AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

n  FƏSİL
Azərbaycan SSR-in DQMV-də sosialist təsərrüfat sisteminİD formalaşdırılması 
və onun doğurduğu nəticələr (1920-1930-cu illər)
1. Sovet dövlətinin sənayeləşdirmə siyasətinin DQMV-də həyata keçirilməsi
Sovet imperiyasını quran bir ölkə üçün  təkcə təsərrüfat dağınıqlığmı aradan 
qaldınlması  əlbəttə  kifayət  deyildir.  Bunun  üçün  ilk  növbədə  mövcud  sənaye 
müəssisələrinin  bərpa  oltmmasım  başa  çatdırmaq,  onun  maddi-texniki  bazasını 
möhkəmləndirmək  və  ölkə  üçün  ]azım  olan  yeni  sənaye  sahələrinin  yaradılması 
tələb  olunurdu.  Bunsuz  ölkənin  iqtisadi  geriliyini  aradan  qaldırmaq,  müstəmlə- 
kəçilik  rejimini  möhkəmləndirmək  olmazdı.  Sovet  rejimini  qoruyub  saxlamaq, 
ölkənin  iqtisadi  müstəqilliyinə  nail  olmaq,  müdafiə  qabiliyyətini  möhkəmləndir- 
mək,  imperiyanm cənub bölgələrində ən etibarlı dayaqlannı yaratm aq, möhkəm- 
ləndirmək,  Azərbaycanı  qonşu  cənub  ölkələrindən,  soy  qardaşlarm dan  uzaqlaş- 
dırm aq  üçün  sənayeni  inkişaf  etdirmək  son  dərəcədə  vacib  idi.  Belə  bir  tədbir 
Dağlıq  Qarabağ  kimi  bir  bölgədə  yerli  milli  və  dini  ənənələri  sarsıtmaq, 
xristianlıq  ənənələrinə  söykənən  rus-erməniləşdirmə  siyasətini  həyata  keçirmək 
üçün  lazım  idi.  Bütün  bu  zəruriyyəti  nəzərə  alaraq  bolşeviklər  partiyası  öz  milli, 
müstəmləkəçilik  siyasətini  həyata  keçirməyə  başladı.  O nlar  öz  proqram larm ı 
inkişaf etdirərək iqtisadiyyatı Rusiya şablomu əsasında yenidən qurdular.
Dağlıq  Q arabağda  dinc  quruculuğa  keçid  olduqca  mürəkkəb  beynəlxalq  və 
daxili  şəraitdə  davam  edirdi.  1920-ci  il  may  çevrilişindən  sonra  Dağlıq  Qarabağ 
sənayesində  çox  acmacaqlı  vəziyyət  yaranmışdı.  Bütün  sənaye  obyektlərinin 
fəaliyyəti  demək  olar  ki,  dayandırılmışdı.  Bunun  ən  başlıca  səbəbləri  aşağıda- 
kılardan  ibarət  idi:  Dağlıq  Qarabağda  daşnak  quldur  dəstələrinin  törətdikləri 
qanlı  qırğmlar-günahsız  dinc  əhalinin  öldürülməsi,  evlərin,  emalatxanaların, 
sənaye  obyektlərinin  yandırılması,  texnikanın  Ermənistana  daşınması;'.  Dağmtı 
və  çətin  ərzaq  qıtlığı  ilə  əlaqədar  fəhlələr  acından  ölməmək üçün  kəndə üz  tutur 
və  bu  isə  ixtisaslı  kadrlann  saymı  azaldırdı;2  1920-ci  ildən  Dağlıq  Qarabağda
47

idxal,  ixrac  əməliyyatları  dayandırılmışdı;  «Şübhəli  ünsür»  adı  altmda  Dağlıq 
Qarabağdakı  azərbaycanlı  iş  adamları,  bəylər,  sahibkarlar  həbs  edilmiş,  güllə- 
lənmiş  və  ya  qaçmağa  məcbur  edilmişdir;  Sənayedə  çalışanlann  əmək  haqqı  və 
sənaye  məhsullantun  qiyməti  dəfələrlə  aşağı  düşmüş  və  bu  hal  fəhtanin  maddi 
marağmı  azaltmışdı;  Sovet hakimiyyəti  yarandığı ilk günlərdə  Dağlıq Qarabağda 
vahid  iqtisadi  planın  olmaması,  iqtisadi  sahədə  atılan  səhv  addımlar,  siyasi 
vəziyyətdəki  böhranlı  hal  sənayeyə  ağır  təsir  etdi;  Dağlıq  Qarabağda  kənd 
təsərrüfatmda  olan  ciddi  böhran,  xüsusilə  müsadirəçilik  kompaniyası  sənayenin 
xammala  olan  tələbatını  çətinləşdirdi;  Eyni  zamanda,  fəhlələrlə  kəndlilər 
arasmda  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələr  yaratmaq,  xırda  burjuaziya  və  milli 
ziyahlara münasibət və sair məsələlərin həllində səhvlər mövcud idi.  Bütün bunlar 
Dağlıq Qarabağ sənayesində böhranlı vəziyyətin yaranmasmı  şərtləndirmişdi3.
1920-ci  ilin  əvvəllərində  Dağlıq  Qarabağda  bir  neçə  baramaaçma  və 
ipəksanma  fabriki,  dəyirman  daşı  hazırlayan  karxanalar  var  idi.  İpəkburma 
fabrikində  2  min  fəhlə  işiəyirdi  və  il  ərzində  3  milyon  pud  ip  əyirirdi.  Yuxarıda 
qeyd  etdiyimiz  səbəblərə  görə  Dağlıq  Qarabağda  fəaliyyət  göstərən  bütün 
müəssisələr öz işini dayandırmışdı4.
XX  yüzilliyin  20-30-cu  illərində  Dağlıq  Qarabağ  sənayesinin  inkişafmdakı 
spesifik xüsusiyyətlərə görə şərti olaraq 3  hissəyə bölmək olar:  Birincisi sənayenin 
bərpası (1920-1925),  ikincisi  sənayenin  yenidən  qurulması  (1926-1933), üçüncüsü 
sənayenin yenidən qurulmasınm başa çatdırılması (1934-1940) dövrləri.
1920-ci  illərin  çətin  şəraitində  -   ziddiyyətlərin  daha  çox  kəskin  cərəyan 
etdiyi,  diktaturanın  və  terrorun  hakimiyyətdə  olduğu  Dağlıq  Qarabağda 
sənayenin  bərpasma  başlandı.  Sənayenin  bərpası üçün  İnqilab  Komitəsi  mühüm 
tədbirlər  həyata  keçirdi.  İlk  növbədə  1920-ci  il  maym  12-də  verilən  dekretlə 
meşələr,  sular,  yeraltı  sərvətlər  dövlət  mülkiyyəti  elan  edildi.  Mayın  12-də 
zavodlar,  fabriklər,  başqa  sənaye  müəssisələri,  banklar  milliləşdirildi  və  mayın 
16-da verilən dekretlə  istehsal,  xammal materialları üzərində fəhlə nəzarəti  tətbiq 
olundu5.  Bundan  əlavə,  1920-ci  il  iyunun  3-də  ticarət  azadlığı  haqqında  xüsusi 
qərar  verildi.  İyunun  9-da  isə  Fəhlə-Kəndli  müfəttişliyi  təsis  edildi,  sapataj  və
möhtəkirliyə  qarşı mübarizə  aparmaq üçün  F K  yaradıldı6.  Sənayeni  işçi  qüvvəsi 
ilə  təmin  etmək  üçün  1920-ci  il  avqustun  8-də  Azərbaycan  Xalq  Hərbi  Dəniz 
Komissarlığı  «Ümumi  əmək  mükəlləfıyyətləri  haqqmda»  əmr  verdi.  1920-ci  ilin 
oktyabrından  sovet  təsərrüfat orqanlarmm nümayəndələrindən  ibarət «Azərbay- 
can  SSR  Ərzaq  Müşavirəsi»  işə  başladı7.  Verilən  dekretləri_  Dağlıq  Qarabağın 
əhalisi  arasında yaymaq üçün Mərkəz özlərinin  inandıqları adamları göndərdilər. 
Dağhq Qarabağ sənayesinin  bərpa  edilməsində  KP,  Həmkar  və Komsomol  təş- 
kilatlarmm  fəaliyyəti  genişləndi.  Lakin  bu  təşkilatlarda  erməni  daşnaklarımn 
tasiri böyük idi və onlar müsəlmanlara qarşı diktatorluq siyasəti yeridirdilər.
Dağlıq  Qarabağda  sənayenin  bərpası  üçün  Mərkəzin  həyata  keçirdiyi 
iqtisadi  siyasət  çox  çətin,  spesifık  və  mürəkkəb  şəraitdə  cərəyan  edirdi.  Çünki 
Dağlıq  Q arabağ  Azərbaycanm  aqrar  -  kəndli  regionu  olmaqla,  kapitalist  və 
yarımfeodal  münasibətləri də mövcud  idi.  Burada iqtisadiyyat  çoxukladlı xarak- 
ter daşıyırdı.  Ən  əsası  isə  Ermənistanm  Azərbaycana qarşı  əsassız ərazi  iddiaları 
özünün ən yüksək zirvəsinə çatmışdı.
Sovet  hakimiyyətinin  «Hərbi 
kommunizm» 
və  «Ərzaq 
Sapalağı» 
siyasətindən  Dağlıq  Qarabağm  bir  qrup  ermənilərdən  ibarət  ərzaq  agentləri, 
tədarük  komissiyaları,  vəzifəli  şəxsləri  öz  səlahiyyotlərindon  sui-istifadə  edərək 
qanunsuz  hərəkətlərə  yol  vermiş,  azərbaycanlılardan  müsadirəsi  nəzərdə 
tutulmayan  ev  əşyaları  raltar-ralaz,  zinnət əşyaları  və sair  əllərindən  almmışdır8. 
«Hərbi  Kommunizm»  siyasəti  Dağlıq  Qarabağda  qısa  bir  müddət  ərzində,  daha 
məhdud  form ada  həyata  keçirilirdi.  Tədarükü  yalnız  Xalq  Ərzaq  Komissarlığı 
aparırıdı.  Bütün  əsas  sənaye  məhsulları  dövlət  hakimiyyət  orqanları  tərəfındən 
bölüşdürülür,  qalan  məhsullar  isə  sərbəst  dövriyyədə  idi9.  1920-ci  il  oktyabrında 
Dağlıq  Q arabağda  yaranmış  «Ərzaq  Müşavirəsi»,  1921 -ci  ilin  yanvarında  təşkil 
edilən  «Ali  İqtisad  Şurası»  sənayenin  inkişafındä  əsaslı  irəliləyiş  etmədiyindən, 
Azərbaycan  İnqilab  Komitəsi  «Bütün  növ  ərzaq  inhisarınm  ləğv  edilməsi 
haqqmda»  1921-ci il  17 may tarixli dekreti ilə ərzaq sapalağmı ləğv etdi.  Bu qərar 
Azərbaycanda  Yeni  İqtisadi  Siyasətə (YİS) keçilməsində ilk  addım  oldu10.  Onun 
əvəzində  rəsmən  könüllü  məhsul  rusumu  «çanaq»  vergisi  qoyuldu.  1922-ci  ilin
49

yazından  etibarən  Dağlıq  Qarabağda  ərzaq  vergisi  tətbiq  olunmağa  başlandı. 
Həmin  vaxtdan  YİS-ə keçid  prosesi  baş  verdi11.  YİS  hakim mövqelərin  dövlətin 
əlində  olması  şərtilə  ərzaq  vergisi  tətbiq  olunmasını,  ticarət  azadlığma  yol 
verilməsini,  icarə  sisteminin  yaradılmasmı,  xarici  ticarətə  yol  verilməsini, 
kooperasiya,  bank  və  kredit  şəbəkəsinin  yaradılmasmı  və  başqa  iqtisadi 
tədbirləri  tətbiq  etməyi  nəzərdə  tuturdu.  Bütün  bunlar  isə  təsərrüfatm  və 
istehsalçılarm  maddi  marağımn  artırılmasma,  onlarm  azad  iqtisadi  fəaliyyətinə 
imkan  verirdi.  YİS dövründə xırda  istehsal  və  ticarət müəssisələri  icarəyə verildi. 
Bütün  bunlar  isə sənayenin dirçəlməsinə,  ticarətin  inkişafma,  maliyyə  sahəsində 
böhranlı  vəziyyətin  aradan  qaldırılmasına səbəb  oldu.  YİS-in  tətbiqi  nəticəsində 
Dağlıq  Qarabağda  bazar iqtisadiyyatımn  inkişafma  şərait yarandı,  şəhərlə  kənd 
arasm da əlaqələr genişləndi və sahibkarlıq inkişaf etməyə başiadı12,
I922-ci  il martın  11-də Şuşada ikinci Fövqəladə Sovetlər Qurultayı keçirildi. 
Qurultayda Dağlıq Q arabağ sənaye müəssisələrinə rəhbərlik İcraiyyə Komitəsinə 
həvalə  olundu13.  Həmin  vaxt  Azərbaycan  hökumətinin  sərəncamı  ilə  Dağlıq 
Q arabağda  sənayeni  inkişaf  etdirmək  məqsədilə  Bakıdan  Dağlıq  Q arabağa  25 
min pud taxıl, 5 milyon manat pul, xammal və avadanlıqlar göndərildi14.
Dağlıq  Q arabağda  YİS-ə  keçid  nəticəsində  müəssisələrin  icarəyə  verilmosi 
siyasətindən  real  hakimiyyətdə  olan  qüvvələr  məharətlə  istifadə  edərək,  vaxtilə 
azərbaycanlılara  məxsus  olan  müəssisələri  məqsədli  şəkildə  əraziyə  köçürülən 
ermənilərə icarəyə verdilər.
1921-1925-ci  illərdə  Dağlıq  Q arabağ  sənayesində  başlıca  diqqət  ipəkçiliyin 
inkişafma  istiqamətlənmişdi.  Xınzınstan  ipək  fabrikinin  bərpası  üçün  Bakı 
neftçiləri 500 pud xammal, xeyli avadanlıq və texnika göndərdi. Nəticədə,  1922-ci 
ilin  sonlarm da  müəssisə  öz  fəaliyyətini  bərpa  etdi.  Azneft  fəhlələrinin  yaxından 
köməyi  ilə  5  ipəkçilik müəssısəsində iş öz əwəlki  ahənginə düşdü15.  A rtıq  1923-ci 
ildə  Dağlıq  Qarabağın  ipəkçilik  müəssisələrində  5,2  ton  xam  ipək,  1000  kq  ipək 
sapı istehsal olundu16.
Dağlıq Qarabağın  bol yeraltı təbii sərvətlərindən tikinti materialları üstünlük 
təşkil  edir.  1921-1923-cü  illərdə  Dağlıq  Qarabağda  sement  və  əhəng  istehsahnı
genişləndirmək üçün Rusiyadan avadanlıqlar göndərildi. Xankəndi, Xocavənd və 
Hadrud sement zavodu və mərmər sexi  işə düşdü'7.  1923-cü ildə Dağlıq Qarabağ 
sənayesi  öz  əvvəlki  ahəngini  bərpa  edə  bilmədi.  Çünki,  kadrlara,  xammalda, 
texniki avadanlıqlara hələ də böyük ehtiyac var idi.
i 923-cü  il  iyulun  24-də Azərbaycan  SSR  M İK  və XKS-nin  Bakıda keçirilən 
birgə  konfransmda Azərbaycan  M İK-nin sədr müavini  M.B.Qasımovun  «Dağlıq 
Qarabağm  inkişaf  prespektivləri  haqqmda»  məruzəsi  dinlənildi.  Konfransda, 
Dağlıq  Qarabağda  sənayenin  bərpa  və  inkişafı  üçün  Azərbaycan  Mərkəzi  Ban- 
kmdan  1  milyon  m anat  kredit,  480  min  manatlıq  ərzaq,  parça,  şəkər,  şüşə,  neft 
məhsulları,  200 nəfər ixtisaslı kadr verilməsi  qərarlaşdırıldı.  Eyni zam anda  1923- 
cü  ildə  Zaqafqaziya  Xalq  Rabitə  Komissarlığı,  Dağlıq  Qarabağ  sənayesinin 
inkişafı üçün 5 milyon manat pul tərxis etdi18.
1923-cü  ildən  başlayaraq  Dağlıq  Qarabağda  elektrik  xətlərinin  çəkilişinə 
başlandı.  İlk günlər burada 2 m ühəm k işləyirdisə,  2 il  ərzində DQMV-də daha 4 
mühərrik işə düşdü19.
1923-cü  ilin  noyabrında  Azərbaycan  hökuməti  DQMV-nin  sənayesinin 
bətpa  və  inkişafı üçün  15  min  manatlıq  tikinti  m ateriallan,  20  min  arşm  bez,  20 
min  pud  ağ  neft  və  müxtəlif  avadanlıqlar  göndərdi.  1924-cü  ilin  fevrahnda  isə 
DQMV-də bazar qiymətlərini qaydaya salmaq üçün  vahid vergi sistemi  müəyyən 
edildi və ticarəti tənzim edən komissiya yaradıldı20.
Sovet  Rusiyasmın  göstərişi  ilə  Azərbaycan  hökuməti  1924-cü  ildən  DQMV- 
də  spirt-şərab  istehsalına  xüsusi  diqqət  yetirməyə  başladı.  Həmin  vaxtdan 
Gürcüstandan  alman  avadanhqlar, xammal və  Bakı  neftçilərinin  ayırdığı  15  min 
manatlıq  vəsait  spirt-şərab  zavodlarının  tikintisinə  sərf  edildi.  Zavodlarm 
xammala olan  tələbatını ödəmək üçün yeni tu t və üzüm bağlan əkildi.  1924-1925- 
ci  illərdə  DQMV-də  bir  neçə  spirt-şərab  zavodları  tikilib  istifadəyə  veTİldi. 
Beləki,  1924-cü  ilin  iyulunda  Xankəndində  «Qarabağ  spirt istehsalı»  koperativi, 
«Tuğ  ıttifaqı»  koperativi,  1925-ci  ildə  Vərənddə  «Saflaşdırma  Spirt  Zavodu, 
Əskəranda şərab zavodu tikilib istifadəyə verildi21.
51

1925-ci  il  fevrahn  12-də  Xankəndində  konfrans  keçirildi.  Konfransda 
DQMV-də sənayedə əldə edılən  müvəffəqiyyətlər  və qarşıdakı  vəzifələr müəyyən 
olundu.  Nəzərdə  tutuldu  ki,  ipək  toxuma  müəssisələrinin  bərpası  davam 
etdirilsin.  Ağac  materialları  və  spirt  sənayesinin  inkişafı,  elektrik  enerjisi  isteh- 
salınm yüksəldilməsi üçün ayrılan vəsaitin miqdarı artırılsm22.
Azərbaycan  SSR  Ali  İqtisad  Şurası,  DQMV-də  elektrikləşmə  işini  həyata 
keçirmək üçün daimi  komissiya yaratdı.  Komissiya layihə işləyib hazırladı.  Plana 
görə  Tərtər  çayı  üzərində  200  min  klovat  a t  gücündə  SES  tikmək  və  gücü  700 
klovata  çatan  Ağa  Körpüsü üzərindəki  SES-i  qısa  müddətdə  istifadəyə vermək, 
bölgədə elektirik  xətlərinin  çəkilişini  davam  etdirmək nəzərdə tutulmuşdu.  1924- 
cü  ilin  sonlarmda ümumi  gücü 245  klovata  çatan,  Aqa  Körpüsü üzərindəki  SES 
istifadəyə  verildi.  DQMV-də  86  min  manatiıq  elektrik  xətti  çəkildi.  Bunun  19 
min m anatı təkcə Xankəndinə sərf edilmişdi23.
1921-1925-ci  illərdə  DQMV-də  Şuşa-Yevlax  və  Xankəndi-Gəncə  yollan 
çəkilib  istifadəyə  verildi.  Eyni  zamanda  Xanbulağı,  Xankəndi,  Malıbəyli,  Qala- 
dərəsi körpüləri tikildi24.
Bəhs  olunan  dövrdə  DQMV-də  yüngül  sənayenin,  xüsusilə  ipəkçiliyin 
inkişafma  xüsusi  dıqqət  yetirildi.  Bu  məqsədlə  1925-ci  ilin  fevralında  50  min 
m anat  vəsait  ayrıldı.  1925-ci  ildə  DQMV-də  xalçaçılıq  fabriki  tikilib  istifadəyə 
verildi.  1925-ci ildə xam ipək  12,3 tona, hazır burulmuş ipək  1,5 tona çatdı ki,  bu 
da  1923-cü  illə  müqayisədə  təxminən  60  faiz  artım  demək  idi25.  Bütün  bu 
müvəffəqiyyətlər  isə YİS-in  bəhrəsi  hesab  olunurdu.  1921-1925-ci  illərdə  Dağlıq 
Q arabağda  sənaye  sahəsində  qazanılan  nailiyyətlər  ilk  növbədə  sənaye  müəs- 
sisələrinə  verilən  sərbəstliklə  bağlı  idi.  Belə  ki,  bəhs  edilən  dövrdə  müəssisələrin 
özünüidarə, özünümaliyyələşdirmə sisteminə keçməsi fəhlələrin maddi marağmın, 
ruh  yüksəkliyinin  artmasma,  bu  da  öz  növbəsində  əmək  məhsuldarlığının 
inkişafına, istehsahn genişlənməsinə səbəb oldu.
Beləliklə,  YİS-in  tətbiq  olunması  sayəsində  1925-ci  ildə  Dağhq  Qarabağm 
iqtisadiyyatında  canlanma  baş  verdi.  Sənaye  məhsulu  istehsalmın  həcmi 
müharibədən  əvvəlki  səviyyəyə  yaxınlaşdı26.  Əhalinin  sosial  vəziyyətində  müəy-
yən  irəliləyişlər  baş verdi.  Lakin  aparılan  tədqiqatlar nəticəsində  məlum  olur ki, 
1921 -1925-ci  illərdə  DQMV-də  yaşayan  azərbaycanlılara,  erməni  rəhbərliyi 
tərəfındən  ögey  münasibət  göstərilmişdir.  İstər  mədəni-məişət  və sənaye  obyekt- 
lərinin  tikintisində,  istərsədə  müəssisələrdə  işləyən  fəhlələrə  münasibətdə  azər- 
baycanhlar  həmişə  biganəlik  və  ədalətsizliklə  rastlaşmışlar.  Mərkəzdən  dəstək 
alan  DQMV  hakimiyyət  orqanları  öz  məkirli  niyyətlərini  həyata  keçirərkən  heç 
kimdən  və  heç  nədən  ehtiyat  etmirdilər.  Sovet  Rusiyasımn  1921-1925-ci  illərdə 
Dağlıq  Qarabağda  həyata keçirdiyi  iqtisadi  və siyasi  tədbirlərdə güddüyü başlıca 
məqsəd  yerli  əhalinin  (azərbaycanhların) milli mənlik şüurunu öldürmək, ərazidə 
ermənilərin  hesabma  öz  dayaqlarını  möhkəmləndirmək  və  müstəmləkəçilik 
rejimini  əbədiləşdirərək ölkəmizin  təbii sərvətlərini yeni  rejimin  tələblərinə uyğun 
şəkildə  istifadə  etməkdən  ibarət  olumşdur.  1920-ci  ilin  ortalarm da  YİS-ə keçid 
nəticəsində  DQMV-nin  iqtisadi  həyatında  nisbi  iqtisadi  sabitlik  yarandı.  YİS-in 
həyata keçirilməsi prosesində üstün cəhətlərlə yanaşı, zəif cəhətlər də üzə çıxmağa 
başladı.  Belə  ki,  ali  hakimiyyət orqanlarına  arxalanan  ermənilər,  onlara  məxsus 
olmayan  sənaye  müəssisələrini  icarəyə  götürüb  sahibkara  çevrildilər  və  müəs- 
sisədə  işləyən  azərbaycanlılara  ögey  münasibət  göstərdilər.  Bütün  bunlar  sənaye 
müəssisələrində  çalışan  zəhmətkeş,  əliqabarlı,  haqqı  tapdalanan  fəhlələrin 
narazılığma  səbəb  olurdu.  Enyi  zamanda,  DQMV-də  YİS-in  iqtisadi  imkan- 
larından  istifadə  edən  fınldaqçı  ermənilər  iri  birlikləri  (trestləri)  ələ  keçirib  min 
bir  saxtalıqla  daha çox  varlanırdılar.  Varlı  təbəqəyə  qarşı  isə  narazılıq  gündən- 
giinə artırdı.  Həm də əhalinin təbəqələşməsi kapitalist ünsürləri  yaratdığmdan bu 
hal  yeni  cəmiyyətin  prinsiplərinə  zidd  hesab  olunurdu.  Bütün  bunlarla  yanaşı, 
YİS  sərbəst  ticarətə  şərait  yaratdığından  şəhərlə  kənd  arasmda  əlaqələr  pozu- 
lurdu.  Məhz  belə  bir  şəraitdə,  YİS  prinsiplərindən  əl  çəkməyə,  iqtisadiyyatda 
inzibati  amirlik  metodları  tətbiq  olunmağa  başlandı.  Mərkəzin  yalnız  bir  məq- 
sədi  var  idi.  Hansı  yolla  olur-olsun  sənayeni  inkişaf etdirmək,  ölkənin  müdafiə
| 
qabiliyyətini möhkəmləndirmək, onu idxalçı ölkədən ixrac edən ölkəyə çevirmək.
Azərbaycanda  sənayeləşdirmənin  həyata  keçirilməsi ürün  1926-cı  ilin  fevralında
i
I
' 
53
■i

sənayeləşdirmə  üzrə  xüsusi  komissiya  yaradıldı.  1926-1930-cu  illər  üçün  inkişaf 
planı hazırlandı.
1926-a  i 1 fevralm 29-da Xankəndində  keçirilmiş  konfransda  sənayeləşdirmə 
planmın müzakirəsi keçirildi. Qarşıdakı vəzifələr müəyyənləşdirildi27.
Azərbaycan  hökuməti  DQMV-də  sənayenin  inkişaf  üçün  457000  manat, 
elektrikləşmə üçün 23630 manat, rabitə və telefonlaşmaya 32335 m anat büdcədən 
pul  ayırdı28.  V ergibr  artm ldı  və  zay  məhsula  görə  cərimə  müəyyən  edildi. 
Müəssisələrə xammal, avadanlıqlar və ixtisash  kadrlar göndərildi29.
Bəhs  etdiyimiz  dövrdə  Dağlıq  Q arabağ  sənayesmdə  spirt-şərab  zavodları 
əsas  aparıcı  rol  oynayırdı.  1926-cı  ildə  üzüm  yığımı  96  faiz  yerinə  yetirilmişdir. 
Vərənddə yeni  spirt  zavodunun  tikintisi üçün  4000  m anat pul  ayrılmış,  Taqverd 
spirt zavodu 2-ci spirt zavodunun inşasma  başlanmışdır30.  DQMV-də spirt-şərab 
zavodları  1926-cı  ildə  yüksək  məhsuldarlığa  nail  olmuş  və  sənayenin  başqa 
sahələri ilə müqayisədə birind yerdə dayanmışdır.
Azərbaycan  hökuməti  1926-cı  ildən  başlayaraq  DQMV-də  ipək  sənayesinin 
inkişaf etdirmək üçün ciddi tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Lakin  1926-cı ildə
1925-ci illə müqayiəsədə ipək istehsalında elə bir əsaslı fərq olm adı31.
140  min  desyatin  meşə  zolağı  ilə  əhatə  olunmuş  DQM V-də  ağac  emalı 
sənayesi  də,  inkişaf etmişdi.  1920-ci  ildə  burada  1  ağac  emalı  zavodu  var  idisə,
1926-cı  ildə  Ağdərə,  Əsgəran  və  Xankəndində  yeni  zavodlar  açıldı.  Bu 
zavodlarda müxtəlif avadanhqlar və mebel istehsal olunurdu32.
1926-cı  ildə  DQMV-də  14  kooperativ,  65  satış  nöqtəsi  var  idi  ki,  onların 
xüsusi  kapitalı  194971  m anata  çatırdı.  DQMV-də  1926-cı  ildə  23630  manat 
dəyərində  elektrik  xətti  çəkilmiş,  50  yaşayış  evi  istifadəyə  verilmiş,  Xankəndi- 
Talış-Ağdərə  yolu  bərpa  edilmiş,  telefon,  teleqraf  çəkilişində  xeyli  işlər 
görülmüşdür33.
1927-ci  ildə  DQMV-nin  sənayesinə  kapital  qoyuluşu  1926-cı  ildəkindən  75 
faiz  artıq  olmuşdur.  Ümumi  məhsuldarlıqda  isə  23  faiz  artım   müşahidə 
edilmişdir.  1927-ci ildə Xankəndi ipək fabrikinin tikintisinə başlanmış və  1929-cu 
ildə istifadəyə verilmişdir.  Fabrikdə  134 dəzgah quraşdırılmışdır34.
54
1927-1928-ci  illərdə  DQMV-nin  M arquşavan  kəndində  ipək  fabriki, 
Qışlaqkənddə  baramasanyıcı  fabrik,  Taqverd  kəndində  təmiz  spirt  zavodu, 
Xankəndində  mexaniki  emalatxana,  M adaqız  və  Çıldıranda  ağac  emalı 
zavodları,  Ə skəranda  şərab-spirt  zavodu  tikilib  istifadə verildi.  Bu  vaxt  33  bina 
inşa edilmiş,  52-si təm ir olunmuş  174 kilometr uzunluğunda yol çəkilmişdir33.
Aparılan  araşdırm alardan  məlum  olur  ki,  sənayeləşdirmənin  ilk  illərində 
DQMV-i  sənayesində  bir  sıra  məhdud  cəhətlər  ortaya  çıxmışdır.  Belə  ki,  kadr 
azlığı,  planlaşdırmadakı  səhflər,  xammal  çatışmamazhğı,  sənaye  obyektlərinə 
rəhbərlik  edən ermənilərin  azərbaycanlılara qarşı  şovinist  mövqeyi  və sair hallar 
sənayeləşdirmənin  tempinə  və  əhalinin  həyat  səviyyəsinə  ağır  zərbə  vururdu. 
Lakin  1926-1928-ci  illərdə  DQM V-də  sənayeləşdirmənin  həyata  keçirilməsinin 
əhəmiyyətli  cəhətləri  də  olmuşdur.  Belə  ki,  DQMV-də  köhnə  müəssisələr  bərpa 
edilərək  yeniləri  işə düşmüş və  işsizliyə son  qoyulmuşdur.  Dağlıq Qarabağ geridə 
qalmış aqrar regiondan, aqrar-sənaye vilayətinə çevrilmişdir.  Fəhlələrin sayı isə 5 
dəfə artmışdır36.
Sənayeləşdirmənin  ilk  illərində  əldə  edilmiş  nailiyyətlər  imkan  yaratdı  ki, 
Mərkəz  uzunmüddətli  inkişaf  planı  hazırlasm.  SSRİ  hökuməti,  Azərbaycanm 
iqtisadi  inkişafını tənzimləmək, onu nəzarətdə saxlamaq üçün  birinci  beşillik plan 
(1928/29-1932/33) qəbul etdi37.
Birinci  beşillik  dövründə  DQMV-də  sənayeyə  kapital  qoyuluşu  2  dəfə 
artdı38.  Ağac  emah  sənayesinin,  toxuculuq  sənayesinin,  xalçaçılıq  və  corab 
fabriklərinin  inkişafı,  tikilməsi  və  yenidən  qurulması  planlaşdırıldı.  Xankəndi 
SES-in  tikilib  yekunlaşması,  M adağız  SES-in  tikintisinə  başlanması  müəyyən 
edildi.  Kəndlərin  elektrikləşməsi,  yeni  spirt-şərab  zavodlarının  tikilməsi,  yeyinti 
və  kərpic-kirəmid  zavodlarmın  şəbəkəsinin  genişlənməsi,  xalqm  maddi  rifah 
halının  yaxşılaşdırılması  birinci  beşillikdə  DQMV-də  nəzərdə  tutulan  əsas 
vəzifələr idi39.
Birinci  beşillik  dövründə  DQMV-də  yeni  sənaye  sahələri  yaradıldı.  Yüngül 
sənaye  Dağlıq  Qarabağ  sənayesinin  57,1  faizini  təşkil  edirdi40.  1929-cu  ildə 
Xankəndində  baram aaçm a  fabriki  işə  düşdü.  Qarabağ  İpək  Kombinatmın
55

məhsulları  xarici  dövlətlər  ixrac  olunurudu.  Hər  il,  təkcə  Çerkasski  şəhənnə  10 
ton süni ipək göndərilirdi.  1929-cu ildə işə düşən müəssisələrdən biri də Xankəndi 
xalça  fabriki  idi.  Burada  istehsal  olunan  xalçalar  orjinal  və  gözəl  rəsmləri,  əla 
keyfıyyəti,  müstəsna möhkəmliyi ilə dünyada tanınmışdır.  1930-cu ildən Qarabağ 
xalçaları  İngiltərə,  İtaliya,  İsveç,  Danim arka,  İran,  Misir  Ərəb  Respublikasına 
ixrac edilməyə başlanmışdır41.
1930-1931-ci  illərdə  Şuşada  ipəkçilik  kominatı,  Xocavənddə  əyirici  fabriki, 
baram a qəbulu məntəqəsi, Ağdərədə gön-dəri sexləri istifadəyə verildi42.
DQMV-də  ümumi  sənaye  m əhsullan  içərisində  istehsal  həcmi  21,8  təşkil 
edən  əsas  sənaye  sahələrindən  bıri  də,  şərab-konyak  istehsal  edən  sənayedir.
1929-cu  ildə  DQMV-də  şərab-spirt  istehsal  edən  müəssisələr  Qarabağ Şərabçılıq 
Trestində birləşdirildi.  Burada  istehsal  olunan məhsullar  Gürcüstan,  O rta  Asiya 
və Rusiyamn  Mərkəzi vilayətlərinə ixrac edilirdi.  Birinci  beşillik ərzində Qarabağ 
Şərab  Trestinin  məhsulları  hər  il  orta  hesabla  20-25  faiz  artmışdır.  1930-cu 
DQM V spirt-fərab zavodlannda  10  növ spırtli  içkilər,  4  növ  konyak 9 növ quru 
şərab,  3 növ yeməkxana şərabi istehsal olunurdu43.
Birinci  beşillik  dövründə  DQMV-də  inşaat  materialları  istehsalı  xeyli  artdı. 
Xankəndi  kombinatının  istehsal  etdiyi  mərmər  bloklar  Moskva,  Kiyev,  Lenin- 
qrad,  Daşkənd  şəhərlərində də,  istifadə olunurdu.  Kom binat həm də mişar daşı, 
kərpic, üzlük tavalar istehsal edirdi.
Tikintisinə  beşilliyin  əvvəllərində  başlanan  Araçazor  Dəyirman  Daşı  Kom- 
binatı  1930-cu  ildə  istifadəyə  verildi.  K om binat  çirkli  suların  duruldulmasmda 
istifadə  olunan  daş  da,  buraxırdı.  Kombinatın  buraxdığı  məhsullar  İran  və 
Türkiyə  bazarlarında  çox  böyük  həvəslə  alınırdı.  Kombinatm  məhsulları  hesa- 
bma  1928-1932-ci  illərdə  Vilayətdə  40  dəyirman  tikilib  istifadəyə  verilmişdi. 
Artıq  1933-cii  ildə  DQMV-də  259  dəyirman  işləyirdi  Dəyirmanlarda  280  fəhlə 
çalışırdı.  Dəiyrmanların  illik  gəliri  508  min  m anat  idi.  Bəhs  etdiyimiz  dövrdə 
Yevlaxda  1  dəyirman,  Tərtərdə  12,  Ağcabədidə  10 dəyırman  olduğu halda,  Ağ- 
dərədə  72,  H adrudda  60, Xocavənddə 55, Xankəndində 57,  Şuşada  15 dəyirman 
fəaliyyət göstərirdi44.
Birinci  beşillik  dövründə  DQM V-də  energetika  sənayesi  də  inkişaf  etdi. 
1930-cu ildə 350  at gücündə olan X ankəndi SES  tikilib istifadəyə verildi.  1933-cü 
ildə  DQM V-də  gücü  408  klovata  çatan  4  elektrik  stansiyası fəaliyyət  göstərirdi. 
Bu vaxt Naxçıvan  M uxtar Respublikasm da gücü  181  kilovata çatana  1  stansiya, 
Yevlaxda  50  kilovathq  1  stansiya  işləyirdi.  Birinci  beşillik  ərzində  DQM V-də 
elektrik enerjisi istehsalı 75 faiz artdı45.  Bu ümumi respublika göstəricilərindən  11 
faiz çox idi.
Beşillik  dövründə  DQMV-nin  21  kəndində  dəmirçi  em alatxanalan,  dərzi, 
corab,  sabunbişirmə,  yəhər,  nalbənəd,  mebel,  ayaqqabı,  duluz və  başqa  artellər, 
kərpic,  əhəng,  yağ-pendir,  çörəkbişirmə,  limonad  və  digər  zavodlar  tikilib 
istifadəyə verildi.
M agistral  yol  nəqliyyatı  da  bu  dövrdə  əhəmiyyətli  dərəcədə  inkişaf  etdi. 
Azorbaycan  dövləti  bu  məqsədlə  300  min  m anat  pul  ayırmış  və  20  mütəxəssis 
göndərmişdi.  Nəticədə,  Xankəndi-Ağdərə,  Qaryagin-Talış-Domı,  Xankəndi- 
Talış,  Vetka-Vəng,  Tərtər-M arquşavan  yollan  çəkilmiş,  Xankəndi-Ağdərə, 
Tərtər-M arquşavan,  Xankəndi-Talış  körpüləri  tikilib  ıstifadəyə  verilmişdir.  Yük 
dövriyyəsinin həcmi  1928-ci illə müqayisədə  1933-cü ildə 2 dəfə artdı.
1928-1932-ci illərdə DQMV-də ticarət m al dövriyyəsi 5 dəfə artaraq 346 min 
m anatdan  1  tnilyon 732  min  m anata  çatdı.  Adambaşma istehlak  70 faiz çoxaldı. 
1933-cü  ildə  DQMV-də  250  nəfərin  işlədiyi  29  ticarət  mərkəzi  fəaliyyət 
göstərirdi46.
Birinci  beşillik  dövründə sənayenin  inkişafı  fəhlə  sinifmin  tərkibinin  kəmiy- 
yət  artım ı  və  keyfiyyət  dəyişikliyinə  şərait  yaratdı.  DQMV-də  fəhlələrin  sayı
1928-ci  illə  müqayisədə  2  dəfə  artaraq  (1106  nəfərdən)  2270  nəfərə  çatdı. 
A panlan  araşdırm alardan  məlum  olar  ki,  fəhlə  və  qulluqçuların  milli  tərkibində 
qeyri-aəzrbaycanlılar  üstün  olmuşdur47.  Dağlıq  Q arabağda  inzibati  amirlik 
m etodunu  tətbiq  etməklə,  xalqımızm  gərgin  əməyinin  istismarı  hesabma  birinci 
beşillik plan  yerinə yetirildi.  Beşillik plan  ipək sənayesində  171,1  faiz,  ağac emalı 
sənayesində 187,5 faiz, spirt-şərab istehsalmda 79, 5 faiz, elektrik enerjisi istehsah 
70 faiz yerinə yetirilmişdir.  Beşillikdə 7 saatlıq  iş gününə keçməklə əmək haqqı 2
57

dəfə  artdı.  1928-193 3-cü  illərdə  DQMV  büdcəsinin  mədaxil  və  məxaricində 
böyük  irəliləyiş  oldu.  Belə  ki,  1931-ci  ildə  DQMV-də  büdcənin  gəliri  2795  min 
manat, məxaric 3837 min  manat ikən,  1933-cü ildə gəlir 4629 min m anat məxaric 
8495  min  manata  çatdı.  Vəsait  qoyuluşunun  həcmində  də  artım  müşahidə 
edilmişdir.  Beləki,  1926-cı  illə müqayisədə  1933-cü ildə qoyulan  vəsaitin həcmi 8 
dəfə artmışdı48.
Beləliklə,  birinci  beşillikdə  DQMV-də  sənaye  potensialı  güclənmiş,  fəhlə 
sinifı  və  qulluqçulann  sayı  artmış,  yeni  sənaye  müəssisələri  meydana  gəlmiş  və 
işsizlik aradan qaldırılmışdır.
Azərbaycanda  inzibati  amirlik  metodunun  tətbiqi  ilə  bütün  iqtisadiyyat 
milliləşdirılırdi.  İqtisadiyyatda isə partiya ideologiyası  hakim mövqe tuturdu.  Bu 
hal  birinci  növbədə  mərkəzin  hazırladığı  perespektiv  və  cari  planlarda  öz  əksini 
tapırdı.  Belə  sərt,  amiranə  tədbirlərdən  biri  də,  ikinci  beşillik  plan  (1933/34- 
1937/38)  oldu.  İkinci  beşıllik  planında  mərkəz,  kapitalist  ünsürlərini  məhv 
etməklə  yanaşı,  Azərbaycanm  tükənməz  sərvətlənndən  tam   bəhrələnmək  məq- 
sədilə onun  sənaye,  xammal  və  enerji  mərkəzlərini  yaxşılaşdırmaqla  Azərbaycan 
iqtisadiyyatını sürətələ inkişaf etdirməyi qarşıya vəzifə qoydu49.
1933-cü il dekabrm  21-də  AK(b)P MK-nın  və XKS-nin  birgə keçirdiyi  kon- 
fransda,  DQMV-nin  xalq  təsərrüfatmın  ikinci  beşillikdə  inkişaf planımn  (1933- 
1937) tərtib edilməsi üçün direktivlərini təsdiq etdi [686].  İkincı  beşilliyin ən çətin 
və  mürəkkəb  vəzifələrindən  biri,  DQMV-də  birinci  beşillikdə  yaradılmış  sənaye 
obyektlərinin  genişləndirilməsini  davam  etdirmək  və  yeni  sənaye  müəssisələrini 
qabaqcıl  texnika  ilə  təchizi  işini  yerinə  yetirməkdən  ibarət  idi.  Beşilliyi 
müvəffəqiyyətlə  yerinə  yetirmək  üçün  bütün  zəhmətkeşlərin  yaradıcı  əməyini 
səfərbərliyə  almaq  tələb  olunurdu.  Bu  məqsədlə  1933-cü  ildə  xüsusi  təlimat- 
landırılmış  165  nəfər  təlimatçı  DQMV-ə  gəldi.  İkinci  beşillikdə  sənayedə  və 
nəqliyyatda  yenilikçilər,  zərbəçilər  hərəkatmm  başlanması  ilə  xarakterizə  olun- 
muşdur.
Beşilliyin ilk illərində  DQMV-nin sənayesində bəzi çətinliklər üzə çıxdı.  Belə 
ki,  müəssisələrdə  yüksək  ixtisaslı  kadrlar  çatışmırdı.  Sənaye müəssisələrinin  tex-
58
niki  təchizatı  lazımı  səviyyədə  deyildi.  Əmək  intizamma  düzgün  riayət  olunm ur 
və  fəhlələrə  ikili  mövqedən  yanaşma  halı  mövcud  idi.  Bu  səbəblərdən  beşilliyin 
birinci ili kəsrlə (82,5 faiz) yerinə yetirilmişdi.
Yuxarıdakı  çatışmamazlıqları  aradan  qaldırmaq  üçün  Mərkəz  1934-cü  il 
maym  14-də  xüsusi  qərar  qəbul  etdi.  İlk  növbədə  fəhlələrin  əməyini 
gərginləşdirmək üçün müəssisələr arası «yarış» təşkil edildi50.
İkinci  beşillik  dövründə  Azərbaycanda  sənayenin  bərpa  və  inkişafına  252 
milyon  m anat  vəsait  ayrılmışdır  ki,  bunun  32  milyon  m anatı  DQMV-nin 
sənayesinə  sərf  edilmişdir51.  Azərbaycanın  digər  regionlan  ilə  müqayisədə 
DQMV sənayesinə ayrılan vəsait dəfələrlə artıq olmuşdur.
İkinci  beşillik  dövründə  ipək  emalı  sənayesini  inkişaf etdirmək  üçün  3  mil- 
yon  m anat  vəsait  ayrıldı.  1934-cü  ildə  Q arabağ ipək  Tresti  Qarabağ ipəkəyirmə 
idarəsi  ilə  birləşdirildi.  Həmin  il  Xankəndi  ipək  emalı  fabriki  işə  düşdü.  Daşaltı 
ipək  fabriki,  H adrud  baram aaçm a  fabriki  1930-cu  illərdə  yaradılmış  müəssi- 
sələrdir. Qarabağ İpək Kom binatm da  12 adda məhsul istehsal olunurdu.
1933-1938-ci illərdə DQMV-nin spirt-şərab emalı sənayesi də, öz inkişafında 
diqqəti  cəlb  edirdi.  1933-cü  ildə  Q arabağ  Şərab  Tresti  Sovxozlar  Tresti  ilə 
birləşdi,  «Qarabağ  Şərab  və  Sovxozlar  Tresti»  (QŞST)  yarandı52.  Üzümçülüyün 
inkişafı  hesabma  1937-ci  ildən  DQM V  spirt-şərab  zavodları  yerli  xammalla 
işləməyə  başiadı.  İkinci beşillikdə Ə skəranda,  H adrutda,  Qırmızı  Bazarda,  Daş- 
altıda  konyak  spirti  istehsalı  zavodları,  habelə  Xankəndində  şərab-konyak 
zavodu,  H adrut,  Ağdərə  və  Xocavənddə  şərabın  ilkin  emalı  müəssisələri  isti- 
fadəyə  verildi.  Zavodlarda  istehsal  olunan  «Qarabağ»,  «M artuni»,  «Hadrut», 
«Gışi» şərabları keçmiş ittifaq m əkamnda böyük şöhrət qazanmışdır.
İkinci  beşillik dövründə DQM V-nin  D aşbulaq  və Tağlar  kəndlərində xalça- 
çılıq  müəssisələri,  Ninki  kəndində  kərpic-kirəmid  zavodu,  Xankəndində  ağac 
emalı  müəssisəsi,  Xankəndində  sörək  zavodu,  ət  və  süd  kom binatlan,  Qırmızı 
Bazarda ət, meyvə-tərəvəz və süd kom binatları tikilib istifadəyə verilmişdir53.
İkinci  beşillik  dövründə  DQM V-də  elektrikləşmə  sahəsində  də  xeyli  nailiy- 
yətlər  əldə edilmişdir.  1933-cü  ildən  Tərtər  çayı  üzərində  (Madagiz  kəndi  yaxm-
59

lığmda)  SES-in  inşasına  başlandı.  Bunun  üçün  60  milyon  m anat  vəsait  ayrıl- 
mışdı.  1933-cü illə müqayisədə  1938-ci ildə DQMV-də elektrık enerjisi hasilatı 2,2 
dəfə  artdı.  Bu  dövrdə  DQMV-də  mövcud  elektrik  stansiyaları  genişləndirilmiş, 
bir  sıra  elektrik  stansiyaları  istifadəyə  verilmiş,  kəndlərdə  elektrikləşmə  işləri 
apanlmışdır54.
1933-2938-ci  ilbrdə  DQMV-nin  iqtisadi  həyatmda  mühüm  əhəmiyyəti  olan 
nəqliyyatda  da  əsaslı  irəliləyiş  baş  vermişdi.  Təkcə  Xankəndində  yoolarm 
çəkilişinə  100  min  m anat  vəsait  xərclənmişdir.  Bəhs  olunan  dövrdə  Ağdərə- 
Tərtər,  Şuşa-Şırlan,  Xankəndi-Şuşa  şosse  yollan  çəkilib  istifadəyə  verildi. 
DQMV-də  5 il ərzində yük daşmması  54 milyon  ton,  səmişin  daşmması  500 min 
nəfər olmuşdu53.
1930-cu  illərdə  DQMV-də  yeni  poçt  və  teleqraf müəssisələri  açıldı.  Ağdaş- 
Şuşa teleqraf şəbəkəsi təmir olunaraq yenidən quruldu.  1935-ci ildə Xankəndinda 
hər  birinin gücü  150  vatt  olan  2 qısadalğah radioverici  aparatı  quraşdırılaraq  işə 
düşdü.  DQMV-nin  kəndlərində  poçt,  teleqraf,  telefon,  rabitə  şəbəkəsinin 
təkmilləşməsi və inkişafına böyük diqqət yetirilmişdi.  DQMV-də poçt,  telefon  və 
rabitənin  inkişafı  Naxçıvan  MSSR  və  Azərbaycanın  digər  regionlanndan  üstün 
olmuşdur.  Təkcə  ikinci  beşillikdə,  Xankəndində  rabitənin  inkişafma  avrılan 
vəsaitin həcmi respublikamızda birinci yerdə dayanmışdır.
Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  mövcud  olan  bütün 
kredit  müəssisələri  yenidən  qurularaq  sosialist  istehsal  üsulunun  xarakterinə 
uyğunlaşdırıldı.  Xalq  təsərriifatı,  ticarət və nəqliyyatın inkişafı üçün  Azərbaycan 
Dövlət  Bankı  təsis edildi.  ÜİK(b)P-nın XV konfransmm  15  iyun  1927-ci  il  tarixli 
«Kredit  şəbəkəsinin  quruluş  prinsipləri  haqqında»  qərarınm  Azərbaycanda 
həyata  keçirilməsəinə  uyğun  olaraq,  1928-ci  ildə  Xankəndində  Azərbaycan 
Dövlət  Bankmın  kredit  agentliyi  yaradıldı.  1935-ci  ildə  isə  Azərbaycan  dövlət 
bankının  Xankəndi  fılialı  açıldı^6.  İkinci  beşillik  dövründə  Dağlıq  Qarabağda 
maliyyə  və  kredit  müəssisələrinin  təşkilinə  başlanmış,  onların  əhatə  dairəsi 
genişlənmiş,  müəssisələr  təsərrüfat  hesabına  keçmiş  və  büdcənin  tərtibi  təkmil- 
ləşmişdir.  Eyni zamanda yeni yaradılan  banklar əhalidən alınan  vergibri  təkmil-
60
ləşdirmiş,  mədaxil  və  məxaric  əməliyyatlarmda  mütərəqqi  irəliləmələr  aparmış, 
sənaye,  nəqliyyat  və  rabitənin  inkişafı,  xaricı  ticarət  əlaqələrinin  nizama  salın- 
masmda mühüm  işlər  görmüşdür.  İkinci  beşillik dövründə  Dağlıq Q arabağda  22 
yeni  ticarət  mərkəzi  açılmışdı.  1933-1938-ci  illərdə  Dağlıq  Q arabağda  satış 
məhsullarımn həcmi 5 milyon m anata çatmışdır.
1939-cu  ildə  xalq  gəliri  1933-cü  illə  müqayisədə  85  faiz  artdı.  1939-cu  ildə 
Dağlıq  Qarabağda  d ö v b t  büdcəsi  üzrə  gəlir  1.404.687  m anat  məxaric  isə
1.422.563  m anat olmuşdur57.
İkinci  beşillik  dövründə  Dağlıq  Qarabağda  fəhlə  və  qulluqçuların  kəmiy- 
yətcə  artması  halı  müşahidə  edilmişdir.  Beb  ki,  əgər  1933-cü  ildə  Dağlıq 
Qarabağda  fəh b   və  qulluqçularm  sayı  2270  nəfər  idisə,  1938-ci  ildə  5406  nəfərə 
çatmışdır.  Fəhlə  və  qulluqçularm  milli  tərkibinə  gəldikdə  isə  1933-cü  ilb 
müqayisədə  1938-ci  ildə  azərbaycanlılarm  xüsusi  çəkisi  28  faiz  azalmışdır58. 
Dağlıq  Qarabağda sənaye sahəsində çalışan  azərbaycanlı  fəhləbrin  sayımn  aşağı 
düşməsinin  ən  başlıca  səbəbi  əraziyə  məqsədli  şəkildə  ittifaqm  ayrı-ayrı  region- 
lardan  ermənilərin  köçürülməsi  ilə  bağlı  olmuşdur.  Eyni  zam anda  aryı-ayrı 
regionlardan  Dağlıq  Q arabağa  köçürülən  qeyri-azərbaycanlılar  şəhər  əhalisi  idi. 
Onlar  isə əraziyə  köçərkən  şəhərdə məskunlaşır  və müəssisələrdə işə götürülürdü. 
Torpağa çox  bağlı  olan  Dağlıq  Qarabağ müsəlmanlarının  müəssisələrdə  işə  cəlb 
edilməsi  zəif  idi.  Kənddə  çətin  iş  olan  pambıqçılığın  və  üzümçülüyün  inkişaf 
etdirilməsi  məqsədilə,  Dağlıq  Q arabağ  idarə  aparatm a  rəhbərlik  edən  şovinist 
mövqeyi  erməni  məmurları  kənəddə  yaşayan  azərbaycanlılarm  şəhərə  gəlməsini 
və  müəssisələrdə  işə  düzəlməsinin  qarşısmı  süni  vasitələrlə  alırdılar.  Bütün 
bunlarla yanaşı, kənddə yaşayan müsəlmanların özlərinin miqrasiya fəallığı aşağı 
idi.  Onlarm   təhsil  səviyyəsi,  məişət  xüsusiyyətləri  məhdud  olmaqla  yanaşı, 
çoxuşaqlılıq,  erkənkəbinlilik  və  sair  amillər  kənddə  yaşayan  azərbaycanlıların 
şəhərə  axınınm  qarşısını  alırdı.  Azərbaycanlı  qadmların  da  ictimai  istehsal 
əməyinə  cəlb  olunması  çox  aşağı  səviyyədə  idi.  Ümumi  respublika  miqyasmda
1939-cu  ildə  fəhlə  və  qulhıqçular  arasm da  azərbaycanlı  qadm lar  5  faiz  təşkil 
edirdilər59.
61

1938-ci  ildə  Dağlıq  Qarabağda  ümumi  sənaye  məhsullarınm  həcmi 
97.452.600  m anata  çatmışdır.  Bəhs  edilən  dövrdə  Dağlıq  Qarabağda  ümumi 
sənaye məhsullarının artım tempi ildən-ilə artaraq  1928-ci ildəkinə nisbətən  1932- 
ci  ildə  136  faiz,  1933-cü ildə  156 faiz,  1934-cü  ildə 345  faiz,  1935-ci  ildə  278  faiz, 
1936-cı  ildə  340  faiz,  1938-ci  ildə  402  faizə  çatmışdır.  Zəhmətkeş  xalqm  səyi 
nəticəsində ikinci beşılliyin qarşısmdakı vəzifələr 4 il 3 ayda yerinə yetirilmişdi63.
1933-1938-ci  illərdə  Sovet  İttifaqmda  sənaye  məhsullannın  illik  artımı  orta 
hesabla  17,1  faiz  olmuşdursa,  Azərbaycanda  20,3  faiz,  Dağlıq  Qarabağda  18,2 
faizə  çatmışdır61.  1920-1940-cı  illər  ərzində  Dağlıq  Qarabağda  yeni  texnika 
əsasında  onlarca  yeni  sənaye  müəssisəsi  tikilmişdir.  Ərazidə  ipək  sənayesi,  yağ, 
pendir sənayesi,  tikinti  ləvazimatı,  meşə emalı,  toxuculuq,  tikiş,  gön-dəri,  yeyinti 
və  başqa  sənaye  müəssisələri  yaradılmışdır.  Dağlıq  Qarabağda  1920-1940-cı  illər 
ərzində  sənayenin  inkişafı  sahəsində  no  qədər  böyük  müvəffəqıyyətlər  əldə 
edildiyini  onda  görmək  olar  ki,  1926-1927-ci  illərin  dəyişməz  qiymətləri  ilə 
götürüldükdə,  sənaye  məhsulunım  miqdarı  1923-cü  ildən  1940-cı  ilədək  9  dəfə 
çoxalmışdır.  Təkcə  Dağlıq Q arabağda  ipək sap  istehsalı  1934-cü ildə  1922-ci illə 
müqayisədə  33  dəfədən  çox  artmışdır.  Birinci  iki  beşillik  dövründə  Dağlıq 
Qarabağda  sənaye  müntəzəm  surətdə  inkişaf  edib  genişlənmişdir.  Təkcə  ikinci 
beşillikdə  Qarabağ  ipək  sənayesinə  5,3  milyon  manat  vəsait  qoyulmuş,  üçüncü 
beşillikdə  isə  bu  məbləğ  daha  da  çoxalmışdı.  1940-cı  ildə  Dağlıq  Qarabağda 
120.000  kvadrat  m etr  ipək  parça,  98  ton  xam  ipək,  26  ton  burulmuş  ipək  (sap) 
istehsal edilmişdir62.
1920-1940-cı  illər  ərzində  Dağlıq  Qarabağda  şərab-spirt  sənayesi  də  inikşaf 
etmişdir.  Konyak  spirt  zavodu,  şərab  və  konyak  zavodları,  spirtsiz  içkilər 
zavodu,  likor  zavodu  və  başqa  zavodlar  tikilib  istifadəyə  verilmişdir.  Həmin 
zavodlar  əsasında  yaradılmış  «QŞST»  müəssisəsinin  gücü  ildən-ilə  artmışdır. 
Müəssisənin  istehsal  etdiyi  məhsullar  ittifaq  miqyasmda  şöhrət  qazanmışdır. 
Dağlıq  Qarabağda  I940-cı  ildə 40  min  dkletr  şərab,  1000  dkletr  konyak  istehsal 
edilmişdir63.
62
1920-1940-cı  illərdə  Dağlıq  Qarabağda  tikinti  ləvazimatı  sənayesi  də 
genişlənmişdir.  Həmin  illərdə  tikilən  kərpic,  kirəmit,  əhəng  və  mexaniki  təmir 
zavodları  məhsul  verməyə başlamışdır.  Ağac emalı  fabriki  işə  salınmış,  ilk  taxta 
zavodlarmdan  məhsul  buraxılmışdır.  1940-cı  ildə  Dağlıq  Q arabağda  1,3  min 
kubmetr  taxta-şalban,  120  ton  əhəng,  26  min  manatlıq  mebel,  172  min  ədəd 
kərpic  istehsal  edilmişdir64.  ÜİK (b)P  M K-nın  yerlı  xammaldan  çoxişlənən 
malları  artırm aq  tədbirləri  haqqındakı  tarixi  qəranndan  sonra,  Dağlıq  Qara- 
bağda yerli sənaye sürətlə inkişaf etməyə başladı. 40-cı  illərin əvvəllərində  1925-ci 
illə  müqayisədə  yerli  sənayenin  ümumi  məhsulu  20  dəfə  artmışdı.  Dağlıq 
Qarabağda  yerli  sənayenin  inkişafı  üçün  hər  cür  şərait  var  idi.  Ərazidə  bir  sıra 
mədən  yataqlannm   aşkar  edilməsi  yerli  sənayenin  coşğun  inkişafına  təkan 
vermişdir.
Bəhs edilən dövrdə, Dağlıq Q arabağda sənət koperasiyası da genişlənmişdir. 
Sənət  koperasiyası  yüz  növdə  müxtəlif  məhsullar  istehsal  edirdi.  İstehsal  yerli 
xammala  əsaslanırdı.  1940-cı  ildə  Dağlıq  Q arabağ  sənət  koperasiyasının  məh- 
sulları  (araba  və  kirəmid  istehsalma  görə)  Azərbaycanda  birinci  yerdə  dayan- 
mışdır.  Bünövrəsi birinci beşillikdə qoyulan parça və xalça toxuyan, mebel, ayaq- 
aabı, qənnadı malları hazırlayan artellər  1940-cı ildə xeyli məhsul vermişdir65.
1920-1940-cı  illər  ərzində  Dağlıq  Q arabağda  xalça,  yağ-pendir  sənayesi, 
asvalt-beton  istehsah,  çörək  zavodu  və  ət  kombinatının  məhsulları  diqqətə 
layiqdir.  1940-cı ildə yağ istehsalı  12,8  ton,  pendir və brm za  61  ton,  ət istehsalı 4 
min ton, süd istehsalı 25,8 min ton olmuşdur66.
1923-cü ildən  1940-cı ilədək Dağlıq Q arabağ ərazisində 42  sənaye müəssisəsi 
tikilib  istifadəyə  verilmişdir.  Bəhs  edilən  dövründə  elektrikləşmə  sahəsində  xeyli 
işlər  görülmüş  və  elektrik  enerjisi  istehsalı  1940-cı  ildə  1,5  milyon  kilovatt  saata 
çatmışdır67.
1940-cı  il  yanvarın  29-da  tikinti,  abadlıq,  yol  çəkilişi  və  sair  sahələrdəki 
yüksək  göstəricilərə  görə  Ağdərə  rayonu  keçici  qırmızı  bayraqla  mükafatlan- 
dırıldı.
63

1940-cı  ildə Dağlıq Qarabağda qulluqçularm ümumi əmək haqqı  1926-cı illə 
müqayisədə  258  faiz,  sənayedə  473  faiz,  tikintidə  384  faiz,  nəqliyyatda  548  faiz, 
ticarətdə  336  faiz  artmışdır68.  1937-1940-cı  illərdə  Dağlıq  Qarabağda  sənaye, 
nəqliyyat  və  əsaslı  tikinti  sahəsində  xeyli  müvəffəqiyyətlər  əldə  edilmişdir.  Yeni 
sənaye  müəssisələrini  tikən  tikinti  quraşdırma  podratçı  təşkilatlar  yaradılaraq, 
tikinti  işləri  mexanikləşdirildi  və  müxtəlif  ixtisaslı  kadrlarla  təchiz  olundu.  Bu, 
əsasiı tikinti işlərinin ildən-ilə genişləndirilməsinə kömək etdi,-
1930-1940-cı  illərdə  Dağlıq  Qarabağ  sənayesi  texniki  cəhətdən  yenidən 
quruldu.  Bu  isə  fəhlələrin  maddi-rifah  halınm  yaxşılaşmasma  müsbət  təsir  etdi. 
Eyni  zamanda,  bəhs  edilən  dövrdə  Dağlıq  Qarabağm  sənaye  müəssisələrində 
çalışan  fəhlələrin  yaşayış  şəraitinin  yaxşılaşdırılması  üçün  tədbirlər  görülmüşdü. 
Belə  ki,  fəhlələrin  əmək  rejiminin  yenidən  qurulmasına,  iş  vaxtı  təhlükəsizlik 
texnikasma  əməl  edilməsi  və  sağlamlaşdırma  məsələlərinə  xüsusi  diqqət  yeti- 
rilirdi.  Fasiləsiz işləyən  müəssisələr beşgünlük,  başqa  müəssisələr isə altıgünlük  iş 
həftəsinə  keçmişdilər.  Dağlıq  Qarabağın  bütün  sənaye  müəssisələri  7  saatlıq  iş 
gününə keçdilər. Asudə vaxt əldə edən fəhlələr öz ixtisaslannı artırırdılar
Dağlıq  Qarabağ  sənayesinin  1920-1940-cı  illərdə  inkişaf  etməsi  bir  sıra 
amillərlə bağlı olmuşdur.  Belə ki, bəhs edilən  dövrdə mərkəzin göstərişi ilə bütün 
Azərbaycan  ərazisinin,  o  cümlədən  Dağlıq  Qarabağ  ərazisinin  təbii  sərvətləri 
daha  ətraflı öyrənilmiş  və ondan  səmərəli  istifadə edilməyə  başlanmışdır.  Həmin 
dövrdə  Moskvanm  göndərdiyi  nümayəndələr  Dağlıq  Qarabağ  istiqamətində 
ekspedisiyalar  təşkil  etmiş  və  ərazidə  bir  sıra  cəmiyyətlər  yaratmışlar.  Məqsəd 
həmin  ərazidəki  təbii  sərvətləri  aşkarlayıb  özününküləşdirmək  idi.  Hazır  məhsul 
aparm aq  üçün  kombinləşdirmə  metodu  tətbiq  edilməyə  başlandı.  Yəni 
aşkarlanmış  təbii  ehtiyatların  (sərvətlərin)  yaxınhğmda  sənaye  müəssisələri 
tikilməyə  başlandı.  Bu  isə  Dağlıq  Q arabağda  sənayenin  inkişafına  təkan  verdi. 
Dağlıq Qarabağ ərazisi müxtəlif və zəngin  təbii ehtiyatlara malik olmaqla yanaşı, 
başqa  əlverişlm  imkanlara da  malik  idi.  Yaxşı  iqlimə,  münbit  torpağa,  münasib 
suvarma  sisteminə  malik  Dağhq  Qarabağ  ərazisində  kənd  təsərrüfatı  sürətlə 
inkişaf  etmiş,  bu  isə  öz  növbəsində  sənayenin  xammala  olan  tələbatımn
64
ödənilməsinə  şərait  yaratmışdır.  Dağlıq  Q arabağda  xalq  təsərrüfatma  qoyulan 
vəsaitin  66,5  faizi  sənayeyə  sərf  edilmişdir.  Sənaye  müəssisələrində  çalışan 
fəhlələrin  mədəni-məişət  şəraitinin  yaxşılaşdırılması,  onlann  maddi  marağının 
artırılması,  fəhlələr  içərisində  ciddi  əmək  intizammm  tətbiqi,  zay  məhsul 
istehsalma,  işdən  qalmaq  və  gecikməyə  görə  cəza  tədbirləri  Dağlıq  Qarabağda 
sənayenin  inkişafma  təkan  verdi.  SSRİ  məkanında  vahid  iqtisadi  plamn  tətbiqi, 
texniki  avadanhqlarla,  təcrübəli  mütəxəssislərlə  və  ixtisaslı  fəhlələrlə  Dağlıq 
Qarabağ sənayenin  təmin  edilməsi, elektrikləşmə, nəqliyyat, yol  tikintisi  işlərinin 
inkişafı,  sənayesinin  inkişafını  sürətləndirdi.  Bütün  bunlarla  yanaşı,  müxtəlif 
regionlardan  ermənilərin  məqsədli  şəkildə  Dağlıq  Qarabağa  köçürülməsi  və 
onların  sənaye  müəssisələrində  işə  götürülməsi  Dağlıq  Qarabağ  sənayesinin  işçi 
qüvvəsi  ilə  tam  təmin  edilməsinə  şərait  yaratmış  və  sənayenin  inkişafma  səbəb 
olmuşdur.
Beləliklə,  Sovet  dövlətinin  sənayeləşdirmə  siyasətinin  Dağlıq  Qarabağda 
həyata  keçirilməsi  nəticəsində,  yeni  sənaye  sahələrinin  əmələ  gəlməsi  ilə  işsizlik 
problemi  aradan  götürüldü  və istehsal  artdı.  Rus  imperiyası  isə  iqtisadi  təməlini 
möhkəmləndirmək  üçün  Azərbaycanı  öz  xammal  bazasma  çevirməklə  yeraltı  və 
yerüstü  sərvətlərimizin  talan  edilməsini  daha  da  sürətləndirdi.  I920-1940-cı 
illərdə  Dağlıq  Qarabağda  möhkəm  sənaye  bazası  yaradıldı.  Bu  prosesin  başlıca 
cəhəti ondan ibarətdir ki, gələcəkdə Dağlıq Qarabağ sənayesinin yerləşdirilməsini 
daha  da  yaxşılaşdırmaq  üçün  möhkəm  iqtisadi  zəmin  yaradılmışdır  ki,  sonrakı 
tarixli  inkişaf mərhələsində  Dağlıq  Qarabağda  iqtisadiyyatm  aparıcı  sahəsi  olan 
sənayenin  səmərəli  yerləşdirilməsi,  yeni,  daha  güclü  sənaye  ocaqlannın 
formalaşıb kompleks yüksəlişi üçün sanballı iqtisadi zəmin yaratdı.