AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

IX  F Ə SİL
DAĞLIQ  QARABAĞ  MUXTAR  VİLAYƏTİNDƏ KƏND 
TƏSƏRRÜFATI  (1950-1960-CI İLLƏR).
XX  yüzilliyin  50-60-cı  illərində  Azərbaycan  SSR  DQMV-nin  çoxsahəli 
kənd  təsərrüfatmda  üzümçülük,  bağçılıq,  taxılçılıq,  tütünçülük,  həmçinin 
baramaçılıq və arıçılıq  əsas  yer  tuturdu.  50-ci  illərin  əwəllərində  Vilayətin  kənd 
təsərrüfatında  bəzi  problemlər mövcud  idi.  Belə  ki,  təsərrüfatlara rəhbərlik edən 
ermənilər  çox  hallarda  təşkilati  tədbirlərin  işlənməsinə  formal  yanaşır, 
idarəçilikdə  subyelctivizmə  yol  verirdilər.  Rəhbərlikdə  inzibati  amirlik  metodu 
hökm  sürürdü.  Dağlıq  Qarabağm  sovxoz,  kolxoz  və  MTS  rəhbərləri 
planlaşdırmada  bürokratik  üsula  əl  ataraq  öz  şovinist  mövqelərini  tətbiq 
edirdilər.  Kənddə  əsas  fəhlə  işçi  qüvvəsi  kimi  çıxış  edən  azərbaycanh  zəhmət 
adamlarına  laqeyd  münasibət  göstərilirdi.  Kənd  təsərrüfatmm  kreditləşmə  və 
maliyyələşməsində  ciddi  səhflərə  yol  verilmişdir.  Belə  ki,  bəzi  kənd  təsərrüfatı 
məhsullarınm,  o  cümlədən,  ət,  süd,  taxıl,  k arto f və  başqa  strateci  məhsullarm 
dövlət tərəfindən satmalmma qiymətləri çox aşağı səviyyədə idi. Bu isə məhsulun 
istehsalçılarmın  maddi  marağının  aşağı  düşməsinə  səbəb  ohırdu.  Vəzifəyə 
kadrlar  təyin  edilərkən  onların  iş  qabiliyyəti,  düşüncəsi  savadı  deyil,  xüsusi 
olaraq milliyyəti nəzərə alınırdı.  Vilayətin  ali və  icraedici  strukturlarında çalışan 
erməni  rəhbərləri  kadrları  şəxsi  sədaqət,  dostluq,  qohumluq  prinsiplərinə  görə 
seçirdilər. Texnikadan lazımi səviyyədə istifadə olunmurdu.
Mövcud  vəziyyət,  yəni  kənd  təsərrüfatında  nöqsanlar  və  istehsaldakı 
gerilik  imperiyanm  mənafeyinə  uyğun  deyildi.  Mərkəz,  Azərbaycanm  yerüstü 
sərvətlərindən  daha  çox  bəhrələnmək  məqsədilə,  1953-cı  ilin  sentyabrında 
plenum çağıraraq mövcud vəziyyəti təhlil  etdi:  kənd təsərrüfatmı daha da  inkişaf 
etdirmək  haqqmda  qərar  qəbul  olundu.  Həmin  qərara  görə  kənd  təsərrüfatı 
əməkçilərinin maddi marağmı  artırm aq məqsədilə kənd təsərrüfatı məhsullarının 
satınalınma  qiymətləri  artırıldı;  kolxozçulara  əməyə  görə  avans  verilməyə
169

başlandı; taxılçılığı inkişaf etdirmək məqsədib xam və dincə qoyulmuş torpaqlar 
mənimsənildi;  heyvandarlığı  inkişaf etdirmək  məqsədilə  həvəsləndirmə  prinsipi 
tətbiq edildi;1 kolxoz və sovxozlara torpaqdan istifadə, mal-qaranm saymı, əkilən 
bitkilərin  növünü  müəyyən  etmək  hüquqları  verildi.  Kolxoz  və  sovxozlardan 
alınan  məhsulun  həcmini,  planı  yenədə  vahid  konsepsiya  əsasmda  dövlət 
müəyyən edirdi.
Sov.  İKP  M K  1965-ci  il  m art  plenumunda  kənd  təsərrüfatma  dair  öz 
iqtisadi  siyasətində  mərkəz  bəzi  dəyişikliklər  apardı.2  Belə  ki,  kənd  təsərrüfatı 
məhsullannm satmalma qiymətləri qaldırıldı, idarəetmə sistemi xeyli təkmilləşdi, 
əsaslı  vəsait  qoyuluşu  artdı.  Lakin  işdəki  inzibati  amirlik  üsuli-  idarəsi, 
mərkəzdən asılılıq, vahid idarəetmə sistemi,  ictimai mülkiyyət və başqa amillərin 
mövcudluğu hələ də qalmaqda davam edirdi.
Azərbaycandakı  aqrar  nəticələr  imperiyanı  tam  qane  etmədiyəndən  SSRİ 
Nazirlər  Soveti  və  Sov.  İKP  M K  Azərbaycanın  kənd  təsərrüfatı  ilə  bağlı  2 
mühüm qərar  qəbul  etdi.  Bunlardan  birincisi,  1954-cü  il  iyulun  31-də  səviyyədə 
“ 1955-1960-cı  illərdə  Azərbaycan  SSR-in  kənd  təsərrüfatını  daha  da  inkişaf 
etdirmək  tədbirləri  haqqm da”,  ikincisi  isə  1957-ci  ilin  iyulunda  “Azərbaycan 
SSR-in  dağlıq,  dağətəyi  və  sərhəd  rayonları  kolxozlarma  kömək  göstərmək 
haqqında”3 qəbul olunan qərarlar idi.  Dövlət,  kolxozların maddi texniki bazasmı 
möhkəmləndirmək  məqsədilə  1957-ci  ildən  zəif  inkişaf  edən  kolxozlarm 
hesabmdan kənd təsərrüfatı məhsullarmm məcburi tədarükü üzrə olan borclarım 
sildi və əsaslı vəsait qoyuluşunu artırdı.
Azərbaycan  hökuməti  1950-1960-cı  illərdə 
DQMV  kənd  təsərrüfatım 
inkişaf etdirmək  məqsədilə uzunmüddətli  kredit  verdi  və həmin məbləğ ildən-ilə 
artırıldı.  Təkcə  60-cı  illərin  kredit  məbləğini  nəzərdən  keçirəriksə  6  dəfə  artım 
olduğunu görərik. Belə ki, DQM V kolxozlarına  1962-ci ildə 271  min,  1962-ci ildə 
345  min,  1963-cü  ildə  700  min,  1965-ci  ildə  817  min,  1966-cı  ıldə  1  milyon  147 
m anat,  1967-ci ildə  1  milyon  620  m anat uzunmüddətli kredit  verilmişdi.4  Həmin 
vəsait,  xüsusi  olaraq,  heyvandarlıq  fermalartnın  tikintisinə,  kənd  təsərrüfatı
texnikasmın  əldə  olunmasma,  elektrikləşmə  işinə,  toxum  almağa,  kənd 
təsərrüfatı  mütəxəssislərinin  əmək  haqqını  ödəməyə,  kolxozçuların  şəxsi 
təsərrüfatlarınm  saxlanılmasma,  kolxozçuların  əmək  haqlarmın  ödənilməsinə 
yönəldilmişdi.
1951-1961-ci  illərdə  DQMV-nin  xalq  təsərrüfatına  -15  milyon  997  min 
manat  vəsait  ayrılmışdı.  Təkcə  1967-ci  ildə  isə,  1951-ci  illə  müqayisədə,  ayrılan 
dövlət vəsaitinin  həcmi  15,9 dəfə artaraq  716 mindən  11  milyon 397 min manata 
çatmışdı.5
1951-1961-ci  illərdə  Respublikamızın  kənd  təsərrüfatma  dövlət  və 
kolxozlar tərəfindən  qoyulan  vəsait 750 milyon manat,  60-cı illərdə isə  1  milyard 
763  milyon  manat  olmuşdur.6  60-cı  illərdə  Azərbaycan  SSR  kənd  təsərrüfatma
30  min  traktor,  4,5  min  taxılyığan  kombayn,  2,6  min  pambıqyuyan  maşın  və 
başqa  kənd  təsərrüfatı  maşınları  verdi  ki,  bundan  DQMV  payma  977  traktor, 
227  taxılyığan  və  703  yük  avtomobili  düşürdü.  1957-ci  ildə  Azərbaycanda  105 
Maşm  -  Traktor  Stansiyası  (MTS)  var  idi  ki,  bundan  12-si  DQMV  payma 
düşürdü.7  Lakin  MTS-Iər  kolxozlara  lazımi  şəraitdə  istehsal-texniki  xidmət 
göstərə 
bilmirdi. 
Texnikanm 
kolxozlardan 
uzaqda 
yerləşməsi 
həmin 
təsərrüfatlarm  texnikanm  gücündən  lazımmca  istifadə  edilməsini  çətinləşdirirdi. 
Həm  də  uzaq  məsafədən  kolxozlara  gedən  texnika  xeyli  yanacaq  sərf edir,  bu 
xərc  isə  kolxozların  üzərinə  düşürdü.  Bütün bunları nəzərə alan  SSRİ Ali  Soveti 
1958-ci  il  martın  31-də  “Kolxoz  quruluşunu  daha  da  inkişaf etdirmək  və  MTS- 
ləri  yenidən  təşkil  etmək  haqqm da”  qanun  qəbul  etdi.  Qanunda  MTS-lərin 
tədriclə ayrı-ayrı kolxozlarm iqtisadiyyatmı  və rayonlann xüsusiyyətlərini  nəzərə 
almaqla yenidən təşkili zəruri hesab edilmişdir.
Həmin  qərara  uyğun  olaraq,  Azərbaycanın  hər  yerində,  o  cümlədən, 
DQMV-də  1958-ci  ilin  sonunadək  MTS-Iər  ləğv  edildi.  MTS-lərin  əvəzində 
Vilayətdə  4  Təmir  Texniki  Stansiyası  (TTS)  yaradıldı.  Həmin  vaxt  MTS-lərə 
məxsus  531  traktor,  215  kombayn,  506  yük  avtomobüi,  1  milyon  216  min 
manatlıq  digər  texnika  Dağlıq  Qarabağın  kolxozlarına  paylandı.8  1961-ci  ildə

Azərbaycan  hökümətinin  qərarı  ilə  DQMV-də  Azərbaycan  Kənd  Təsərrüfatı 
Texnikasmm  Dağlıq Qarabağ Birliyı yarandı.  Yaranan vaxt həmin  Birliyin  sayı
4,  1970-ci  ildə  isə  5  oldu.  Dağlıq  Qarabağın  kolxoz  və  sovxozlarmm  texniki 
təchizatı  ilə  Azərbaycan  Kənd  Təsərrüfatı  Texnikası  Birliyinin  5  müəssisəsi 
məşğul  oiurdu.9  Həmin  müəssisələr  Dağlıq  Qarabağda  istifadə  olunan  ibtidai 
kənd  təsərrüfatı  alətlərini  kənd  təsərrüfatı  maşınları  -   traktorlar,  kombaynlar, 
avtomaşmlar, dörd və səkkiz korpuslu kotanları ilə əvəz etdi.  Nəticədə, DQMV- 
nin kolxoz və sovxozlarmda 1950-ci illə müqayisədə  1860-cı ildə traktorların sayı 
207-dən 
1713-ə, 
taxılyığan 
kombaynların 
sayı 
33-dən 
440-a, 
yük
avtomobillərinin sayı 287-dən  1317-yə çatdı.10
1950-ci  illərdə  kolxoz  və  sovxozlarda  kənd  təsərrüfatı  üzrə  ixtisaslı 
mütəxəssislərin kolxoz təsərrüfatlarında işləməyə  13 min  mütəxəssis, o cümlədən, 
300  mühəndis  texnik,  10  min  traktorçu,  2  min  kombaynçı  göndərildi.  Bundan 
2156  mütəxəssis,  54  mühəndis  texnik,  150  traktorçu  və  başqa  mütəxəssislər 
Dağlıq  Qarabağın  kolxozlarında  işləməyə  göndərildilər."  1960-cı  ildə  DQMV- 
nin  kolxoziarmda  ayrı-ayrı  ixtisaslar  üzrə  işləyən  ali  və  orta  ixtisas  təhsilli 
mütəxəssislərin  sayı  barədə  aşağıdakı  cədvəldən  də  məlumat  əldə  etmək  olar: 
(Nəfərlə)'2
S
ır
a 
sa
y
ı
fxtfsarkrın
adları
1960
2967
O cümlədən
o cümlədən
C
ə
m
i
j 
A
li 
! 
tə
h
si
ll
i
_
W 
r
G  .23 
°   -ä  1
C
ə
m
i
A
li
tə
h
si
ll
i
—  
w  
- 
ca  . sj  - 
u  .2
°   .B  ;
Kolxoz
1.
84
47
37
69
30
39
sədrləri
Kolxoz
2.
26
16
10
6
5
I
sədrinin
'
172
müavini
3.
A qronom lar
96
15
81
68
19
49
4.
Zotexniklər
92
34
58
69
27
42
5.
Baytar, mal 
həkimi
117
26
91
89
15
74
6.
Mühəndis
texnik
54
38
16
56
38
18
7.
Briqada
bahçısı
331
270
61
233
3
230
8.
Ferma
müdrləri
278
219
59
209
3
206
9.
Ümumi
hesablama
xidmətçiləri
1078
668
410
838
112
716
10.
Tikinti
rəhbərləri
-
-
-
21
-
21
11.
Iqtisadçı,
planlaşdırıcı
-
-
-
18
8
10
Cədvəldən göründüyü kimi, DQMV-də ixtisaslı mütəxəssislərin sayı  1960-cı 
illə  müqayisədə  1967-ci  ildə  580  nəfər  azalmışdı  (2156-dan  1676-ya  enmişdir). 
Aparılan  tədqiqatlara  əsasən  müəyyən  edilib  ki,  böigənin  kolxozlarında 
mütəxəssislərin sayınm azalmasmm  2 başlıca səbəbi olmuşdur.  Kiçik kolxozlarm 
birləşərək  böyüdülməsi  və  kolxozların  sovxozlara  çevrilməsi.  1966-cı  ilin  dekabr 
məlumatına  görə,  ümumilikdə  DQMV-nin  xalq  təsərrüfatında  3097  ali  və  orta 
ixtisas  təhsilli  mütəxəssi  işləyirdi  ki,  bundan  1151-i  sovxozlarm,  1676-sı 
kolxozların  payına  düşürdü.  Sovxozlarm  təsərrüfatlarında  459  aqranom ,  358 
zootexnik,  108  baytar  həkim,  226  feldşer  həkim  çalışırdı.13  Yeri  gəlmişkən  onu
173

da qeyd edək  ki,  DQMV-nin  bütün xalq təsərrüfatmda  işləyən  ali və  orta ixtisas 
təhsilli mütəxəssislərm 40,5 faizüıi qadmlar təşkil edirdi.14
Azərbaycan dövləti DQMV-ni mütəxəssis kadrlarla 
tam 
təmin 
etmək  üçün 
bölgədə 1920-1960-cı iiiəı 
əTZİndə 
5 texnikomun açılmasım 
qərarlaşdırmışdır 
Bu 
texnikomlardan 2-si,  Şuşa və Xankəndi Kənd Təsərrüfatı Texnikomları 
sırf 
k.ənd 
təsərrüfatı mütəxəssisləri hazırlamaqla məşğul olurdu.15
Ümumiyyətlə,  Azərbaycan  dövləti  Dağlıq  Qarabağın  təsərrüfatlarmı 
ixtisaslı mütəxəssislərlə tam təmin etmək  üçün  bütün  vasitələrdən  istifadə edirdi. 
Tədqiqatlar  nəticəsində məlum olur ki,  bəhs  etdiyimiz illərdə,  Naxçıvan  MR-da 
çalışan mütəxəssislərin sayı DQMV-də işləyən kadrlardan 30 faiz  aşağı idi.
Aparılan  araşdırmalar  nəticəsində  məlum  olur  ki,  DQMV  ərazisində 
ixtisash  mütəxəssislərin  yerləşdirilməsində  də  Vilayətin  erməni  rəhbərliyi 
“DQMV  haqqında  qanun”un  21-ci  maddəsini  əldə  rəhbər  tutaraq  ikili  siyasət 
yeritmişlər.  1966-cı  ildə  Vilayətin  kolxoz  və  sovxozlarmda  çalışan  2827 
mütəxəssisdən  yalnız  23-ü  Şuşa  rayonunım  payına  düşmüşdü.  Burada  çalışan 
mütəxəssislərdən  yalnız  2-si  ali  təhsilli  idi.  Ağdərə,  Xankəndi,  Xocavənd  və 
H adrut  rayonlarında  azərbaycanlılar  yaşayan  kəndlərin  kolxozlarmda  da 
yuxarıda deyilən hallar mövcud olm uşdur.16
Azərbaycan  SSR  DQMV-nin  kənd  təsərrüfatınm  inkişaf  etdirməyin 
muhüm  şəıt\əmdəTi  biri  də  ko\xoz və  sovxozlatm tam   elektrik  enercisinə  olan 
tələbatınm ödənilməsi idi.
50-ci  illərdə  DQMV-də  Madagiz,  Əsgəran,  Sacan,  Xankəndi  SES-ları  və 
digər  stansiyalar  işləyirdi.  Bəhs  etdiyimiz  dövrdə,  DQMV-nin  bütün  energetika 
obyektləri  ildə  orta  hesabla  19  milyon  kilovat  -   saat  elektrik  enercisi  istehsal 
edirdi.17  1950-ci  ildə  Dağlıq  Qarabağm  kolxozlarının  yalmz  12  faizi  elektrik 
enercisindən  istifadə  edirdi.  Azərbaycan  SSR dövlət  büdcəsindən  ayrılmış vəsait 
hesabma  1960-cı  illərdə  Ağdamdan  Xankəndinə yüksək  gərginlikli elektrik  xətti 
çəkildi.  Görülən  işin  nəticəsi  idi  ki,  1960-cı ildə  Daglıq Qarabağm  kolxozlarınm 
55  faizi,  1970-ci  ildə  isə  99,5  faizi  elektrik  enercisindən  istifadə  edirdi.18
174
Ümumrespublika  üzrə  bu  göstərici  99,3  faiz  idi.  Vilayətin  sovxozlan  100  faiz 
elektrikləşdirilmişdir.19
1950-1960-cı  illərdə  DQMV-də,  kənd  təsərrüfatını  inkişaf  etdirmək 
məqsədilə,  Azərbaycan  hökümətinin  gördüyü  tədbirlərdən  biri  də  su  təsərrüfatı 
tikintisində  vacib  obyektlərin  inşa  edilməsi  idi.  Yuxarı  -Qarabağ  kanalının 
istifadəyə verilməsi bölgədə suvarılan  torpaq sahələrinin genişlənməsinə və bu da 
öz növbəsində məhsuldarlığın yüksəldilməsinə təsir etdi.
130-dan  artıq  çaydan  ibarət  olan  Dağlıq  Qarabağm  çaylar  sistemi 
aşağıdakı  su  axarlarımn:  İncəçay,  Tər-tərçay,  Xaçmçay,  Qarqarçay,  Kürçay  və 
Köndələnçay hövzəsinə aiddir.
Bu  çaylarm  suyundan  da  istifadə  etmək  günün  vacib  məsələlərindən  idi. 
Tər-tər  çaymın  Sərsəng  dərəsində  (Ağdərə  rayonu  ərazisində)  səthi  35  kvadrat 
kilometr,  sututarı  500  milyon  kubmetr  su  anbarının  tikintisi  böyük  əhəmiyyətə 
malikdir.  120-140  min  hektar torpaq  sahəsini  suvarmaq  qabliyyəti olan  Sərsəng 
su  anbarm dan  2  kanal  -   75  kilometr  uzunluğunda  sağ  və  24  kilometr 
uzunluğunda sol kanallar axır.21
Köndələnçay  (uzunluğu  89  km,  hövzəsinin  sahəsi  594  km2,  illik  həcmi  50 
milyon  m ’)  su anbarm ın da tikintisi  1950-ci  ilə  təsadüf olunur.  Həmin çayın  2-ci 
anbarı  1962-ci  ildə  istifadəyə  verilmişdir.  Anbarm  ümumi  həcmi  15  milyon 
kubmetrdir. Təxminən  10 min hektar torpağı suvarır.22
60-cı  illərdə  su  anbarlarından,  çaylardan  böyük  arxlar,  kanallar  çəkilib, 
Dağlıq Qarabağm  kənd  təsərrüfatı bitkilərinin  suvarılmasında  istifadə olunurdu. 
Nəticədə  1970-ci ildə DQMV-də suvarılan torpaqların sahəsi genişləndiriiərak 22 
min hektara çatdı.23
“Kolxoz  quruluşunu  daha  da  inkişaf  etdirmək  və  kolxozlarm  maddi 
texniki  bazasmı  möhkəmləndirmək”  məqsədilə  DQMV-də  bir  sıra  tədbirlər 
həyata  keçirildi.  Belə  ki,  kiçik  kolxozlar  birləşərək  xeyli  möhkəmləndi  və  iri 
çoxsahəli  təsərrufatlara  çevrildi.  1950-1960-cı  illərdə  DQMV-də  kolxozların 
birləşməsi prosesini aşağıdakı cədvəldən də izləmək olar:24
175

Məzmunu
illər
Sı
ra
 
sa
y
ı
L
.
.
.
 
. 
■
194
0
1
9
5
0
I
1
9
5
8
;1
9
6
0
:i
97
0
1
.
Kolxozların
(ədədlə)
sayı
199
91
88
81
70
2.
Kolxozlara 
birləşən 
təsərrüfatlar (min ədəd)
•23
21
19
19
15
3.
H ər 
bir 
kolxozda 
evlərin sayı (ədədlə)
115
234
211
230
119
1950-ci  ildə  Azərbaycanda  1615  kolxoz  var  idi.  1970-ci  ildə  onların  sayı 
992-yə  endi.  Müvafiq  illərdə  DQMV-də  kolxozlar  91-dən  70-ə  enmişdi.25  Bu 
azalmaya səbəb  kolxozların birləşməsi və bəzi  kolxozların sovxozlara çevirilməsi 
olmuşdur.  Kolxozların  birləşdirilməsi  bir  sıra  ştat  ixtisarlarına  bu  isə  öz 
növbəsində kolxozların mənfəət və büdcə mədaxilinin artmasma səbəb oldu.
Təkcə  60-cı  illərdə  DQMV-nin kolxozlarında kolxoz sədrləri  84-dən  69-a, 
sədrlərin  köməkçiləri  26-dan  6-ya,  aqranomlar  96-dan  68-ə,  zootexniklər  92-dən
69-a,  baytarlar  117-dən  89-a,  briqada  başçıları  331-dən  233-ə,  ferma  müdirləri 
278-dən 209-a, hesabdarlar  1078-dən 838-ə endi.26
Bəhs  etdiyimiz  illərdə,  Azərbaycanda  sovxoz  quruculugu  müvəffəqiyyətlə 
inkişaf edirdi.  Sovxozların  sayı  1950-ci ildə 46-dan  1970-ci  ildə  406-ya çatmışdı. 
Yəni  9  dəfədən  çox  artım   müşahidə  edilmişdir.  1960-1970-ci  ıllərda  Azərbaycan 
SSR-in DQMV bölgəsində isə bu göstərici aşağı səviyyədə idi.
XX  yüzilliyin  30-cu  illərində  DQMV-də  sovxoz  quruculuğu  sürətlə 
getmişdir.  Azərbaycandakı  114  sovxozun  12-si,  başqa  sözlə  desək,  9,5  faizi 
DQMV payma düşürdü.27 A pardan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, Böyük 
Vətən  müharibəsinin  başlanması  ilə  əlaqədar  həmin  sövxozlarm  birləşməsi  və 
ixtisaslaşması prosesi baş vermişdir. Təkcə Qarabağ Şərab Tresti öz tərkibində 4 
sovxozu  -   1  saylı  Xocavənd,  2  saylı  Həsənabad,  Əskərandakı  (Qırmızı  Qazar)
176
spirt  və  şərab  zavodlarmı  birləşdirdi.  Eyni  zamanda,  torpaq  sahəsi  az  olan 
sovxozlar  d a  həmin  rayonda  fəaliyyət  göstərən  digər  soxvozlarla  və  ya  digər 
rayonlarda  fəaliyyət  göstərən  eyni  istehsal  sahələri  ilə  birləşdirildi.  Məsələn, 
Ağdərədəki  8  saylı  Ançılıq  sovxozunun  7  hektar,  H adrutdakı  Arıçılıq 
sovxozunun  3  hektar,  Novadxanı  Arıçılıq  sovxozunun  205  hektar,  1  saylı 
Xankəndi  Arıçılıq  sovxozunun  222  hektar  torpaq  sahəsi  var  idi.28  Həmin 
sovxozların  ixtisaslaşma  və  təmərküzləşmə  ilə  əlaqədar  birləşməsi  prosesi  baş 
vermişdir.  Beləliklə,  1941-ci ildə DQMV-də 551  hektar əkin sahəsinə  1025 baş iri 
buynuzlu  mal  qaraya,  1943  qoyun  və  keçiyə,  271  donuza  maük  3  sovxoz 
fəaliyyət  göstərirdi.  1950-ci  illərdən  başlayaraq,  DQMV-də  sovxozların  sayı 
artm ağa başladı.  1950-ci  illərin  ortalarında  Ağdərə  rayonunda  3  saylı şərabçılıq 
zavodu  yaradıldı.  1963-cü  ildə  DQMV-də  daha  3  sovxoz-Ağdərə,  Əsgəran  və 
H adrut şərab Emalı sovxozları yaradıldı.29
Beləliklə,  1970-ci ildə  DQMV-də  sovxozlarm  sayı  11-ə çatdı.  Yəni  1950-ci 
illə  müqayisədə  1970-ci  ildə  artım  3,6 dəfə  olmuşdur.  Həmin  11  sovxozdan  7-də 
şərab  zavodu  yaradılmışdı:  bundan  4-ü  Q arabağ  şərab  Trestinin  nəzdində,  3-ü 
müstəqil  sənaye  müəssisəsi  idi.  Sovxozlarm  sayında  artım  olduğu  kimi  onların 
əkin  sahəsində  də  artım   müşahidə  edilmişdir.  Həmin  artım   aşağıdakı  cədvəldən 
də aydın görmək olar: (hektarla)30
Sıra
sayı
Məhsulun növü
Illər və əkin sahələri (hektarla)
1940
1950
1960
1.
Ümumi əkin sahəsi
1670
1447
17670
2.
Dənli bitkilər
551
452
6381
3.
Texniki bitkilər
850
620
52
4.
K artof
-
10
33
5.
Tərəvəz
6
17
106
6.
Yem bitkiləri
140
247
4940
7.
Üzüm əkin sahəsi
123
106
6158
177

CədvəJdən  göründüyü  kimi,  1950-ci  illə  müqayisədə  1968-ci  ildə  DQMV- 
nin  sovxozlarında  əkin  sahələri  12  dəfə  artmışdır.  Artımın  xüsusi  çəkisi  üzüm 
əkini  (58  dəfə),  dənli  bitkilər  əkini  (11,5  dəfə),  yem  bitkiləri  (20  dəfə)  üzərinə 
düşmüşdür.  Texniki  bitkilərin  əkini  12  dəfə  azalmışdır.  Tütün  əkini  Dağlıq 
Q arabağın sovxozlarından tam am  yığışdırılması,  pambıq əkini  isə yalnız Ağdərə 
rayonunun  düzən  ərazilərində  əkilmişdir.  Tərəvəz  əkini  isə  2,2  dəfə  aşağı 
düşmüşdür.31
A parılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki,  1968-ci ildə DQMV-nin  11 
sovxozundan yalnız biri Şuşa rayonunun üzərinə düşürdü.  Ümumi əkin sahəsi isə 
1950-ci  ildəki  234  hektara  qarşı  1960-cı  ildə  8  hektara  enmişdi.  Bundan  4 
hektarında  dənli  bitkilər,  2  hektarına  tərəvəz,  2  hektarmda  yem  bitkiləri 
əkilmişdi. 
1950-1960-cı  illərdə 
Mərkəz,  öz  mənafeyinə  uyğun  olaraq, 
Azərbaycanda  kənd  təsərrüfatını  inkişaf  etdirmək  məqsədilə  bir  sıra  aqrar 
islahatlar  həyata  keçirdi  ki,  bunlardan  biri  də  “Kolxozçulann  şəxsi 
təsərrüfatlarmdan  alınan  kənd  təsərrüfatı  vergilərinin  azaldılması,  kənd 
təsərrüfatı  məhsullarının  satm ahnm a  qiymətlərinin  artırılması,  kəndlilərin  quş, 
mal-qara  saxlaması  üçün  həvəsləndirmə  prinsipinin  tətbiq  edilməsi  haqqm da” 
sentyabr  1953-cü  il  qərarı  idi.32  Azərbaycanın  hər  yerində,  o  cümlədən,  onun 
ayrılmaz  tərkib  hissəsi  olan  DQMV-də  də,  50-ci  illərdən  həmin  qərar  tətbiq 
olundu.  Nəticədə,  1940-cı  illə  müqayisədə  DQMV-nin  kəndli,  fəhlə  və  digər 
xidməti işlə məşğul olan əhalisinin şəxsi təsərrüfatlarmda əkin sahəsi  1959-cu ildə 
824  hektardan  1178  hektara  çatdı.  Başqa  sözlə  desək,  42  faiz  artdı.  1950-ci  illə 
müqayisədə  mal-qaranm  sayı  1960-cı  ildə  11507  başdan  16125  başa,  donuzların 
sayı  4226  başdan  7829  başa,  qoyun  və  keçilərin  sayı  37546  başdan  74854  başa, 
inək və camışların sayı  5985 başdan 7615 başa çatdı.33
1960-cı ildə bütövlükdə  Respublikamızda  kolxozçulann  şəxsi  mülkiyyətinə 
iribuynuzlu  mal-qaranm  sayı  444,2  min baş,  qoyun  və  keçilərin  sayı  1127,4  min 
baş, donuzların sayı  11,9 min baş idi.34
178
DQM V-də  şəxsi  təsərrüfatların  10  illik  inkişaf göstəricilərini  (1950-1960) 
nəzərdən  keçirərkən  ümumi  heyvanların  sayınm  59264  başdan  106423  başa 
çatdığım  və  1,8  dəfə  artım  olduğunu  görürük.35  Sosiaiizm  cəmiyyətində  şəxsi 
təsərrüfatlarımn  inkişafı  hakim  dairələri  qane  etmirdi.  60-cı  illərin  əwəllərində 
mövcud  şərait  (inkişaf)  düzgün  qiymətləndirilmir,  şəxsi  təsərrüfatlara  ehtiyac 
olmaması,  hətta onların  ictimai  təsərrüfatlarınm  inkişafma maneəçilik  törətməsi 
haqqm da  qeyri  elmi  fıkirlər  əsasmda  tələsik  tədbirlər  həyata  keçirilirdi.  60-cı 
illərdə  şəxsi  həyətyanı  təsərrüfatlar  haqqında  Azərbaycan  dövlətinin  2  qərarı 
olmuşdur.  Bunlardan  biri  Azərbaycan  KP  M K   və  Azərbaycan  SSR  Nazirlər 
Sovetinin  12  may  1962-ci  il  qərarı  idi.  Həmin  qərarda  göstərilirdi  ki,  kənd 
yerlərində  yaşayıb  işləyən  fəhlə  və  qulluqçuların  həyətyanı  təsərrüfatları 
tikintilərinin  sahəsi  də  daxil  olmaqla  0,15  hektara  çatdınlsın.36  Azərbaycan 
dövlətinin  1963-cü  il  noyabr  tarixli  2-ci  qərarı  isə  kolxozçulann  həyətyanı 
təsərrüfatları  üçün  (tikililərin  də  sahəsi  daxil  olmaqla) 0,25  hektar torpaq  sahəsi 
müəyyən  olundu.37  Nəticədə,  DQMV-də,  1959-cu  illə  müqayisədə,  1968-ci  ildə 
ümumi  əkin  sahəsi  1178  hektardan  1153  hektara endi.  Vilayət  üzrə  fəhlə,  kəndli 
və  qulluqçuların şəxsi təsərrüfatlarından ümumi torpaq sahəsi üzrə azalma halı 5 
rayon  üzrə 25  hektar  olmuşdur.  Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, 
həmin  25  hektarm   21  hektarı  (94  hektardan  73  hektara)  azərbaycanlıların  daha 
çox yaşadığı Şuşa rayonunun payına düşmüşdür.38
1960-cı  illərdə  şəxsi  təsərrüfatlarda  olan  mal-qaranm  ümumi  sayında 
böyük  artım   müşahidə  edilmişdir.  Belə  ki,  1960-cı  illə  müqayisədə  1968-ci  ildə 
iribuynuzlu  m al-qaram n sayı  16  125  başdan  32  707  başa,  inək  və  camışlar  7615 
başdan  14184  başa,  donuzlar  7829  başdan  14181  başa,  qoyun  və  keçilər  74854 
başdan  120070  başa  çatmışdır.38  60-cı  illərdə,  bütövlükdə,  DQM V-nin  fəhlə, 
qulluqçu  və  kolxozçularının  təsərrüfatlarında  mal-qaranın  sayı  106  423  başdan 
181  152  başa  çatmışdır,  başqa  sözlə,  təxminən  70  faiz  artım   müşahidə 
edilmişdir.39  Lakin  sonrakı  dövrlərdə,  DQMV-də  əhalinin  yem.  toxum,  əmək 
alətləri  əldə  etmək  çətinlikləri,  həyətyanı  təsərrüfatlarma  qayğmın  olmaması,
179

mal-qaranı  çox  saxlayanlar  haqqm da  haqsız  olaraq  “xüsusi  mülkiyyətçi”, 
“möhtəkir” , “alverçi” kimi ictimai rəy  yaradılması ucbatmdan fəhlə, qulluqçu və 
kəndlilərin şəxsi təsərrüfata marağı getdikcə azalmağa başlamışdır.
XX  yüzilliyin  50-6ö-cı  illərində  kolxoz  təsərrüfatlarının  inkişafı  dövlətin 
xüsusi diqqət  mərkəzində  idi.  Bu  məqsədlə müxtəlif tədbirlər  həyata  keçirilir