AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 48 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI AA.BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU NAZİM MƏMMƏDOV AZƏRBAYCAN SSR-İN DAĞLIQ QARABAĞ MUXTAR VİLAYƏTİNDƏ İCTİMAİ-SİYASİ HƏYAT, İQTİSADİ VƏ MƏDƏNİ İNİKİŞAF (1923-1991) BAKI-2008 Azarbayt m Hespublikası Prezidentinin jşlər İdarəsi PRE7İDENT KİTABXANASI S7 Azərbaycan MEA A.A.Bakıxanov adına Tarix Insitutu Elmi Şurasının 17.03.2008-ci il tarixli qərarı ilə çap olunur. Elmi redaktru: t.e.d. Q.Ə.Hacıyev Rəyçilər: tarix elmləri doktoru, professor O.B.SuItan- ov, t.e..d., professor S.A.Məmmədov, t.e.d., professor A.B.Baxşəliyev, t.e.d., professor İ.X.Zeynalov, t.e.d. Ə.M.Məmmədov, t.e.n., dos. R.C.tmanov, t.e.n., a.e.i. A.İ.Ələkbərov Texniki redaktor: Ə.X.Mustafayev Korrektor: B.K.Həsənov Kompüter dizayn və tərtibatı: R.R.Baxışova Məmmədov Nazim Rəhbər oğiu. Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vüayətində ictimai-siyasi həyat iq- tisadi və mədəni inkişaf (1923-1991). Bakı. Təhsil NPM, 2008, 568 səh. Kitabda Azərbaycamn DQMV-nin 1923-1991-ci illər tarixi tədqiq edilmişdir. Əsərdə Dağlıq Qarabağda sovet rejiminin qurulması, kommunst ideologiyası və inzibati- amirlik sisteminin formalaşdırılması, ermənilərin müxtəlif dövrlərdə Azərbaycana qarşı torpaq iddiaları və təcavüzü, 1970-1985-ci illərdə Azərbaycanda idarəçiliyin güc- ləndirilməsi, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi şərh olunur. „ 0033175 M -------------- 2008. 700122 © Məmmədov N.R. © «Təhsil» NPM, 2008. GİRtŞ 1991-ci ildə Şimali Azərbaycan dövləti öz müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra başqa sahələrdə olduğu kimi cəmiyyətin mədəni və mənəvi həyatında da mühüm dəyişikliklər baş verdi. Erməni işğalçılan tərəfindən minlərlə sosial-mədəni obyektlərin məhv edüməsinə, postsovet respublikalan ilə mədəni əlaqələrin zəifləməsinə və bir çox sahələrdə tam qırılmasına, vəsait çatışmamazhqlanna, təxribatçılann törətdiyi çətinliklərə baxmayaraq elm, təhsil, ədəbiyyat, incəsənət, kötləvi informasiya vasitələri inkişaf etməyə başladı. Xüsusilə, X X yüzilliyin 90-cı illərinin ikinci yansından Azərbaycanda yaradıcı ziyalılarımız üçün sərbəst düşüncə və iş şəraiti yaradılmış, milli-mənəvi sərvətlərimizin tədqiqi və təbliği, tarixi araşdırmalar geniş vüsət almışdır. Azərbaycanm 70 illik sovet dövrünə çox düzgün qiymət verən tanmmış dünya siyasətçisi H.Ə.Əliyev «Yeni 2001-ci il, yeni əsr və üçüncü minillik münasibətilə Azərbaycan xalqma müraciəti»ndə böyük uzaqgörənliklə tarixçi alimlərimiz qarşısında mühüm vəzifələr durduğunu qeyd edərək göstərmişdir ki, «1922-1991-ci illər Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması və 70 il ərzində Azərbaycanm sovet hakimiyyəti, sovet dövləti çərçivəsində yaşaması dövrünü əhatə edir. Bu illərdə Azərbaycanda çox zəngin iqtisadi və intellektual potensial yaranm ışdı.... 1920-1991-ci illərdə Azərbaycanm iqtisadiyyatı ilə yanaşı təhsil, elmi, və mədəniyyəti də böyük inkişaf yolu keçm işdir... Azərbaycan xalqınm keçib getdiyi yol yenüməz, zəngin, mərdanə bir qəhrəmanhq tarixidir... Müstəqü dövlətimiz üçün taleyüklü məsələlərin həyata keçi- rilməsi, tariximizin bir çox qaranhq səhifələrini dərindən tədqiq edib açmaqla kimliyimizi tam müəyyən etməyi, milli kökləri üə bağh yeni təfəkkürlü gənc nəsil yetişdirilməsini zəruri edir». Bu baxundan 3 Azərbaycan tarixinin tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin zəngin, unudulmuş, təhrif olunmuş, ziddiyyətlərlə dolu olan 1923-1991-ci illər tarixinin tədqiqi bu gün son dərəcə əhəmiyyətli və olduqca zəruridir. Dağlıq Qarabağm tarixini zəruriləşdirən ilkin amil Azərbaycamn bu qədim diyarınm müvəqqəti olaraq erməni vandallan tərəfindən ələ keçirilməsi və erməni diasporu tərəfindən şantaj, şovinizm, saxta siyasətinə məruz qalması ilə bağlıdır. Son dövrlər isə bu siyasətə bir terror da əlavə edilmiş və bütün dünya üçün təhlükəyə çevrilmişdir. Mövcud vəziyyəti obyektiv tədqiq etməklə «qonşularımız»ın kimliyini dünya ictimaiyyətinə çatdırmalı və bütün dünyanı təhlükəli erməni terrorundan xilas etməliyik. :DQMV-nin 1923-1991-ci illər tarixinin tədqiqini zəruriləşdirən amillərdən biri də, sovet hakimiyyəti illərində mərkəzin planı əsasmda erməni separatçılanmn Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan qoparmaq cəhdləri və bunun xalqımız üçün törətdiyi ağır nəticələrini, Vilayətdə sosial iqtisadi və mədəni inkişafın mərhələlərini öyrəmnək, bu istiqamətdə Azərbaycan dövlətinin humanist siyasətinin ermənilər tərəfindən saxtalaşdınlması cəhdlərinin açılması, DQM V-nin sosial-iqtisadi geriliyi barədə ortaya atılan tezisin əsassız olduğunu arxiv sənədləri, tarixi mənbələr, faktlar, dövrü mətbuat və digər materiallar əsasmda sübut etməkdən ibarətdir. Ümumiyyətlə, monoqrafiyanı işlərkən müəllif aşağıdakı konkret vəzifələri həll etməyə cəhd göstərmişdir; - DQM V-də XI Qırmızı Ordunun özbaşınalığına və erməni separatizminə qarşı milli müqavimət hərəkatmm baş verməsi, onun digər regionlarından fərqli xüsusiyyətləri, məqlubiyyət səbəbləri və əhəmiyyətini təhlil etmək; - Mərkəzin diqtəsilə Azərbaycan SSR-in tərkibində qondarma DQM V-nin yaradılması prosesini izləmək. Bu qondarma qurumu yaradanlann məqsədlərinə aydınhq gətirmək və DQM V-nin yaradılmasını 4 Azərbaycana çarşı «parçala və hökm sür» imperiya siyasətinin davamı kimi səciyyələndirmək; - DQM V-də sosialist təsərrüfat sisteminin formalaşmasımn xüsusiyyətlərini və doğurduğu nəticələri şərh etmək, sənayeləşmənin və zorakı kollektivləşmənin SSRİ-nin mənafeyinə uyğun bir siyasət olduğunu faktlarla sübut etmək; - Sovet rejimi şəraitində DQM V-də elmin inkişafının əsas mahiyyət, məqsəd və nəticələrini aydınlaşdırmaq. «Mədəni inqilab» adı altmda Azərbaycan xalqımn milli-mənəvi dəyərlərinə vurulan ağır zərbəni açmaq; - Azərbaycanm sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf tarixində DQM V-nin sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf mərhələlərini müstəqil tədqiqat obyekti kimi araşdırmaq; - D ağlıq Qarabağda fəaliyyət göstərən bütün sənaye, nəqliyyat, tikinti, səhiyyə, mədəniyyət və digər müəssisələrin məhz Azərbaycan dövləti tərəfindən yaradılıb inkişaf etdirilməsini tarixi sənədlər və faktlar əsasmda sübuta yetirmək; - Qərəzsiz statistikanm dili ilə DQM V-dəki sosial-iqtisadi durumun Azərbaycanın digər regionlanna nisbətən yüksəkdə dayandığmı göstərməklə, erməni ideoloqlarmın «DQM V-də yaşayan erməni əhalisinin sosial-iqtisadi vəziyyətlərinin geriliyi» tezisinin ağ yalan olduğunu sübut etmək; - Tariximizi saxtalaşdıran erməni müəlliflərinin «DQ M V iqtisadiyyatımn Ermənistanla sıx bağlılığı» qeyri-obyektiv fikirlərinin əsassız olduğunu faktiarla açıqlamağa çahşmaq; - Bəhs olunan xronoloji çərçivədə Azərbaycan hökumətinin DQ M V-də xalq təsərrüfatımn, mədəniyyətin, əhalinin sosial vəziyyəti və məişətinin yaxşılaşması üçün həyata keçirdiyi tədbirlərin xronologiyasını 5 izləmək və görülən tədbirlər nəticəsində vilayətdə baş verən sosial-iqtisadi, mədəni yüksəlişi səciyyələndirmək; - Azərbaycanm başqa regionlan ilə müqayisədə DQ M V-nə böyük həcmdə maliyyə vəsaitinin ayrılması, lakin həmin kapitalm erməni icmasımn daha çox cəmləşdiyi yaşayış məntəqələrinə istiqamətlənməsi, erməni rəhbərliyi tərəfindən azərbaycanlılar yaşayan kəndlərə ögey münasibətin məqsədlərini aşkarlamaq; - tkinci dünya müharibəsi dövründə DQM V-nin oğul və qızlarımn, ön və arxa cəbhədə göstərdikləri fədakarlıqları izləmək; - X X yüziUiyin 70-ci illərindən 80-cı illərin ortalannadək DQM V- nin xalq təsərrüfatmın bütün. sahələrinin irimiqyash inkişaf etməsinin səbəbini açıqlamaq; - DQM V-də «yenidənqurma»nın tətbiqi, onun ictimai, siyasi və iqtisadi nəticələrini təhlil etmək; - SSRİ rəhbərliyinin antiazərbaycan siyasətinin davamı, Dağlıq Qarabağda milli-münaqişə ocağının alovlandınlması və onun xalqımız üçün törətdiyi ağır nəticələri göstərmək; - Azərbaycamn suveren hüquqlarımn pozulması, DQM V-də Xüsusi Idarə Komitəsinin, Təşkilat Komitəsinin və qondarma «Dağlıq Qarabağ Respublikası»mn yaradıhnasmda Mərkəzi məqsədlərinə aydmhq gətirmək; - 1924-cü il noyabrın 26-da «DQM V-i haqqında Əsasnamə»nin qəbul edilməsi, sonrakı dövrlərdə ali hakimiyyət orqanlarmm mənafeyinə uyğun həmin «Qanun»a əlavələr edilməsi, D Q M V XDS-nin deputatlanmn həmin «Qanun»da yazılan səlahiyyətlərindən çox məharətlə istifadə edərək bölgədə yaşayan azərbaycanhlar əleyhinə yönəldilməsi kimi acı həqiqətləri açıqlamaq; - DQM V-nin, Qarabağ regionunun, Naxçıvan Muxtar Respublikasmm və bütün Azərbaycanın inkişafının, siyasi, iqtisadi, sosial, 6 milli və digər məsələlərin kompleks həlli milli dövlət quruculuğu prinsiplərinin toxunulmazhğmın təmin edilməsindən, şovinist meyllərin və milli məhdudiyyətlərin aradan qalldırılmasından, Azərbaycanda yaşayan bütün millətlərin və xalqlann nümayəndələrinin əməkdaşlığımn inkişaf etdirilməsindən asılı olduğunu, yeri gəldikcə vurğulamaq. Monoqraflyada, Ermənistamn Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddiaları «Böyük Ermənistan» yaratmaq məqsədilə xalqımızm başına gətirilən müsibətlər, xüsusilə X X yüzilliyin 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində erməni vandalları tərəfindən törədilən vəhşiliklər, soyqınm hadisələri mötəbər tarixi mənbələrə əsaslanaraq təhlil edilmiş və erməni millətçiləri, onların xaricdəki havadarları tərəfmdən Azərbaycan əhalisinin başma gətirilən qanlı faciələrin dünya ictimaiyyətinə və gələcək nəsillərə çatdırılması baxımından çox böyük əhəmiyyətə malikdir. 7 IF Ə S İL Dağlıq Qarabağda Sovet rejiminln bərqərar olması və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması (1920-1923) 1. Dağlıq Qarabağda sovet rejiminin qurulması və ona qarşı milli müqavimət hərəkatı (1920-ci ıl) Ä2ərbaycamn tarixində, təsərrüfat və mədəniyyətində onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağın özünəməxsus rolu və yeri vardır. Dağlıq Qarabağ sivilizasiyanm ən qədim ocaqlanndan biridir. Eyni zamanda burada qədim insanların məskən salması, yaşaması üçün hər cür əlverişli şərait - isti və rütubətli iqlim, zəngin flora və fauna mövcud olmuşdur. Azərbaycamn Dağlıq Qarabağ bölgəsi Kiçik Qafqazın cənub- şərq hissəsini əhatə edir. Onun cənub və şərq sərhədiəri Kür-Araz ovalığma çatır. Qərb və şimaldan isə Murovdağ və Qarabağ silsilələri ilə əhatə olunmuşdur. Həmin dağ silsilələrindən Kür və Araza istiqamətlənən çaylar axır. Dağlıq Qarabağ ərazisinin şimaldan cənuba eni 120 kilometr, qərbdən şərqə 35-60 kilometrdir. Sahəsi 4,4 min kvadrat kilometrdir1. Dağhq Qarabağda yeraltı və yerüstü su ehtiyatlan boldur. Azərbaycamn orta illik su ehtiyatlannın 18 faizi burada cəmləşmişdir. Dağlıq Qarabağın çay şəbəkəsi çox mürəkkəb dağ relyefı içərisində yerləşərək uzunluğu 10 kilometrdən artıq olan 56 çayı və uzunluğu 10 kilometrdən az olan 77 çayı əhatə edir. Buradakı 133 çaym hamısı kiçik çaylardır və öz sularmı qarışıq mənbələrdən, xüsusilə yağışlardan alır2 Dağlıq Qarabağda qrunt suları çox yerdə bulaq suları şəklində səthə çıxır və həmin sulardan həm içmək üçün, həm də məişətdə istifadə olunur. 8 cərəyan edir. O rta yanvar tem peratur +2 dərəcədə -13 dərəcə arasmda, iyulda + 14 dərəcədən +26 dərəcə arasmda dəyişir. Yağmtı 400-900 mm düşür5. Dağlıq Q arabağ zəngin və tayı bərabəri olmayan kurort-turizm ehtiyatlarma malikdir. Onların əsasmı şəfah, təmiz dağ havası, meşələr, müalicəvi əhəmiyyətli mineral sular, bulaqlar, mənzərəli alp çəmənliklər, tarixi abidələr və sair təşkil edir. Dağlıq Qarabağın relyefı və iqlimi müxtəlif olduğu kimi torpaq tipləri də müxtəlifdir. Dağlıq Qarabağm torpaqları qurşaqlar üzrə yerləşir. Vilayətin şərq hissəsində alçaq sahələrdə bozumtul-qəhvəyi torpaqlar; şimal-qərb və cənub- şərqdə dağ-qəhvəyi torpaqlar; yüksək dağlıq ərazilərdə isə qonur dağ-meşə torpaqları və dağ-qara torpaqları vardır6. Dağlıq Qarabağın bitki örtüyü çox müxtəlifdir. Belə ki, torpaq örtüyündəki şaquli dəyişkənlik bitkilərə də təsir etmişdir. Dağlıq Qarabağm 114 min hektar sahəsini meşələr, 57 min hektar sahəsini isə kolluqlar tutur. Dağlıq Qarabağın meşələrində bitən əsas ağac növləri bunlardır: palıd, fısdıq, saqqızağacı, cökə, vələs, çinar, göyrüş, qaraçöhrə, kol bitkiləri, qoz, alma, arm ud, alça, zoğal, göyüm və sair. B urada yaşı 150-200 ilə, hündürlüyü 25-30 metrə, gövdəsinin dövrəsi 2,5 metrə çatan nadır ağaclar vardır. Dağlıq Q arabağda 2 minə qədər bitgi növü məiumdur7. Dağlıq Qarabağda çox böyük əhəmiyyətə malik olan faydalı qazıntı ehtiyatları vardır. Belə ki, ərazidə Mezozoy və Kaynozoy erasma aid əhəng daşları, gillər və şistlər geniş yayılmışdır. Tər-Tər və Xaçınçay arasında Ağdərənin M ehm anə yatağında qalay, mis, sink, gips, əhəngdaşı, H adrudda qranit yataqları, dağlarda xromit, qurğuşun, polimetal fılizləri, tikinti materialları. mərmər, gibs, üzlükdaşı. mergellər, sement üçün əhəmiyyətli mergell əhəng daşları, oda davamlı gil, təbaşir mövcuddur8. Ağdərənin Dovşanlı kəndində bülöv daşı, dəyirman daşı vardır. Dağlıq Q arabağ ərazisində dünya miqyasmda tanınmış, müalicəvi əhəmiyyətli hidrokarbonatlı Turşsu mineral bulağı daha çox məşhurdur. Bununla yanaşı ərazidə 11 növ müxtəlif tərkibli su çeşmələrinə malik 120-dən çox mineral bulaq var9. Bütün bu cəlbedici gözəlliklər və təbii sərvətlər xain qonşularımızın diqqətindən yayınmamışdır. Vilayətdə 40-dan artıq millətin nümayəndəsi, o cümlədən azərbaycanlı. erməni, rus, ukraynalı, belarus, gürcü, yahudi, latış, yunan, ləzgi və başqalan yaşayırdılar. Lakin «etnik təmizləmə» siyasətini yeridən erməni cəlladları vilayətdə azərbaycanlılan güllələmiş, girov götürmüş və məcburi şəkildə qaçqma. köçkünə, didərginə çevirərək "Türksüz Dağlıq Qarabağ" yaratmışdılar. Bu isə "Türksüz və Böyük Ermənistan" yaratm aq siyasətinin məntiqi davamı demək idi. Ərazidə istehsal edilən məhsulların 57 faizi bitkiçiliyin, 43 faizi isə 'heyvandarlığm payına düşür10. Vilayətdə aqrar sahənin inkişafı sənayenin də genişlənməsinə şərait yaratmışdır. Dağlıq Q arabağda əhalinin sosial, mədəni- məişət sahəsindəki göstəricilər ümumrespublika səviyyəsindən çox yüksəkdə dayanmışdır. Dağlıq Qarabağın əlverişli coğrafı mövq'eyə malik olması, iqtisadi cəhətdən güclü inkişafı və ticarət yolları ayrıcında yerləşməsi həmişə xain qonşularımızm diqqətini cəlb etmişdir. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanm ən gözəl və bərəkətli guşələrindən biridir. Azərbaycanda işqalçılıq siyasətini həyata keçirən bolşeviklər keçmiş Rusiya imperiyasını bərpa etmək moqsədilə I920-ci il aprelin 28-də Bakıda Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasmın yarandığınt elan etdilər11. Doğrudur, xalqm narazı olacağından qorxan balşeviklər öz işğalçılıq siyasətini pərdələmək üçün Azərbaycanı «müstəqil» Sovet Sosialist Respublikası elan etsələrdə, əslində aprel çevrilişindən sonra Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini itirdi. «Müstəqil Azərbaycan Respublikası» şüarı altında bolşeviklərin XI Qırmızı Ordu hissələri qısa bir müddətdə ciddi müqavimətə rast gəlmədən Azərbaycanın əksər ərazilərini öz nəzarəti altına aldılar12. Bolşeviklərin təsiri güclü olan Dağlıq Qarabağda Sovet ordu hissələri hələ özünü yetirməmiş hakimiyyət onların əlinə keçmişdi. I919-cu ilin sonu 1920-ci ilin əvvəllərində Dağlıq Q arabağda vəziyyət son dərəcə gərgin idi. Çünki, XI Qırmızı O rdunun hücumu ərəfəsində Azərbaycan Milli Ordusunu cəbhə xəttindən uzaqlaşdırmaq məqsədilə Rusiyanm 10 «sifarişi» ilə Dağlıq Q arabağda ermənilərin qiyamı baş vermiş, Ermənistamn əsassız ərazi iddiaları və hərbi təcavüzü miqyash xarakter alm ışd ır'l 1920-ci ilin m artında A.İ.M ikayan Moskvada bir qrup Ermənistan nümayəndəsini qəbul etdi. A.İ.M ikayan bildirdi ki, əgər Sovet qoşunları Bakıya daxil ola bilərsə, onda Ermənistan dövləti də öz məqsədinə çatacaqdır. Bakmın asan yolla ələ keçirilməsi üçün burada yerləşən Milli O rdunun çıxarılması tələb olunurdu. Ona görə də Dağlıq Q arabağda şovinist erməni cəlladının göstərişi ilə erməni müdaxiləsi yenidən başlandı. Erməni daşnak hökuməti bildirirdi: «Qafqazda Gürcüstan və Azərbaycan ola bilməz. Burada ancaq Ermənistan olmalıdır»14. 1920-ci il 22 m artda başdan-ayağa silahlanmış güclü, təlim görmüş nizami erməni ordusu Şuşaya daxil olub amansız qırğmlar törətdilər. Həmin gün minlərlə dinc əhali daşnak quldurları tərəfındən öldürüldü. Həmin gün təkcə Şuşa şəhərində 1700 bina yandırılmışdı. Şərəf və ləyaqətin tapdalanm ası, qadma, qocaya, uşaqa am an veriimədən qırılması adi hala çevrilmişdi15. Dağlıq Q arabağda baş verən bu qırğımn qarşısım almaq üçün Azərbaycan Milli Ordu hissələri 1920-ci il aprelin 26-da Dağlıq Q arabağa daxil oldu!6. Təcavüzkar erməni quldur dəstəbri müvəqqəti olaraq ərazidən uzaqlaşdı. Lakin Şimal sərhədlərimizdoki yaranmış boşluqdan istifadə edən XI O rdu hissələri Azərbaycan sərhədlərini keçdi17. Beləliklə, 1920-ci il aprel çevrilişi ərəfəsində Dağlıq Q arabağda erməni daşnaklarının məkirli ərazi iddiaları kütləvi xarakter aldı və onlarm yerli dinc müsəlmanlara qarşı təcavüzü, zorakılığı, qarəti daha d a genişləndi. AK (b)P Qarabağ Komitəsi Dağlıq Qarabağda yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək öz təbliğatlarını genişləndirdilər. Bəhs etdiyimiz dövrdə Şuşa gizli bolşevik komitəsinə milliyətcə erməni olan Akop Kamari rəhbərlik edirdi. Dağlıq Q arabağda xalqımızın iqtisadi və siyasi böhranla üzləşməsi, onların milli çəkişmə və qarşıdurm adan təngə gəlməsi əhalinin müəyyən təbəqəsinin bolşevik təbliqatına inanmasına səbəb olmuşdur. Dağlıq Q arabağda A kop Kam ari başda olmaqla Ş.Şahnazaıyan, B.Vəlibəyov, B.Qaragözyan, A.Qevelyan, A.Tataryan ıı və başqaları xalqı «ədalətli və dinc quruluş» yaratmağ üçün birliyə səsləyərı yığıncaqlar keçirirdilər18. 1920-ci il aprelin 29-da Dağlıq Qarabağ inqilab komitəsinin xalqa müraciəti qəbul edildi. Həmin müraciətdə deyilirdi: «Yoldaşlar daşnakların zülmünə dözdüyünüz bəsdir, sizin ayılmaq vaxtmız gəlib çatıb. Məgər siz açıq aşkar görmürsünüzmü ki, bütün qanlı qırqınları daşnaklar törədir. Daşnak terroruna əməkçilərin qırmızı terroru ilə cavab verin. Bu işdə bütün Azərbaycan kəndliləri və proletariatı sizinlə birlikdə döyüşəcəklər. Qırmızı Ordu hissələri sizə bu uğurlu yolda yaxın köməkçi olacaqdır»19. Mərkəzdə hakimiyyəti ələ keçirən XI Qırmızı Ordu Azərbaycanm bütün ərazisini zəbt etmək üçün 1920-ci il mayın 1 -dən respublikamn daxili əyalətlərinə «Zəfər yürüşü»nə başladılar. 1920-ci il mayın 2-3-də XI Qırmızı O rdunun silahlı qüvvələri Yevlax stansiyasında qərarlaşdılar20. XI Ordunun Qarabağ istiqamətində gələcəyi xəbərini eşidən Q arabağ bolşevikləri \920-ci il maym 4-də Qarabağ genera/-quberna£oru X.SuJtanovu hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq hakimiyyətı'n Qəza İnqilab Komı'təsinin əHnə keçdiyini elan etdilər. İnqilab Komitəsinin tərkibinə B.Vəlibəyov, S.A.Ambarsumyan, K.Şahnazarov, Q.İbrahimov daxil oldular. Mayın 10-da H adrudda, maym 11-də Qaryagində İnqilab Komitələri təşkil olundu21. 1920-ci il maym 12-də Q.Orcangıdzenin başçılığı ilə XI Ordu Şuşaya daxil oldu22. XI Qırmızı Ordu hissələri Dağlıq Q arabağa daxil olarkən heç bir müqavimətə rast gəlmədi. Ona görəki, burada əhalinin xeyli hissəsini erməni və ruslar təşkil edirdi. Onlar Qırmızı O rdunu səbirsizliklə gözləyirdilər. Dağlıq Qarabağdakı çoxsayh rus və erməni əhalisi Qırmızı O rdunun timsalmda Rusiyanın hakimiyyətini görür və ona yerli, milli hakimiyyətlə müqayisədə üstünlük verirdilər. Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların bir qismi uzun illər boyu uzanan erməni qanlı savaşma son qoyulacağını ümid edir, bəziləri isə bolşevik təbliğatına uyub, yeni hökumətin gəlişi ilə xalq kütlələri tərəfindən tarixən arzulanan, ədalətli və xoşbəxt cəmiyyətin yaradılacağını göziəyirdilər. Müqavimət göstərməyə qadir olan qüvvələrin böyük bir hissəsi dərk edirdilər ki, 12 yaranmış qüvvələr nisbətində müqavimət mənasızdır və ancaq saysız qurbanlara gətirib çıxara bilər. Bütün bunlarla yanaşı bolşeviklər əvvəlcədən bəyan etmişdilər ki, əgər yerlərdə XI Qızıl Orduya müqavimət göstərilərsə terrora əl atılacaqdır. Bütün bu səbəblərə görə X I Qırmızı Ordu hissələri heç bir müqavimətə rast gəlmədən Dağlıq Qarabağa daxil oldu. 1920-ci il mayın 13-də bolşeviklərin «Qarabağm erməni və müsəlman xalqına müraciəti» qəbul edildi. Həmin müraciətdə yerlərdə dərhal sovet idarə orqanlarınm yaradılması və möhkəmləndirilməsi işinə çağırış var idi23. Moskvanın göstərişi ilə Dağlıq Qarabağın partiya təşkilatı kütlələr arasında geniş təbliğat və təşviqat işləri aparm ağa başladı. Dağlıq Q arabağm bir çox kəndlərində silahlı dəstələr yaradıldı. Azərbaycan Kommunist Partiyası Dağlıq Q arabağ Mahal Komitəsinin buraxıldığını elan etdi. Bu barədə qəbul olunmuş bəyannamədə qeyd olunurdu ki, «...K om m unist Partiyası başda olmaqla müstəqil Sovet Respublikası bu gün sizi... ümumi düşmənə qarşı birgə mübarizəyə çağırır. Öz inqilab komitənizi təşkil edin, buraya yalmz əsl kommunistləri seçin»24. Azərbaycan Kommunist Partiyasmm Mərkəzi Komitəsi yerli partiya təşkilatlarına kömək göstərməkdən ötrü Dağlıq Qarabağa onlarca təcrübəli partiya işçisi, smanmış şəxslər göndərdi. 1920-ci il maym 25-də əksəriyyəti erməni millətindən ibarət olan silahlı dəstələr XI Ordunun hissələrinin köməyi ilə yerli müdafıə qüvvələrinə qarşı mübarizəyə başladılar. 1920-ci il mayın 26-da Tağverd kəndində Q arabağ kəndlilərinin X qurultayı çağırıldı. Qurultayda hakimiyyətin Dağlıq Qarabağ İnqilab Komitəsinin əlinə keçdiyi elan edildi. Dağlıq Q arabağ İnqilab Komitəsinin sədri vəzifəsınə Sako Ambarsumyan seçildi25. R us, erməni silahlı dəstələrinin və bolşevik təbliğatına uyan bir qrup azərbaycanlınm köməyi ilə Qarabağm bütün şəhər və kəndlərində qısa bir m üddətdə hakimiyyət İnqilab Komitəsinin əlinə keçdi. İnqilab Komitəsi Şuşanın yaxmhğmda yerləşən Daşaltı, Turşsu, Xaçın, Çartaz, X anabert, Q arabağ və Quşçular kəndində toplaşan kiçik silahlı dəstələrin müqavimətini qırdılar. İnqilab Komitəsi bölgədə yerləşən Müsavat silahlı qüvvələrinin ləğv olunması işinə başladı26. Yerli dinc əhali tərəfindən xiiaskar kimi qarşılanan Qırmızı Ordu döyüşçülərinin soyğunçu, quldur, işğalçı hərəkətləri, hakimiyyətdə olanlann qarətçilik siyasəti, varlı adam lann, o cümlədən ziyalıların evlərində kütləvi şəkildə axtarışlar apartlması, əmlakların müsadirə edilməsi, insan ləyaqətinin tapdalanması və təhqirlər xalqımızm yeni yaranmış hakimiyyətə qarşı narazılığını artırırdı. Dağlıq Qarabağ ərazisində bu hal daha kütləvi xarakter almışdı. Çünki bütün bunlarla yanaşı Qırmızı Ordunun timsalında mənfur niyyətlərinin böyük qüvvəsini duyan ermənilər 1920-ci ilin maymda torpaq iddiası ilə daha da azğınlaşmış və kəndlərin yandırılması, dinc əhalinin güllələnməsi adi hala çevrilmişdir. Qəzəb dalğası xalqm müqavimət hərəkatını yetişdirmişdi. 1920-ci ilin maymdan Azərbaycan milli ordusu, erməni təcavüzkarlığınm, erməni basqınlarınm qarşısını almaq məqsədilə Qarabağ bölgəsində yerləşdırilmişdi. Milli O rdu hissələrindəki əsgəriərimiz, Qırmızı Ordunun xalqımızm adət-ənənəsinə, milli xüsusiyyətlərinə toxunan hərəkətləri ilə barışmır, hətta yeni hakimiyyətin özbaşınalığına qarşı biganə qalmır və onların qarşısım almağa cəhd göstərirdilər. 1920-ci il mayın I2-də Azərbaycan İnqilab Komitəsinin əmri ilə əksinqilabçılara, təxribatçılar və alverçiliyə qarşı Fövqəladə Komissiya (FK) yaradıldı. FK tərəfindən görülən tədbirlərə hökm verilməsi Ali İnqilabi Tribunala həvalə olundu. FK toşkil olunduğu ilk gündən Sovet Rusiyasmda olduğu kimi terrorçu bir orqan kimi fəaliyyətə başladı. Respublikamn bir çox qəzalarmda və o cümlədən Dağlıq Q arabağ bölgəsində də FK təşkil olundu. Dağlıq Q arabağda FK -nm sədri vəzifəsinə Armenak Mkrtiçeviç Qaragözov təyin edildi. O «şübhəli ünsür» adı altında azərbaycanlı imkanlı şəxslərin, mədəniyyət xadimlərinin həbslərinə başlandı. 1920-ci ilin sonu və 1921-ci ilin birinci rübündə təkcə Şuşadan 75 nəfər, Xocavənd və Ağdərə bölgəsindən 112 nəfər, 1921-ci ilin fevral-mart aylarında Çeraber kəndində 13 nəfər, İmarət-Qərvənd kəndində 9 14 nəfər, Qarakənddən 5 nəfər, Sığnaq, Daşaltı kəndlərindən 20 nəfərdən çox adam məsulüyyətə cəlb olunmuşdular27. Məsuliyyətə cəlb olunanlarm böyük əksəriyyəti azərbaycanhlar idi. 1920-1921 -ci illərdə yayında Xankəndi, Xocacavənd, Qaryagin və H adrutda həbs olunmuş 200 nəfərdən çox adam Şuşa və Qıraxtin (Cəbrayıl) həbsxanasmda saxlanılmış, qaçaq düşən və ya İrana baş götürüb gedən qohumları və ya yerliləri ilə gizli əlaqə saxladıqlarmı bəhanə edərək şahidsiz, sübutsuz ən ağır cəzaya məhkum olmuşlar28. Dağlıq Qarabağda təqib olunanların, həbs edilənlərin çoxsu milli ayrı-seçkiliklə, milli ədavətlə bağlı məsələlər üstündə mühakimə edilmişlər. FK yerlərdə əhali arasında vahimə yaratm aq məqsədi güdürdü. Respublikanm kəndlərində və xüsusi ilə sərhəd rayonlarm da Dağlıq Qarabağda FK ilə XI O rdunun xüsusi şöbələri geniş fəaliyyət göstərirdi. FK kimi XI Ordunun xüsusi şöbəsi də qəzalara, kəndlərə gedərkən ilk növbədə varlı adam lann siyahısını tələb edir, qaçaqçılıqla məşğul olanları arayıb-axtarır, hər bir ailənin keçmişi ilə m araqlanır, təqib olunmaları üçün tədbirlər görürdülər. İstər FK-mn və istərsə də XI Ordunun siyasi şöbəsinin qeyri-məhdud səlahiyyətləri var idi29. Məhz buna görə xalq təsərrüfatının bərpasma keçid dövründə respublikanm hər yerində və xüsusilə Dağlıq Q arabağda siyasi vəziyyət son dərəcədə gərgin bir halda idi. Əhalinin qarət olunması, təqiblər, insan ləyaqətinin tapdalanması adi bir hala çevrilmişdir. Buna görə Şuşadan, Qaryagindən və digər ərazilərdən xeyli imkanlı ailələr İrana, bir qismi ısə Türkiyəyə çıxıb getməli oldular. XI O rdunun 8-ci diviziyasının siyasi şöbəsinin əməkdaşları Şuşaya, Xankəndinə, H adrut və Qaryaginə daxil olarkən keçmiş qəza rəislərini, pristavları, kəndxudaları, bir çox din xidmətlərini, varlı ham paları, onların ailə üzvlərini, hətta qadınlarmı həbs edib, Şuşa və Qıraxtında saxlanmış, bir çox bəylər əhalinin gözü qarşısında güllələnmişlər30. Cavanşir qəzası İnqilab Komitəsinin fəaliyyəti ilə bağlı 1920-ci il 17 oktyabr məlumatmda bildirilirdi ki, Tərtərə gələn komissiya inqilab düşmənlərinin güllələnməsini həyata keçirdi. Cəbrayıl qəzasından, habelə H adrutdan İnqilab Komitəsinə göndərilən gizli m əktubda göstərilirdi ki, bu bölgədə daxili «sakitlik!ə» bağlı bir 15 çox tədbirlər görülmüş, inqilab düşmənlərindən intiqam alınmışdır. Əhali böyük qorxu, ciddi təlaş içərisində idi. Dağlıq Qarabağdan verilən xəbərlərdən aydm olur ki, son zam anlarda bölgədə yerləşən ordu hissələri əhali arasında iş apararkən əhalinin adət-ənənələrinə, dininə, dilinə hörmət etmir, onlarla vəhşicəsinə rəftar edirlər. Şuşada, Ağdərədə, Qaryagində kütləvi həbslər apanlmışdır31. 1920-ci ilin sonlarında Dağlıq Qarabağdan AK(b)P M K -nə daxil olan məlumatda göstərilirdi ki, Şuşada vəziyyət son vaxtlar daha da ağırlaşıb. Müsəlmanlar keçmişə daha çox meyllidirlər. Bunun əsas səbəbi heç bir qaydaya sığmayan mal-qaranın, taxılın ot-ələfin müsadirəsi, kəndlilərə qarşı FK-nın Yüklə 48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|