Elmи мяъмуяси
ÇEVRE EĞİTİMİNDE SORUNLAR
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6. ÖNERİLER
- 7. DEĞERLENDİRME
|
5. ÇEVRE EĞİTİMİNDE SORUNLAR Eğitim çoğu zaman, hayatın sabit bir aşaması olarak görülmekte, beş yaşında başlayıp ilkokul, ortaokul ve lise, bir ihtimalle de yüksek öğretimde bitip ardından çalışma hayatının başladığı düşünülmektedir. Ama eğitimin,
18 Zengin, Eyüp, Hüseynov Sakit “Enviromental Education in Azerbaijan,” Journal Of Qafqaz Üniversity, Spring 2002, Number 9, s. 1-7 19 DPT, “Çevre,” s. 35. Dr. Eyup ZENGİN 238
ekonomi, toplum ve çevre sorunlarını çözecek düzeyde tam potansiyeline varacaksak, kendimizi bu sınırlı görüşten kurtarmamız gerekmektedir. 20
ile ilgili bilimsel bilgilerin yaşamla ilişkilendirilmesi acil olarak sağlanmalıdır. Örneğin, IX. Sınıfta, “İnsan ve Sağlığı” konusu öğretilirken insan sağlığının çevresel faktörlere bağlılığı, havanın, suyun ve toprağın kirlenmesinin insan sağlığına etkisi Sumgayıt ve Bakü kentlerinin yaşam koşullarından alınmış kesin bilgilerle açıklanabilir. Veya VI. sınıfta Fizik derslerinde “Fizik ve Teknoloji” konusu öğretilirken belirtilmelidir ki, Petrol doğanın bize vermiş olduğu bir servettir. Lakin, Petrol üretimi sürecinde toprak ve bitkiler, etraftaki su havzaları özellikle Hazar Denizi kirletilmektedir. Bu noktada öğrencilere; Petrol üretimi sürecinde çevrenin kirlenmesinin önlenmesinde diğer etkenlerle birlikte, çalışanların çevre bilinci ve duyarlılıkları da önemlidir. Ayrıca orta öğretimin üst sınıflarında öğrencilere çevre hukuku konusunda belirli bilgi verilmelidir. 21
6. ÖNERİLER Üniversitelerde teknolojinin, koruma ve çevre açısından takibi, teknik mühendislik hizmetleri içinde yer alan diğer disiplinlerle takviyesinden öte; sorunların nedenleri ve alınması gerekli tedbirler yönünden lisansüstü eğitimde araştırmanın desteklenmesi çok yararlı olacaktır. Temeli gençliğe dayanmayan tabiatı koruma ve çevre sorunlarının gelecek yıllarda daha iyi çözümlenebileceğini düşünmek mümkün değildir. Her kesim bu sorunların içinde az veya çok sorumludur. Bu nedenle yarının uygulayıcısı, eğitimcisi ve yöneticisi olacak bu potansiyel ihmal edilmemelidir. 22
gereklerine göre nasıl düzenleyeceğimiz; eğitim sistemimizin sağlıklı yönlerini devam ettirirken, yeni şartlara göre nasıl değiştireceğimiz sorunudur. Çevrenin insanoğlunun ihtiyaçlarını karşılayabilmek için
20 Nüfus ve Hayat Kalitesi Bağımsız Komisyonu, “Geleceğe Özen,” s. 88. 21 Zengin, Eyüp, Hüseynov Sakit “Enviromental Education in Azerbaijan,” s. 1-7 22 Asmaz, Hasan, “Türkiye’de Çevre-Eğitim,” Yeni Türkiye Dergisi Çevre Özel Saysı, 95/5,n669-674. Çevre sorunlarının önlenmesinde önemli bir faktör olarak çevre eğitimi 239
rasyonel olarak kullanılması, gelişigüzel kullanımın doğurduğu tükenme ve kirliliğin önlenmesi, çevrenin kendi kendini yenileme yeteneğini koruyabilmesi için kararlılığın sağlanması, amaçlar arasında olmalıdır. Çevrenin yaşlı veya küçük, toplumun tüm bireylerini ilgilendirmesi nedeni ile tüm bireylerin çevre konusunda eğitilmeleri gerekir. Eğitim sadece okulla sınırlı kalmayıp, okul dışında; başta endüstri işletmeleri, çalışanlar, esnaflar, madenciler, kırsal kesimde tarım ve hayvancılıkla geçinenler olmak üzere tüketimde payı olan tüm kesimlere yönelik uzmanlaşmış eğitim programları ile uygulanmalıdır. 23
Çevre sorunlarıyla mücadelede ve çevre eğitiminin amacına ulaşmasında daha önce de belirtildiği gibi, geniş kitlelere ulaşmak önemlidir. Geniş kitlelere ulaşmanın yolu ise ilköğretimden başlayarak konuyu işlemek, bunu coğrafya dersi arcılığı ile bütün eğitim ve öğretim sürecince gündemde tutmak ve toplumu bu yolla bilinçlendirmekten geçmektedir. Çevre ve insan etkileşimi üzerinde önemle duran coğrafyacılardan ve coğrafya derslerinden çevre eğitiminde istifade edilmeye çalışılmalıdır. Örgün eğitimde çevre eğitimi bazı ülkelerde müstakil bir ders olarak okutulurken, diğer bazı ülkelerde konuyla ilgili dersler içerisindeki konulara serpiştirilerek verilmektedir. Çevre eğitimi, eğer diğer dersler içerisinde veriliyorsa, okul öncesinden lise son sınıfa kadar düzenli ve planlı bir şekilde birbirinin devamı niteliğinde olmalıdır. Türkiye’de de, çevre içerikli konular ilköğretim ve ortaöğretimde diğer bazı programların bünyesinde verilmektedir. Bu derslerdeki ilgili konulara gereken önem verilmeli ve ilgililer konunun takipçisi olmalıdır. Ayrıca, İlköğretim programları arasında bir dönem olduğu gibi adında “çevre” ifadesi geçen dersler bulunabilir ve böyle de mesajlar verilmelidir. 24
Okullarda, bütün derslerin müfredatlarında, çevreye ilişkin unsurlara yer verilmelidir. Çevre sadece, Çevre Sorunları, Çevre ve Ekoloji, Çevre Hukuku gibi derslerin müfredatları ile sınırlandırılmamalıdır.
23 Gökdayı, İsmail, “Çevrenin Geleceği: Yaklaşımlar-Politikalar,” Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Ankara-1997, s. 178 24 Alım, Mehmet, “Avrupa Birliği Üyelik Sürecinde Türkiye’de Çevre Eğitimi ve İlköğretimde Çevre Eğitimi,” s. 599-616 Dr. Eyup ZENGİN 240
7. DEĞERLENDİRME Genellikle çevre sorunlarının çözümünde eğitimin başta gelen bir çözüm yolu olduğu konusunda giderek yaygınlaşan bir görüş birliği gelişmektedir. Ancak, kökeninde toplumsal, ekonomik, ekinsel etmenlerin yattığı çok karmaşık bir nitelik taşıyan çevre sorunları konusunda eğitimin tek ve etkin bir çözüm yolu olarak gösterilmesi hem toplumdaki değişme süreçlerinin devingenliğini kavrama, hem de bir üst yapı kurumu olan eğitimin niteliğini belirleme açısından yanıltıcıdır. 25
önemli iki ayağının eğitim kurumları ve iletişim araçları olduğu unutulmamalıdır. Çevre eğimi de ailede başlar. Aileden, sokaktan ve kitle iletişim araçlarından kazanılan bilgiler, okullarda verilen öğretim kadar önemlidir. Dolayısıyla çevre eğitimi, örgün eğitim kadar hatta ondan daha fazla sistemli olarak yürütülecek bir yaygın eğitimin de konusudur. Çevre eğitiminin sadece örgün eğitim kurumlarında verilmesi düşüncesi doğru olmayacaktır. 26
Bir bütün olarak çevre karşısında bir sorumluluğa sahip olan insana edilgen değil, etkin olmak görevi düşmektedir. 27 Temelinde çevre duyarlılığı ve bilinci için sunulacak eğitim bir yandan ülkedeki eğitim dizgesinin özyapısına bağımlı olmakla birlikte, aynı zamanda demokrasi, insan hakları ve barış için eğitimle iç-içelik göstermektedir. Çevreyi biçimlendiren kararların alınması konusunda bireyde, siyasal, aktöresel (etik) bir sorumluluk, daha doğrusu duyarlılık, bilinçlenme yaratma ön plana çıkmaktadır. 28
sorunları konusundaki bilgilerinin önemli yeri vardır. Ancak, sahip olduğumuz bilgiler, gözlemlerimiz ve çeşitli anketler göstermektedir ki,
25 Geray, Cevat, “Çevre İçin Eğitim,” İnsan Çevre Toplum içinde (Yayına Hazırlayan Ruşen Keleş),” Imge Kitabevi Yayını, İkinci Baskı, Ankara-1997, s. 65 26 Alım, Mehmet, “Avrupa Birliği Üyelik Sürecinde Türkiye’de Çevre Eğitimi ve İlköğretimde Çevre Eğitimi,” s. 599-616 27 Keleş, Ruşen, “Çevre, Yurttaş, Sorumluluk,” “İnsan Çevre Toplum içinde (Yayına Hazırlayan Ruşen Keleş), ” Imge Kitabevi Yayını, İkinci Baskı, Ankara-1997, s. 93-122.
28 Geray, Cevat, “Çevre Koruma Bilinci ve Duyarlılığı İçin Halkın Eğitimi,” Yeni Türkiye Dergisi Çevre Özel Sayısı, 95/5, s.664-668
Çevre sorunlarının önlenmesinde önemli bir faktör olarak çevre eğitimi 241
Azerbaycan’da çevre eğitimi günümüzün beklentilerine cevap vermemektedir. Bu durum, Azerbaycan’da çevreye karşı işlenen suçların artması ile de kendini göstermektedir. Ayrıca, Çevre ile ilgili çağdaş düzenlemeleri içeren yasaların kabul edilmiş olmasına rağmen, bu yasaların halk tarafından kabul edilmesi, benimsenmesi ve yaşama geçirilmesine engel olan belirli objektif ve subjektif etkenler vardır. Objektif amillerin en önemlisi, ülkede mevcut olan sosyal ve iktisadi güçlüklerdir. İnsanların çevre bilinci ve duyarlılığı ile hareket etmelerini engelleyen bir başka etken ise, çevre hukukunun temel özelliklerinin ve çevre suçlarının kitle iletişim araçlarında yeterli yer bulamaması önemli subjektif neden olarak karşımızda durmaktadır. 29
Çevre eğitiminde temel hedef; toplumun tüm kesimlerini çevre konusunda bilgilendirmek, bilinçlendirmek, olumlu ve kalıcı davranış değişiklikleri kazandırmak ve bireylerin aktif katılımlarını sağlamaktır. Bu hedefe ulaşabilmek amacıyla Türkiye için öngörülen çözüm önerileri ise şu şekilde sıralamak mümkündür.
1- Çevre bilincinin kazandırılmasında en büyük etken olan çevre eğitimi toplumun tüm kesimlerine ulaşacak şekilde yaygınlaştırılmalıdır. Çevre eğitimi her yaş ve meslekteki kişilere belirli bir program dahilinde verilmelidir.
2- Okul öncesinden başlamak üzere uygulamalı çevre eğitimine ağırlık verilmeli, çocuklara çevreyi tanıtıcı, tabiatı sevdirici mesajların yanı sıra çevre sorunlarının yarattığı tehlikeler de anlaşılır bir biçimde vurgulanmalıdır. İlköğretim okullarında uygulamalı çevre eğitimine ağırlık verilerek 4. sınıftan itibaren çeşitli derslerde ünite bazında çevre konularına ağırlıklı olarak yer verilmelidir.
3- Ortaöğretim kurumlarında Milli Eğitim Bakanlığınca uygun görülen programlarda çevre dersinin haftada bir saat zorunlu ders olarak ders programlarında yer alması sağlanmalıdır.
29 Zengin, Eyüp, Hüseynov Sakit “Enviromental Education in Azerbaijan,” s. 1-7 Dr. Eyup ZENGİN 242
4- Yükseköğretim kurumlarında çevre mühendisliği eğitimi sadece mühendislikle sınırlı kalmamalı, diğer disiplinlerle takviye edilmesi sağlanmalı, ayrıca hukuk, iktisat, tıp, diğer sosyal bilimler eğitiminde de çevre konularına önem verilmelidir.
5- İlgili kamu kuruluşlarında çalışan personele hizmet içi eğitimin verilmesi sağlanmalıdır.
6- Kitle iletişim araçlarıyla çevre eğitiminin yaygınlaştırılmasına önem verilmeli, TV ve radyo programları ve basın yoluyla geniş halk kitlelerine çevre eğitimi verilmesi için işbirliğinin güçlendirilmesi sağlanmalıdır.
7- Kamuoyunda çevre konularında dikkati çekmek ve aktif katılımı sağlamak amacıyla çeşitli kampanyalar ve yarışmalar düzenlenmelidir.
8- Çeşitli kurs, seminer, panel, sempozyum, açık oturum ve benzeri toplantılar düzenlenerek kamuoyunun bilinçlenmesi sağlanmalıdır.
9- Çevre eğitimi, her çevrede verilmeli, uygulamaya yönelik olmalı ve her ortam çevre eğitimi için araç olarak kullanılmalıdır.
10- Çevre korumasında pek çok ülkede uygulanan çevre dostu malların üretimi ülkemizde de yaygınlaştırılmalı, bu ürünlerin kullanımı desteklen- meli, mavi nokta, yeşil bayrak gibi uygulamaların yaygınlaştırılması teşvik edilmelidir.
Alım, Mehmet, “Avrupa Birliği Üyelik Sürecinde Türkiye’de Çevre Eğitimi ve İlköğretimde Çevre Eğitimi,” Kastamonu Eğitim Dergisi, Ekim 2006, Cilt 14, No:2, s. 599-616 Asmaz, Hasan, “Türkiye’de Çevre-Eğitim,” Yeni Türkiye Dergisi Çevre
Çevre Bakanlığı; Çevre Bakanlığı; Türkiye Çevre Atlası-2004, Ankara- 2006
Çevre sorunlarının önlenmesinde önemli bir faktör olarak çevre eğitimi 243
Demirkaya, Hilmi, 2006, Çevre Eğitiminin Türkiye’deki Coğrafya Programları İçerisindeki Yeri ve Çevre Eğitimine Yönelik Yeni Yaklaşımlar. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:16, sayı: 1, Sayfa:207-222, Elazığ.
DPT, “Çevre,” Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 1994. Geray, Cevat, “Çevre Koruma Bilinci ve Duyarlılığı İçin Halkın Eğitimi,” Yeni Türkiye Dergisi Çevre Özel Sayısı, 95/5. Geray, Cevat, “Çevre İçin Eğitim,” İnsan Çevre Toplum içinde (Yayına Hazırlayan Ruşen Keleş),” Imge Kitabevi Yayını, İkinci Baskı, Ankara- 1997. Gökdayı, İsmail, “Çevrenin Geleceği: Yaklaşımlar-Politikalar,” Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Ankara-1997 Keleş, Ruşen, “Çevre, Yurttaş, Sorumluluk,” “İnsan Çevre Toplum içinde (Yayına Hazırlayan Ruşen Keleş), ” Imge Kitabevi Yayını, İkinci Baskı, Ankara-1997. Keleş, Ruşen (Yayına Hazırlayan), “İnsan-Çevre-Toplum,” Imge Kitabevi Yayını, İkinci Baskı, Ankara-1997. Nüfus ve Hayat Kalitesi Bağımsız Komisyonu, “Geleceğe Özen,” Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Ankara-1997. Uzunoğlu, Selim, “Çevre Eğitiminin Amaçları, Uğraşı Alanları ve
Zengin, Eyüp, Hüseynov Sakit “Enviromental Education in Azerbaijan,” Journal Of Qafqaz Üniversity, Spring 2002, Number 9, s. 1-7 Zengin Eyüp, Kulaklıkaya, Musa, “Azerbaycan’da Çevre Sorunları ve Çevre Hukuku,” Uluslar arası Özel Hukuk Sempozyumu, Bakü, 2005, s. 422-435
C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 245
C.ƏFQANİYƏ GÖRƏ DİNİN FƏLSƏFƏSİ Qəmər MÜRŞÜDLÜ ∗
ideoloqlarından biri və Şərq xalqlarının azadlığı və inkişafının siyasi modelinin yaradıcısı, əslən azəri türkü olan Cəmaləddin Məhəmməd Seyid Səfdər oğlu Əsədabadi Əfqani (öl. 1897) dövrünə görə mükəmməl təhsil almışdır. Uşaqkən valideyinləri ilə Kabilə köçən Cəmaləddin ilk təhsili evdə atasından almış, sonra onu Qəzvində və Tehranda davam etdirmiş, dini elmlər, tarix, fəlsəfə, coğrafiya, məntiq, siyasət və s. sahələrdə geniş bilik qazanmışdır. C.Əfqaninin dünyagörüşünün formalaşmasında və elminin təkmilləş- məsində İraqın Nəcəf şəhərində keçirdiyi təhsil illəri əhəmiyyətli rol oynamışdır. Burada o dövrünün məşhur alimlərindən olan müctəhid Hacı Şeyx Mürtəza Ənsaridən və axund Molla Hüseynqulu Həmədani Dərcəzini Şəvəndidən mükəmməl dərslər almışdır. Nəcəfdə iki böyük şəxsiyyət – tanınmış həkim və alim Ağa Seyid Əhməd Tehrani Kərbəlayi və İraqın böyük mücahidi, istedadlı ədib və şair Seyid Səid Nübbubi ilə dostluq Cəmaləddinin mənəviyyatına, həyata baxışlarının formalaşmasına və elminin tamamlanmasına güclü təsir göstərmişdir. Nəcəfdə təhsilini başa vurduqdan sonra Cəmaləddin elmin digər sahələ- rini öyrənmək məqsədilə Hindistana getmiş, burada qaldığı bir il yarım vaxt ərzində Avropalı müəllimlərdən təbiət elmləri və ingilis dili üzrə dərslər almışdır. Dərin biliyə, çevik zəkaya və azad düşüncəyə malik C.Əfqanini gənc yaşlarından Şərq xalqlarının ağır həyatı, cəhalət və səfalət içində çabalaması, Avropa dövlətlərinin Şərqə münasibətdə yürütdüyü müstəmləkəçilik siyasəti çox düşündürmüş, narahat etmişdir. Və bundan dolayı o bütün fəaliyyətini
∗ Bakı Dövlət Universitetinin fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrasının dosenti, fəlsəfə elmləri namizədi. Qəmər MÜRŞÜDLÜ 246
İslam aləmində geriliyə, durğunluğa və müstəmləkə zülmünə qarşı mübarizəyə yönəltmişdir. Əfqani müsəlmanların tənəzzüldən, cəhalət, mövhumat və müstəmləkə zülmündən xilasının, azadlığının və tərəqqisinin, onların keçmiş şöhrət və qüdrətinin, döyüşkənlik ruhunun bərpasının İslamın təməl prinsipləri zəminində mümkünlüyünü əsaslandırırdı. Buna görə də o öz əsərlərində, çıxış və söhbətlərində İslam dünyasının mənəvi-siyasi birliyinin (ittihadi- İslam) və ilkin İslamın saf ruhunun dirçəldilməsinin zəruriliyini təbliğ edir, müsəlmanları Qərb xalqlarını inkişafa çatdırmış rasional elmləri İslamın saf hikmətilə mənimsəməyə səsləyirdi. Mütəfəkkir Quran ayələrinin mahiyyətinin müdriklik işığı ilə təfsir edilməsini tövsiyə edirdi və düşünürdü ki, yalnız belə bir səy müsəlmanların şüur və qəlblərini doğru yola yönəldə bilər, onları gerilik və xürafatdan xilas edə bilər. Və onun özü də bu sahədə geniş fəaliyyət göstərirdi; tələbələri ilə, davamçıları və həmfikirləri ilə söhbətlərində İslamın təməl prinsiplərinin, Quran ayələrinin hər cür ənənədən uzaq, rasional təfsirini verir, ilkin İslam dəyərlərinin dirçəldilməsi zəruriliyini əsaslandırırdı. Mütəfəkkir İslamda islahatın mahiyyətini də məhz bu anlamda, yəni ilkin İslamı olduğu kimi qavramaqda, ağıla dayanaraq şərh və təbliğ etməkdə görürdü. O deyirdi: “...Dini islahatın mənası Rəsulillah gətirməyən bir şeyi dinə artırmaq, yainki İslam qaydalarını batırmaq deyil, bəlkə Rəsulillah gətirmiş dinə sonradan və sonrakı adamlar tərəfindən əlavə olunan şeyləri götürüb də dini əsri-səadətindəki rövşənə salmaq deməkdir” 1 . Şeyxin məqsədi İslam dinini deyil, müsəlmanların şüurunu dəyişmək, onlara saf Quran hikmətini aşılamaq idi. Şeyx Cəmaləddin dini elmlərdə mükəmməl biliyə və nüfuza sahib olsa da, dini mövzularda az əsərlər yazmışdır. Buna baxmayaraq o demək olar ki, bütün əsərlərində İslamın müsbət məziyyətlərini, ümmətin tərəqqisində onun müstəsna rolunu yüksək dəyərləndirmiş, bir sıra əsərlərində, əsasən də “Naturalizm haqqında həqiqət” kitabında və “Təfsirçinin təfsiri” məqaləsində ümumiyyətlə dinin bəşər mədəniyyətinin inkişafındakı yerini,
1 İqtibas üçün bax: Ş.Qurbanov. Cəmaləddin Əfqani və türk dünyası. Bakı, 1996, s.24. C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 247
cəmiyyətdəki funksiyalarını müəyyənləşdirmiş, dinin fəlsəfəsinə dair maraqlı mülahizələr söyləmişdir. Cəmaləddin Əfqaniyə görə, din insan nəslinin yaşayışı üçün həqiqi həyat sistemidir, həqiqi sivilizasiyadır, “insan üçün yeganə xoşbəxtlik vasitəsidir” 2 .
üçün ilk müəllim, ən möhkəm və ən düzgün rəhbər” 3 adlandırırdı. Filosof yazırdı ki, bəşəriyyətin inkişafının ilk dövrlərində insanlıq yaxşılığı pislikdən ayıra bilmədiyi və qorxu içində olduğu zamanlarda mürəbbilər tərəfindən ali varlığın adı ilə təbliğ olunan nəsihətlərə və əmrlərə itaət etməklə ümidlərinə doğru irəliləmişdir: “Müsəlman, Xristian və ya bütpərəst olsun, bütün millətlərin barbarlıqdan mədəniyyətə doğru dini təlimlə çıxıb irəlilədiyini kimsə inkar edə bilməz” 4 .
Həqiqi inanclar sırasında o səmavi dinlərdən bəhs edir, batil dinlərə isə politeizmi və bütpərəstliyi (səbaizm, brahmanizm, buddizm, zərdüştilik, qədim misirlilərin, finikiyalıların, yunanların və b. inancları) aid edirdi. Şeyx Cəmaləddin dinləri bəzi prinsiplərinə görə fərqləndirsə də, onların hamısının insanlığı müəyyən sahələrdə irəli apardığını, müəyyən bir xoşbəxtlik səviyyəsinə çatdırdığını qeyd edirdi. O yazırdı ki, inanc formasından asılı olmayaraq bütün dinlər tərəqqiyə yol açır. Mütəfəkkirə görə, yəhudilər inancları sayəsində köləliyin alçaldıcı həqarətindən fironluğa qədər yüksələ bilmişlər. Ərəblər İslam dininin köməyi ilə qüdrətdə, sivilizasiyada, elm və sənətdə və s. dünyanın ağasına çevrilmişlər. Filosofun fikrincə, çoxsaylı allahlara, bütlərə, inəklərə, ulduzlara, min cür mövhumata və s. inam hindlilərin, misirlilərin, babillilərin, yunanların və digər qədim xalqların elmdə, mədəniyyətdə, hərbdə tərəqqisinə mane olmamışdır. Müasir xristianlar da “müqəddəs üçlük, xaç, dirilmə, baptizm, təmizlənmə, keşişin günahlardan azad etməsi və şəkildən-şəklə düşmə kimi şeylərə inana-inana öz üstün mövqelərini möhkəmləndirmiş, elm, bilik və sənaye sahələrində
2 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye (Natüralizm eleştirisi). İst.,1997, s.88. 3 C.Afqani. Taassup / Afqani C., Abduh M. El-Ürvetül – vüska. İst., (nəşr ili göstərilmir), s.128. 4 C. Afqani. Renana cevap / M.Türköne. C.Afqani. Ankara, 1994, s.57-58. Qəmər MÜRŞÜDLÜ 248
tərəqqiyə nail olmuş və sivilizasiyanın zirvəsinə yüksəlmişlər” 5 . Görünür elə bu inanclarına görə də müəllif xristianları batil dinlərə inanan xalqlar cərgəsinə daxil etmişdir. Əfqani mülahizələrini ümumiləşdirərək yazırdı: “Dini inanclar, istər həqiqi olsun, istərsə də batil, elmin əldə edilməsini, yaşamaq vasitələrinin əldə edilməsini və normal sivilizasiyanın tərəqqisini qadağan etmədikcə, heç bir şəkildə sivilizasiya və dünyəvi tərəqqi ilə ziddiyyət təşkil edə bilməz. Güman etmirəm ki, dünyada bu şeyləri qadağan edən din tapılsın...Üstəlik, mən deyərdim ki, imanın azlığı sivil həyatda yalnız qarışıqlığa, mənəviy- yatsızlığa və ümidsizliyə səbəb olur. Düşünün – bu ki, nihilizmdir!” 6
Mütəfəkkir dinin əxlaqi dəyərlərini, onların cəmiyyətin mənəvi həyatının inkişafındakı rolunu yüksək qiymətləndirirdi. Yazırdı ki, din insanın ağlına üç inanc prinsipi və ruhuna da üç məziyyət vermişdir. Filosofun qısa şəkildə “xoşbəxtliyin altı inanc və əxlaq prinsipi”, yaxud “altı təməl prinsip” 7
mövcudluq dayağı, ictimai quruluşun təməli və sivilizasiyanın möhkəm əsası xarakterindədir” 8 və xalqları təkamül və inkişaf yolunda irəliləməyə, xoşbəxtliyin zirvələrinə çatmağa sövq edir, insanlardan pislik və fəsadı uzaqlaşdırırlar. Cəmaləddinin qeyd etdiyi inanc prinsiplərindən birincisi – insanın, özünün yer üzünün sultanı və yaradılmışların ən dəyərlisi, ləyaqətlisi olmasını təsdiqləməsidir; ikincisi – bir dinə inanan toplumun özünü ən xeyirli ümmət hesab etməsi və imansızlardan, xüsusən də doğru yoldan uzaqlaşanlardan üstün olmasına inanmasıdır; üçüncüsü – insanın bu dünyada ancaq mükəmməllik səviyyəsinə yetmək üçün yaradıldığını bilməsidir. Bu prinsipə görə, insan çatdığı mükəmməllik səviyyəsi sayəsində bu dünya
5 J.al-Afghani. Commentary on the Commentator / Nikki R.Keddie. An Islamic Response to Imperialism. Political and Religious writings of Sayyid Jamal ad-Din “al-Afghani”. Berkeley, Los Angeles, London, 1983, 2-nd edit., p.128. 6 Yenə orada, s.128-129. 7 Əfqaninin bu prinsiplərdən bəhs edən “Səadətin altı guşəli qəsri” adlı məqaləsi (yəqin ki, “Naturalizm haqqında həqiqət” əsərinin bir hissəsi) M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən türk dilinə tərcümə olunaraq, çap edilmişdir. Bax: “Türk yurdu”, 1911, 3, s.70-77. 8 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.25. C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 249
həyatından daha yüksək, “geniş, əzablardan uzaq, səadəti bitməz-tükənməz həyatın yurdu olan bir diyara keçər” 9 .
mədəniyyətinin inkişafındakı müsbət rolunu da açıqlayır. Məsələn, filosofun nəzərincə, özünü yaradılmışların ən dəyərlisi hesab etməsi sayəsində insan zəruri olaraq heyvani xüsusiyyətlərdən uzaqlaşır və bu uzaqlaşma hissi gücləndikcə, insanın ruhu ağıl aləmində daha da yüksəlir, mədəniyyət və fəzilət sahibi olur; belə insan cəmiyyətin digər üzvləri ilə sevgiyə, anlaşmaya və ədalətə söykənən bir həyat yaşayır. Bu inanca görə “insan xüsusiyyətləri və xarakteri etibarilə heyvanlara bənzəməkdən xilas olmuşdur. İnanc sistemi bu keyfiyyətilə düşüncəni inkişafetdirici, ağlı fəallaşdırıcı, nəfsi təmizləyici, çirkin mövqe və davranışlardan qoruyucu bir rol oynar” 10 . İkinci inanc prinsipi toplumların, özünün digər toplumlardan və ya insanlardan üstünlüyünü qəbul etməsidir. Mütəfəkkirin mülahizələrinə görə, heç bir toplum yaradılış etibarilə özünün aşağı səviyyədə olduğunu, kamilliyə yetişmək üçün qabiliyyətinin yetərsizliyini düşünməməlidir. Və öz üstünlüyünə inanmaq digər insanları əksiltmək demək olmayıb, bu inanca haqq qazandırmaq üçün elmlərə sahib olmağa, sənayeni, texnologiyaları inkişaf etdirməyə can atmaq deməkdir və bu inanca malik xalqlar mədəniyyət və sivilizasiyada daha yüksək mövqelər qazanmaq üçün davamlı olaraq çalışarlar. Bu inanc xalqlar arasında rəqabət duyğusunu doğurmuşdur. Əfqaninin şərhində üçüncü inanc “insanın bu aləmə bir sıra yaxşı məziy- yətlər əldə etmək və bu keyfiyyətləri sayəsində daha uca bir aləmə yüksəl- mək üçün gəldiyinə, daha geniş bir dünyaya köç edəcəyinə, cənnətlərə varıb oranın gözəlliklərilə bəzənəcəyinə qəti inanmasıdır” 11 . Bu inanca sahib insan özünü daha yaxşı yetişdirir, daha yüksək əxlaqi-mənəvi dəyərlərə can atır, nəfsini təmizləyir, “rüşvətə meyl salmır”, “xainlik etmir, yalana və hiyləyə əl atmır”. Filosof bu inancı “sosial quruluşun dayanacağı ən möhkəm təməl” adlandırır. Çünki həmin inanc insanlar arasındakı münasibətlərdə sevgi, ədalət, barış prinsiplərinə əsaslanır, toplumlararası əlaqələri gücləndirir.
9 Yenə orada, s.25-26. 10 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.27. 11 Yenə də orada, s.28-29. Qəmər MÜRŞÜDLÜ 250
Mütəfəkkir belə bir nəticəyə gəlirdi ki, dinin aşıladığı bu inanc prinsipləri insanı xoşbəxtlik zirvəsinə qaldırır; bu prinsiplərdən məhrum olan toplumlarda isə rəzillik, cəhalət, gerilik, mənəviyyatsızlıq və bədbəxtlik baş alıb gedər. C.Əfqani yazırdı ki, din insanların ruhuna da üç məziyyət, xasiyyət nəqş etmişdir. Bu məziyyətlərdən birincisini filosof utanma (həya) duyğusu adlandırır. O utanma hissini cəmiyyətin sosial və etik nizamlanmasının mü- hüm ünsürü hesab edərək yazırdı ki, bu duyğu insanları çirkin əməllərdən, heyvanlara xas şəhvət quyusuna düşməkdən qoruyur; ictimai sistemi qoru- maq işində onun təsiri saysız qanunun, polisin və jandarmanın təsirindən daha güclüdür. Bu duyğu insanı “fəzilət sahibi insanların dünyasına çatdıran, nöqsanlara düşməkdən qoruyan, onun cəhalətə, qabalığa və yırtıcılığa razı olmasına əngəl olan yeganə keyfiyyətdir” 12 . Mütəfəkkirə görə, əgər insanda utanma hissi olmasaydı, onu tənqid etməyin, yaxşı işlərə dəvət etməyin də bir xeyiri olmazdı; bu duyğu bütün gözəlliklərin, yaxşılıqların qaynağı, hər cür fəzilətin əsasıdır, üstünlük və tərəqqiyə bir yoldur. Dinin insanlara aşıladığı ikinci məziyyət, Cəmaləddinin nəzərində, əma- nətdir. Əmanət insan sivilizasiyasının, cəmiyyətin mövcudluğunu təmin edən məziyyətdir, çünki insanlar və toplumlar arasında qarşılıqlı etibar, güvən ol- masa, sosial həyatda da siyasi sabitlik, iqtisadi çiçəklənmə və mənəvi inkişaf da mümkün deyil. Şeyxə görə, etibarlılıq duyğusu “insanlararası müna- sibətlərin təməl dayağı, dövlətin və hakimiyyətin bel sümüyüdür. Güvən duyğusu rahatlıq və sakitliyin hər tərəfə yayılmasını təmin edər”, cəmiyyətin bütün üzvlərinin özlərini sakit və rahat hiss etmələrinə imkan verər 13 . Əfqani dinin insan ruhuna aşıladığı üçüncü məziyyəti doğruluq adlandı- rırdı. Doğruluq mütəfəkkir üçün insan varlığının ən təməl keyfiyyətlərindən biri, sosial həyatın və həmrəyliyin əsasıdır; çünki həm ailədə, həm də fərdi və ictimai münasibətlərdə harmoniya doğruluqla müəyyənləşir. Yalan isə, Şeyxə görə, cəhalətə, imansızlığa və bədbəxtliklərə aparar. Seyid Cəmaləddin dinin aşıladığı bu üç əxlaq prinsipindən məhrum olan toplumlarda heyvani keyfiyyətlərin insanların hərəkət və iradələrinə hakim kəsiləcəyinin, yoxsulluq və fəlakətin artacağının, cəmiyyət üzvlərinin
12 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.32. 13 Yenə orada, s.33-35. C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 251
səviyyəsinin pozulacağının və birliyinin dağılacağının danılmaz gerçəklik olduğunu vurğulayırdı. Və filosof dinin gətirdiyi bu altı inanc və əxlaq prinsipinə əsaslanaraq, dini sivilizasiyanın əsası kimi xarakterizə edir, dinin cəmiyyətin həyatında nizamlayıcı və birləşdirici funksiyalar daşıdığını təsdiqləyirdi. Mütəfəkkirin İslam birliyi (ittihadi-İslam) konsepsiyası məzmun və məqsəd baxımından dinin bu funksiyalarına əsaslanırdı. C.Əfqani bütün dinlərdən İslam dinini üstün sayırdı. Çünki, filosofa görə, İslam dini möhkəm bir hikmətə dayanır və onun təməlləri bəşəriyyət üçün xoşbəxtlik təmin edəcək səviyyədədir: “İslam mərhəmətli bir tərbiyəçi, mənəvi aləmi gözəlləşdirən və əxlaqı ucaldan bir şərəf vericidir. Ona bağlananları şəfqət və mərhəmət hissləri ilə bəzəyərək ədalət yoluna götürür”
14 . Mütəfəkkir yazırdı ki, İslamın ən önəmli prinsipi tövhiddir, uca Allahın vahidliyinə, aləm üzərində hakimliyinin şəriksizliyinə və bütün mövcud olanları şəriksiz yaratdığına inanılmasıdır 15 . Allahdan başqa hər hansı varlıq aləmdə baş verən hadisələrə qarışa bilməz. Cəmaləddin tövhid inancını ümumiyyətlə dini hissin əsası hesab edirdi, söhbətlərinin birində deyirdi: “Dini hiss – bəşəriyyətin inkişafının bütün mərhələlərində insana xas olan ilahini dərketmə səyidir, ağlın hopmuş olduğu hissdir” 16 . Və o İslam monoteizmini digər dinlərin politeizminə qarşı qoyur: brahmanizm, buddizm, zərdüştilik və s. dinlərin xürafata və vəhimlərə (xülyalara) əsaslandığını, Allahın insan şəklində göründüyünü və ya başqa bir canlı şəklinə düşdüyünü iddia etdiklərini qeyd edirdi. Şeyx Cəmaləddin həqiqi dinin xürafata və vəhimlərə əsaslanmaqdansa, ağıla söykənən səhih dəlillər üzərində bərqərar olmasını təqdir edirdi. Buna görə də filosof İslam dininin digər dinlərdən üstünlüyünü onun ağlın tövhid inancı ilə təmizlənməsi prinsipinə dayanmasında, ağlın aliliyini qəbul etməsində görürdü. Yazırdı ki, bütün dinlər arasında “bir şeyə sübutsuz inanan insanları tənqid edən tək din İslamdır. Zənnə tabe olanları möhkəm bir tənqidə məruz qoyar...İnanc təməllərini dəlil və sənədlərə dayalı olaraq
14 C.Afqani. Taassup / Afqani C., Abduh M. El-Ürvetül – vüska, s.128. 15 Yenə orada, s.91-93. 16 İqtibas üçün bax: И.Хакимов. Джамаль ад-Дин аль Афгани, философ и ре- форматор / Азия и Африка сегодня. М., 1989, №12, с.50. Qəmər MÜRŞÜDLÜ 252
yüksəldər. Hər kəsin bundan yararlanmasını təmin edər” 17 . Onun fikrincə, İslam öz davamçılarına “dinin təməl prinsiplərini ancaq sübuta əsaslanaraq qəbul etmələrini təlqin edər. Lazım gəldiyində ağıla müraciət edər. Bir hökm verdiyində, onu ağıla yönəldər. Xoşbəxtliyin ağılın və bəsirətin nəticəsi olduğunu vurğular” 18 . Əfqaninin nəzərincə, bu məziyyətinə görə İslam dininə “bərabər və ya yaxın bir başqa din tapılmaz”. Digər dinlər isə, onun yazdığına görə, dini mövzuların ağıl xaricində olduğunu, onların ağılla dərk edilməsinin mümkünsüzlüyünü iddia edirlər. Bu baxımdan C.Əfqani İslamın Müqəddəs Kitabı Qurani-Kərimi yalnız dini ehkamın və ibadətin mənbəyi hesab etmir, həm də yüksək mənəvi keyfiyyətləri, elm və müdrikliyi, bütün yaradılmışlar haqqında olub və olacaq bir çox məlumatları özündə ehtiva edən İlahi vəhy kimi şöhrətlənd- irir: “Bu Kitab makrokosmun əhatəli nümunəsidir. Burada hər fərd bir hərf, hər məxluqat növü bir söz, hər irq bir sətir, hər mikrokosm bir səhifədir; hər bir hərəkət və dəyişiklik onun izahı və xülasəsidir. Bu möhtəşəm Kitabın sonu yoxdur. Onun hərf, söz, sətir və səhifələrini sayıb-qurtarmaq mümkün deyil. Hər sözdə, hətta hər hərfdə o qədər müəmma və sirr gizlənmişdir ki, keçmişin və indinin bütün müdrikləri Nuh qədər ömür sürsə idilər və onların hər biri hər gün minlərlə müəmmanın üstünü açsaydı belə, yenə də Kitabı dərk etməkdə aciz qalar və məğlubiyyətlərini etiraf etməli olardılar” 19 . Buna görə də Seyid Cəmaləddin mühafizəkar alimlərin elmi müsəlman elmləri və Avropa elmləri adlandıraraq iki yerə bölmələrinin qəti əleyhinə idi və İslam dininin elmi bilikləri inkar etmədiyini, elmə açıq bir din olduğunu əsaslandırırdı. O deyirdi ki, elmi bölməklə bu alimlər xalqı rasional elmləri öyrənməkdən çəkindirirlər: “Haqqı, həqiqəti sübut edən elmi bizim alimlər qadağan edirlər, elə bilirlər ki, bununla İslamı qoruyub saxlayırlar. Belə adamlar əslində İslamın düşmənidirlər” 20 . Belələrinin sayəsində İslam elmdən, məntiq və rasional düşüncədən məhrum ehkamçı təlimə çevrilmişdir. Mütəfəkkir danılmaz gerçəklik olan təbiət qanunlarını öyrənən elmləri, riyazi və fəlsəfi elmləri İslama zidd hesab edənləri,
17 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.98. 18 Yenə orada. 19 J.al-Afghani. The Benefits of Philosophy / Nikki R.Keddie. An Islamic Response to Imperialism, p.114. 20 C.Əfqani. Təlim-tərbiyə haqqında / C.Əfqani. Seçilmiş əsərləri, 32-33. C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 253
höccətül-İslam əl-Qəzalinin təbirincə İslamın “cahil və nadan dostu” adlandırırdı və belələrinin dinə vurduğu zərərlərin zındıqların və kafirlərin zərərindən daha çox olduğunu vurğulayırdı. Çünki, onun qənaətinə görə, “elmə və mədəniyyətə ən yaxın və ən doğma din İslam dinidir, elm və maarifin inkişafı ilə İslam qanunları arasında heç bir ziddiyyət yoxdur” 21 . Filosof İslamın təhsilə və tərbiyəyə münasibətdə də başqa dinlərdən üstün olduğunu vurğulayırdı. Onun fikrincə, insanları maarifləndirəcək, qəti dəlilə söykənən bilgilərlə təmin edəcək, onların mənəviyyatını saflaşdıracaq alim, müəllim və tərbiyəçilərin hazırlanması dini vəzifədir: “Təhsil işinə məsul bir müəllim və “xeyirli işi görməyi əmr edib, pis əməlləri qadağan edəcək”
22 bir tərbiyəçi İslami həyat baxımından bir zərurətdir” 23 və İslam dininin davamçıları üçün bu bir fərzdir. Əfqani İslamın digər dinlərdən bir üstünlüyünü də onun bütün millətlərin bərabərliyini qəbul etməsində görürdü. Onun fikrincə, İslam “insanların məziyyətlərini yalnız əqli və mənəvi kamilliklərinə görə” fərqləndirir, “insanlar arasında ancaq ağıl və fəzilət baxımından bir fərqliliyin” 24
olduğunu qəbul edir. Və Şeyx başqa dinlərdən misallar gətirərək, fikirlərini əsaslandırırdı: brahmanizmdə insanların kastalara bölündüyünü, yəhudilərin din kitabının İsrailoğullarının digər xalqlardan daha üstün, daha ləyaqətli olduqlarını təbliğ etdiyini vurğulayırdı. Mütəfəkkir qeyd edirdi ki, Xristianlıqda isə din xadimləri adi dindarlardan üstün mövqeyə malikdirlər və Allahla insan arasında vasitəçi hesab olunurlar. Bu dində ruhanilərin vasitəçiliyi olmasa, “bir insan kamillik dərəcəsində nə qədər yüksəlmişsə yüksəlsin, öz günahlarını ilahi dərgaha çatdırmağa layiq deyildir. Qüsurlarının bağışlanmasını tələb edə bilməz bu dərgahdan” 25 . Bu kimi inanclarla xristianlar əsrlər boyu cahil qalmışlar. Sonralar onların içərisindən çıxan islahatçılar İslamı örnək götürərək öz dinlərində dəyişikliklər etmiş və tərəqqinin yollarını açmışlar.
21 Yenə orada, s.33. 22 Əfqani bu ifadəni Qurani-Kərimin Ali-İmran surəsinin 104-cü ayəsindən götürmüşdür. 23 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.101. 24 Yenə orada, s.94. 25 Yenə də orada, s.96. Qəmər MÜRŞÜDLÜ 254
Əfqani İslamın bir müsbət keyfiyyətini də qeyd edirdi: bu, onun digər dinlərə münasibətdə dözümlülük göstərməsidir. Şeyx tarixi gerçəkliklərə dayanaraq, bəzi vaxtlarda ifrata varsalar da, müsəlmanların heç bir zaman başqa dindən olan insanları yer üzündən silmək kimi niyyətlərinin olmadığı- nı vurğulayırdı. O yazırdı ki, İslam torpaqlarındakı bir çox icmalar bu günə qədər də öz inancını və ənənələrini yaşadırlar: “Baxmayaraq ki, müsəlmanlar ölkələrinin genişlənməsi üçün döyüşkən bir ruh daşıyırdılar və hakimiy- yətlərinə əngəl olmağa çalışanlara qarşı sərt münasibət bəsləyirdilər; amma bununla bərabər onlar hər qövmün, hər dinin etiqadlarına hörmət göstərir və kimsəni dinlərini dəyişdirmək üçün məcbur etmirdilər” 26 . Əfqani bu məsələdə İslam fiqhinin ədalətli şərtlər irəli sürdüyünü deyirdi və yazırdı ki, müsəlmanlar tutduqları torpaqlarda dinlərini yalnız təbliğ və təklif edirdilər, İslamı qəbul etməyənlərdən isə rəsmi vergi almaqla kifayətlənirdilər. Cəmaləddinin gəldiyi qənaətə görə, xristianlar isə hansı ölkəyə girmişlərsə, oranın xalqına Xristianlığı zorla qəbul etdirmişlər: Misirdə, Suriyada, hətta Avropa ölkələrində olduğu kimi. Mütəfəkkir xaç yürüşlərini, ispaniyalıların Əndəlüs müsəlmanlarına qarşı zorakılıqlarını, xristianların ilk zamanlarda yəhudiləri Qüdsdə toplayaraq yandırmalarını onların başqa dinlərdən olanları yox etmək niyyəti kimi dəyərləndirirdi 27 . C.Əfqani dinlərin geniş və hərtərəfli müqayisəli təhlilini verməsə də, mülahizələrini yekunlaşdıraraq, bu qənaətə gəlir: “İslam dininin bütün prinsiplərinin sivilizasiyaya və elmə qatqısı təfərrüatlı açıqlanacaq olursa, bu əlimizdəki kitabın (“Naturalizm haqqında həqiqət”in – Q.M.) həcmini aşacaqdır. Qısaca bunu söyləyə bilərik: İslamın hər bir prinsipi insan həyatı üçün xoşbəxtlik qaynağıdır” 28 .
vardır. Onun fikrincə, insan kamillik və ləyaqətin zirvəsinə yüksəlməyi arzu etməlidir. Ancaq peyğəmbərlik mərtəbəsi “arzulamaqla əldə ediləcək bir şey deyildir. Uca Allah qulları arasında dilədiyi insanları buna layiq görər” 29 . 26 C.Afqani. Taassup / C.Afqani, M.Abduh. El – Ürvetül-vüska, s.129-130. 27 Bax: yenə orada, s.129. 28 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.102. 29 Yenə orada, s.93. C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 255
Filosofun məsələyə bu cür yanaşımı kəlamçıların mövqeyinə uyğundur. Lakin Əfqani peyğəmbərliyi filosofluq, fəqihlik, təbiblik və s. kimi sənət adlandırır. İstanbul Universitetinin açılışı münasibətilə təşkil olunan ramazan gecələri çərçivəsində oxuduğu “Elm və sənayenin tərəqqisi” mövzusunda mühazirəsində o “məqsədləri aləmin islahı” olduğu üçün bütün sənətlər içərisində peyğəmbərlik, filosofluq, xəlifəlik, fəqihlik və təbibliyi digər sənətlərdən (gəmiçilik, əkinçilik, dəmirçilik və s.) daha şərəfli və fəzilətli hesab edirdi. Mühazirəsində həyati ehtiyacları baxımından toplumu canlı bədənə bənzədən Cəmaləddin, bu ehtiyacları təmin edən sənətləri bədənin əzaları ilə müqayisə edərək, peyğəmbərliyi və hikməti bədənin ruhu kimi təqdim edirdi. Lakin o bununla peyğəmbərliyi filosofluqla eyniləşdirmir, onların fərqli xüsusiyyətlərini də göstərirdi. Məsələn, peyğəmbərlik məqamı kəsblə əldə edilə bilməz – yəni biliklə, səylə qazanıla bilməz, ilahi vəhy yolu ilə olar, Allah onu istədiyi bəndəsinə verər. Amma fəlsəfə kəcbidir, fikir və düşüncə ilə qazanılır. Peyğəmbər xətalardan məsundur (təmizdir), filosof isə xətalıdır. Peyğəmbərin hökmlərinə etimad etmək, inanmaq fərzdir, filosofun dediklərinə inanmaq isə fərz deyil. Hər dövrün peyğəmbərə ehtiyacı yoxdur, çünki onun gətirdiyi nizam və şəriət uzun dövrlərə kifayət edər. Amma insan nəslini ən mükəmməl şəkildə inkişaf yoluna yönləndirmək üçün hər zaman bir alim lazımdır 30 . Görünür, mütəfəkkir peyğəmbərliyi filosofluqla müqayisə etməklə, fəlsəfəyə verdiyi dəyəri və fəlsəfənin İslama uyğunluğunu isbatlamağa çalışmışdır. Təhlillərdən görünür ki, Əfqani dini daha çox sosial fenomen kimi nəzərdən keçirir, onun cəmiyyətin həyatında, bəşər mədəniyyətində tutduğu önəmli yeri yüksək dəyərləndirir.
30 Bax: M.Türköne. C.Afqani, s.30-32. |