili bu hissələri hər an lazım olmasa da, onlarsız da keçinmək olmur. Slenq rəs- mi danışıqlar üçün yararsız olduğu halda işgüzar adamların danışığında faydalı he- sab olunur. V.A.Xomyakova bu termn haqqında deyir ki, slenq müəyyən bir müddət üçün nisbətən davamlı , geniş istifadə olunan ,sadə danışıq dilinin ekspressiv kom- ponenti, ədəbi dilə daxil olmağa cəhd edən söz qrupudur. Slenq danışıq dilinə xüsu- si bir rəng,çalar,emosianalliq və ekspressivlik verir.Slenqlər zarafatyana, ironiyalı və gülməli də ola bilər.Məsələn, zəif, balaca boy bir adama “ maşallah qardaşımız lap fil kimidir” deyəndə zarafat; səsi olmayan müğənniyə “əjdaha sənətkarsan” de- yəndə ironiya; məclisdə yersiz danişan adama “deyəsən bir balaca quşdadun” ifadə- si gülməli sayılır. Slenq ədəbi dilə daxil olmayan canlı,hərəkətdə olan , zamanın nəbzi ilə üst- üstə düşən,cəmiyyətdə baş verən bütün hadisələrə aid olan dildir.Amerika leksikoq- rafları slenqlərin hərbi, idman, teatr,tələbə, parlament, dini və s. növləri olduqlarını qeyd edirlər. Azərbaycanda isə, əsasən, kompüter və gənclərin slenqləri daha çox fəaliyyət göstərir. Müşahidələr göstərir ki,yazılı dilin müasir forması olan “internet yazışma- sı” ədəbi dil normalarının kəskin pozulması şəraitində inkişaf edir. İnternet yazış- malarında sözlər təhrif olunmuş şəkildə,heç bir qayda-qanuna tabe olmayan forma- da aparılır. Bunlar müasir dilçilikdə kompüter slenqləri adlanır. Məsələn, “SLM”- salam, “TWK”-təşəkkür, “NCSN?”-necəsən?, “XG”-xoş gəlmisən, “HMM”-razı- yam, “BYE”-sağ ol,hələlik, “NCNC”-təəccüb ifadəsi, “VOV”-heyrətlənmək, “NHB”-nə xəbər, “SBH”-sabah, “LOL”-əla, “BRO”-qardaş, “Usss”-şirin bala, kör- pə. İnternetdə hər hansı bir fikrə müsbət münasibət bildirməyə “layk etmək”, İnter- net yazışmasına - “çat”, “çattaşmaq” deyirlər. “Xakker”, “aytişnik”, “perezaqrus- ka”,”maus” və s.kompyüter slenqləri dilimizə başqa dillərdən olduğu kimi keçıb. “Maus” slenqi bəzən “mışka” və ya özləşmiş “siçan”şəklində işlənsə də ədəbi dildə “maus” yazılır. Məsələn, bu söz M.Salmanova, M.Əlizadə, E.Seyidzadənin “İnfor- matika mövzuları, suallar və testlər” kitabında “maus” kimi verilib.(8.s48) Kompüter slenqlərindən ən ziyalı təbəqə belə istifadə edir.Məsələn,”qeymer”- kompüter oyunlarında istifadə edilən ingilis slenqi, “abort” - hər hansı bir əmrin yarıda kəsilməsi və s.Bəzi kompüter slenqləri tədricən özləşir. Məsələn, “xard dray- ver”, “xard disk” indi “sərt disk” kimi ifadə olunur. Kompüter slenqləri əsasən fonetik və qrammatik cəhətdən transformasiyaya uğramış ingilis sözləridir.Məsələn, “yuzer”-istifadəçi, “smayıl”- şəkilli işarələr, “ad- min”- adminstrator, “çat” - internet yazışması, “nikneym”- ləqəb və s. Slenqlər müxtəlif dövrlərdə gənclərin danışıq dilində fəaliyyət göstərib. 1917- ci il inqilabından sonra ata - anasız qalmış uşaqların sayı çox idi.Bunların əksəriy- yəti küçələrdə avara - avara dolanıb o dövrə məxsus slenqlərdən istifadə ediblər. Məsələn, “frayer”- aciz,maymaq, “patsan”-yeniyetmə oğlan, “qəmin kəm”- başın sağ olsun, “liqavı”- polis,milis və s. 50-ci illərdə “stilyaqalar” peyda oldu və onların yaratdığı slenqlər öz dövrü üçün dəbdə idi.Məsələn, “xippi”, “cazmen”, “blatnoy” və s. Filologiya məsələləri – №7, 2013
78 Müasir dövrdə gənclərin slenqi 15-25 yaş həddini əhatə edir.Əsasən şəhər mü- hitində yaşayan, fəaliyət göstərən gənclər tərəfindən yaranıb yayılır.Gənclərin slenqləri fonetik,leksik və qrammatik əsasda yaradılır. Əksər gənclər üçün “nə de- mək” yox, “necə demək” aktualdır.Onlar danışıqlarını bir növ “dəbdə olan slenq- lərlə” ifadə etdikdə özlərini daha müasir,daha işgüzar hesab edirlər.Gənclər əsasən slenqlərdən istifadə etməklə yaşlı nəsli özlərindən təcrid edirlər. Məsələn,”buralarda ol”, “uç burdan”, “sən xətdə qal”, “yeri var”, “İtə tökdür”, “bomba oğlandır”, “qırıl ondan”, “ filənkəs özünü lezvalıyır” və s. Ordu cəmiyyətin ayrılmaz bir hissəsidir. Burada da əsgər və zabitlərin işlət- dikləri slenqlər mövcuddur.Onları hərbi slenqlərə aid etmək olar.Üç aya qədər xid- mət edən əsgərə “maladoy”, altı aya qədər xidmət edənə “zelyonnıy”, xidmətinə üç ay qalan əsgərə “dembel”, əsgəri xidmətinin bitmə əmrini alanlar “ded” , nizamna- mədən kənar münasibətlərə “dedovşina”,səliqə-səhmanına fikir verməyən, mə- nəviyyatını itirən əsgərə “çmo”, briqada komandirinə “kombriq” deyirlər. Bu nü- munələrin sayını istənilən qədər artırmaq olar.Qeyd etmək lazımdır ki, hərbi slenq- lərin əksəriyyəti sovet dövründən qalmadır. Son zamanlar avtobus sürücülərinin özünəməxsus slenqlərdən istifadə etməsi- nə də təsadüf etmək mümkündür. Məsələn: “20 Yanvardan AZİ-yə pres gəldim” , “Filənkəs dartanşikdir”, “Bayaq maşın kubik idi” və s. Slenqlər müxtəlif yollarla yaranır: Başqa dillərdən söz ya olduğu,ya da qismən dəyişmiş şəkildə dilə gəlir (əsa- sən ingilis və rus dillərindən). Məsələn,” happy birthday to you” (həppi böz dey tu yu), “thanks you very much” (senk yu veri maç), “thanks you” (senk yu), “пака” (paka) və s. Sözləri qısaltma və ya ilkin mənasını dəyişmək yolu ilə. Məsələn, “ləzzət ve- rir” əvəzinə “ləz verir”,xala əvəzinə “xalaşka”. Kobud ifadələrlə. Məsələn, “Bas bayıra”, “vızqırt burdan” Metafora,metonimya yolu ilə.Məsələn,dollara “yaşıl”,kriminal aləmdə narko- tikə “ot”; “yandırdı”, “quşdadı” və s. İronya ilə.Məsələn, kiçik boylu adama “fil”,zəif adama “əjdaha” və s. Gənclərin bəziləri bildirirlər ki, həmişə ədəbi dildə danışmaq darıxdırıcıdır. Həm də onlar böyüklərin başa düşməyəcəyi bir dildə danışmağı daha üstün sayırlar. A.Qurbanov yazır ki, ədəbi dil ilə danışıq dili arasında möhkəm əlaqə vardır. Danışıq dili ədəbi dil üçün əsas mənbədir. O, ədəbi dilin hərtərəfli inkişafına yardım edir. Eyni zamanda,ədəbi dil də, öz növbəsində, danışıq dilinə təsir göstərir, onu inkişaf etdirir.Danışıq dili ədəbi dilin,əsasən, lüğət tərkibinin zənginləşməsində xü- susi rol oynayır.Bu mənbədən sözlər bir növ süzgəcdən keçirilərək götürülür; belə ki, hər bir söz cilalanır və normalara uyğunlaşdırılıb ədəbi formaya salınır. Ədəbi dilə hər sözü gətirmək olmur. Onun xəzinəsinə başlıca olaraq hamıya məlum olan, hamının düzgün başa düşə biləcəyi dil vasitələri yol tapa bilir. Danışıq dili ədəbi dilin, əsasən, leksik cəhətdən zənginləşməsinə xidmət etdiyi halda,ədəbi dil danışıq dilinə hər cəhətdən, yəni fonetik, leksik və qrammatik cəhətdən təsir edir və onu in- kişaf etdirir. Hazırki dövrdə ədəbi dil ilə danışıq dilinin səciyəvi cəhətlərini müəy- yən etmək ,fərqləri aşkara çıxarmaq və bunların əlaqələrini dəqiq aydınlaşdırmaq dilçiliyimizin qarşısında duran çox mühüm məsələlərdəndir.(4.s 45) Filologiya məsələləri – №7, 2013
79 Azərbaycan dilini öyrənən xarici vətəndaş yalnız ədəbi dili bilməklə kifayət- lənə bilməz.O,mütləq danışıq dilini də öyrənilməlidir.Bu baxımdan slenqlərin tədqi- qi, aşkara çıxarılması vacib məsələ sayılır.
Ədəbiyyat 1)
R.Manafoğlu,N.Tağısoy,R.Kamal “İzahlı tərcüməşünaslıq terminləri lüğəti” B.,2009
2)
Раиса Иосефна Розина «Семантическое развитие слова в русском языке и современном сленге» Москва,2005. 3)
M.İ.Adilov,Z.N.Verdiyeva,F.M.Ağayeva “İzahlı dilçilik terminləri”- B.,1989. 4)
A.Qurbanov “Müasir Azərbaycan ədəbi dili” I cild-B.,2003. 5)
M.Salmanova, M.Əlizadə, E.Seyidzadənin “İnformatika mövzuları,suallar və testlər”-B.,2012. 6)
Nev York,1929 7)
Н.О.Орлов «Ярославский педогогический вестник» 2004№3 8)
И.Р.Гальперин «Вопросы языказнания» 1956 №6. 9)
О.С.Ахманова «Словарь лингвистических терминов-М.,Советская Энциклопедия,1968.
Эльдар Агаев Сленг – термин языкаведине Резюме
В этой статье говарится о сленге. Сленг термин языкаведине. Можно сказать, что молодёжь пользуется такими сленгами, каторые искажают нормы языка. Автор подчеркивает,что сленги бывают: компьютерные, военные, мо- лодёжные и.т.д. В последнее время эта тема становится еще боле актуальной.
Eldar Agayev Slang – is the term of lingwistics Summary
This article is about slangs. Slang is the term of linguistics. We can say that the youth use such slangs, which distort the norm of language. Auther notices that, slangs eanbe for computers, for military, for youth and etc… Recently this topic is besoming more topical.
Rəyçi: İ. Kazımov filologiya elmləri doktoru, professor
|