AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

1926
-c j
 
ildə  Ağdərədə,  ittifaq  miqyaslı  Botanika  İnstitutu  açıldı.  Həmin 
institutun  yeni  bitki  sortlannm   əldə  edilməsində,  toxumçuluğun  inkişafmda 
mühüm  rolu  olmuşdur.  1928-ci  ildə  Şuşamn  Xanbağı  ərazisində  heyvanlarm 
müalicəsi  və diaqnostikası mərkəzı yaradıldı.  Bu  işdə professor Firuz Sadıqovun 
əməyini  xüsusi  qiymətləndirmək  lazımdır.  F.Sadıqov  yerli  şəraitə  uyğun  yeni 
sortlar  -   ətlik,  südlük,  yunluq,  yunluk  və  ətlik  sortları  yaratdı.  1928-ci  ildə 
aqronom   alim  Kuznitsovun  başçılığı  altında  Xankəndində  Elmi  Tədqiqat 
Mərkəzi  yaradıldı.  Mərkəz  yeni  ağac  növlərinin  yetişdirilməsi,  süni  yolla 
meşəsalma,  ağaclara qulluq qaydalan  və ən  əsası  isə demiyə üsulu ilə bitkiçiliyin 
inkişafı  sahəsində  böyük  müvəfFəqiyyətlər  əldə  etdi.  Həmin  ildə  Ağdərənin 
M arquşavan  kəndində  Elmi  tədqiqat  stansiyası  yaradıldı  ki,  həmin  stansiyada 
yeni  bir bitki  -  qvaula  bitkisinin  toxum u əldə  edildi  və yayıldı17.  Elmi  Tədqiqat
Mərkəzi  və  Elmi  Tədqiqat  stansiyasınm  birgə  işi  nəticəsində  Dağlıq  Q arabağ 
ərazisində  yeni  bir  bitki  -   skosener  bitkisinin  əhəmiyyəti  aşkar  edildi.  Həmin 
bitkinin  kökündən  saqqız  düzəldilirdi.  Bu  bitkidən  kauçuk  əldə  etmək 
planlaşdırılmışdı.  Alimlərimizin  birgə  səyi  və  əməyi  nəticəsində  Dağlıq 
Q arabağda  1937-ci  ildə  Evkalpid  bitkisinin  əkilməsi  və  yayjm ası  qaydalannm  
tətbiqinə18, 
1938-ci 
ildə 
yeni 
üsulla, 
«D adan 
üsulu» 
ilə 
ançılığı 
təkmilləşdirilməsinə  başlandı.  Bu  məqsədlə  «Dadan  üsulu»  ilə  düzəldilmiş 
çərçivələri  pətəklərdə  arılara  necə  qulluq  etməli»  kitabı  çap  olundu  və  arıçılıq 
rayonlarm da  yayıldı.  Həmin  il  Xankəndi  şəhərində  Arı  Damazlıq  Mərkəzi 
yarandı.  Həmin Mərkəz qonşu dağ rayonlarım bal arısı ilə təmin edirdi19.
1939-cu  ildə  Dağlıq  Qarabağda  Süncen  İstinad  Mərkəzi  yaradılmışdı. 
K.K.Oqaniesovun  rəhbərliyik  etdiyi  həmin  mərkəzdə  təcrübə  məqsədilə 
günəbaxan,  qarğıbah  və  sarqo  bıtkiləri  əkildi.  Ən  yüksək  məhsuldarlıq 
günəbaxan  bitkisindən  əldə  edildi  -   hər  hektardan  316  sentiner.  Qarğıdalıda 
məhsuldarlıq  149  sentiner,  sarqoda  192  sentiner  oldu.  O na  görə  də  günəbaxan 
bitkisinin ərazidə daha çox əkilməsinə başlandı20.
Azərbaycanın  qədim  yaşayış  mərkəzi  olmuş  Xocalı  abidələrinin  tədqiqinə 
alimlərimiz  1920-ci  ildən  başlamışdılar.  Arxeoloq,  dilçi  Meşanikov  Cənubi 
Qafqazda  aparılan  arxeoloci  qazıntı  işlərinə  başçılıq  etmişdir.  1926-1927-ci 
illərdə Xocalıda aparılan qazıntı işləri nəticəsində burada e.ə. XIII-VII əsrlərə aid 
arxeoloji  abidə, daş qutu və kurqanlar, müxtəlif tipli saxsı  qablar, silahlar,  bəzək 
əşyaları,  tunc əmək alətləri, at əsləhləri, Yaxm Şərqlə əlaqələri sübut edən maddi- 
mədəniyyət əşyalan aşkar edilmişdir21.
1938-1939-cu  illərdə  Xankəndi  şəhəri  yaxmlığmda  apanlan  arxeoloji  qazıntı 
işləri nəticəsində Enolit və Tunc dövrlərinə aid abidə, e.ə.  V-III min illəyə aid dia- 
metri  4,5  metr olan  kurqanaltı dəfn kam eralan,  daş  güzgülər,  mis xəncərlər,  daş 
həvəng,  oxuclan,  sümük  alətlər,  qızıl  muncuq  və  asmalar,  müxtəlif  geramika 
nümunələri,  heyvan  sümükləri  və  s.  aşkar  edilmişdir22.  Sonrakı  dövrlərədə 
tədqiqat  işləri  davam  etdirilmiş  və  Şuşada,  Tuğda,  Tağlar  kəndində  aparılan 
arxeoloji  tədqiqat  işləri  nəticəsində  respublikamızda  qədim  insanın  meydana
89

çıxması  və  formalaşması  tarixini  tsdqiq  etmək  üçün  zəngin  elmi  məlumatlar  və 
maddi-mədəniyyət  nümunələri  aşkar  olunmuşdur.  Görkəmli  Azərbaycan  alimi 
Ə.Ələkbərov  Xocalı  abidələri  kompleksini  Azərbaycanm  başqa  abidələrinin 
öyrənilməsi üçün açar adlandırımışdır.
XX  ərin  əvvəllərində  Qarabağ  musiqi  məktəbi  bütün  Şərqdə 
m əşhur  idi. 
Görkəmli  musiqişünas  V.Vinaqradov  yazırdı  ki,  «Şuşa  musiqiçiləri 
Azərbaycar, 
musiqisinin  tarixi  yaratmış  və  onu  yalnız  öz  vətənlərində  deyil, 
həm  də  Şərqin 
başqa  ölkələrində təmsil  etmişlər.  Şuşa,  Zaqafqaziyanm  Konservatorivası 
hesab 
olunurdu.
1920-1930-cu  illərdə  elmin  inkişafı  sahəsində  bir  sıra  çətinliklər 
m övcud 
idL 
Belə ki,  tədqiqatlar aparm aq üçün müasir avadanlıq,  hesablama texnikası, 
cihaz- 
lar  çatışmırdı.  Alimlərimizə  xarici  ədəbiyyatdan,  arxivlərdən  istifadə  etmək, 
beynəbcalq aləmə çıxmaq qadağan edilmişdir.  Həm də xalqımızm  açıq  və ya  gizli 
yolla mənəvi və cismani cəzalara məruz qaldığı Dağlıq Qarabağda bütün bu işləri 
aparm aq olduqca çətin idi.
Bütün  yuxarıda  göstorilən  çətinliklərə  baxmayaraq,  Dağlıq  Q arabağda 
elm, 
adəbiyyat  və  incəsənət  inkişaf  edirdi.  Ən  əsası  isə  ərazinin  bol  təbii  sərvətləri 
imperiyamn  diqqotini  daha  çox  cəlb  edirdi.  1939-cu  ildə apanlan  tədqiqat 
i.şləri 
əsasən  təsərrüfat  sahələrini  əhatə  etmişdir.  Belə  ki,  «Dənli  bitkilərin 
toxum luğu 
və  onun  DQMV-nin  rayonlannda  əkilməsi  üsullan»,  «Meyvə  verən  3 
növ 
tut 
ağacınm  biokimyəvi  xüsusiyyətləri»,  «Kıçik  Qafqaz  sıra  dağlarındakı 
yaylaqlar 
və onlardan  səmərəli  istifadə edilməsi üsullan»,  «Spirt çəkildikdən  sonra  tu t tör- 
töküntülərindən  m al-qara  üçün  yem  hazırlanması  üsulları»,  «Silos  bitkiləri 
və 
onlann saxlanması  üsulları» və s.  Dağlıq Q arabağ alimləri  tərəfindən araşdırılan 
əsas  mövzular idi.  1910-cu ildə  A.S.Ginisburq dəstəsinin  Kiçik  Qafqazm  faydalı 
qazmtılarını  öyrənmək  məqsədilə  apardıqları  tədqiqat  işlərini  1912-ci  ildə 
F.Osvald  tərəfindan  davam   etdirilmiş,  1929-cu  ildə  S.G.Sarkisiyan,  M.Əsgərov, 
A .Rakitin,  A.Qavrilov,  A.Solovkin  və  V.Barqanov  tərəfmdən  axıra  çatdırıl- 
mışdır.  Tədqiqatlar nəticəsində  Dağlıq  Q arabağ ərazisində mis,  qızıl və s.  yataq- 
larıntn  olması  aşkar  edilmişdir.  1931-ci  ildə  bu  işə  Q.Taffelhonsun  dəstəsi  də
90
qoşulmuşdur23.  Dağlıq  Qarabağm  potensial  imkanlannı  üzə  çıxarıb  ondan 
istifadə  etməyi  qarşısma  məqsəd  qoyan  imperiya,  ərazidə  elmi-tədqiqat  işlərinin 
aparılmasını  sürətləndirir  və  daha  çox  mənfəət  götürürdü.  S.Daidbəyovun 
ekspedisiyası  ilə  Dağlıq  Qarabağm  hidro-energetika  ehtiyatlarmı  öyrənilmiş, 
çayların 
axımmı 
nəzərə 
almaraq 
SES-lərin 
yaradılması 
imkanları 
aşkarlanmışdır24.
Heyvandarlığm  inkişaf etdirilməsi  üçün  təbii  yem  bazasını,  birincı  növbədə 
yay otlaqlannın öyrənilməsi və yabanı  çöl  bitkilərdən təbabətdə  istifadə edilməsi 
məqsədilə  1931-1940-cı  illərdə  L.Kreçetovun,  İ.Neklepayevin,  X.Pobedinanm 
tədqiqatlarm ın  əhəmiyyəti  böyük  olmuşdur.  Tədqiqatlar  nəticəsində  Dağlıq 
Qarabağda zəhərli, zərərli, əhəmiyyətli və dərman bitkiləri aşkar edilmişdir.
Bu  dövrdə  Həsənli  Qaradağinin  (1848-1928)  Dağlıq  Qarabağdakı  çoxcəhətli 
fəalivyətini  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır.  Öz  ana  dili  ilə  yanaşı,  rus,  ərəb  və  fars 
dillərini  də  yaxşı  bilən  Qaradaği  çoxlu  şerlər,  tərcümələr  və  kitablar  məllifidir. 
Böyük  həcmli  «Vətən  dili»  kitabmın  müəllifı  olan  Qarabaği  M.M .Nəvvabla 
dostluq  edərək,  Şuşadakı  «Məclisi  fəramüşan»  yığıncağmm  fəal  iştirakçısı 
olmuşdur.  O,  Şuşada müəllimlik edərkən  Qarabağın tarixinə m araq göstərmiş və 
«Qarabağ  vilayətnin  qədim  və  cədid  keyfıyyət  və  əvzaları,  Pənah  xan,  İbrahim 
xan,  M ehdiqulu  xan  əyyami  hökumətlərinin  əksər  vaqeyi  hekayətləri»  əsərini 
yazmışdır.  Təəssüf  ki,  əsər  məhv  edilmiş,  ona  görə  də  tam   halda  bizə 
çatmamışdır.  Ancaq  H.Qaradağinin  oğlu  Məhəmməd  Qaradaği  1936-cı  ildə 
atasmm  əlyazmalarını  toplayıb  həmin  əsərin  qısa  şərhini  oxuculara  təqdim 
etmişdir.  H .Q aradaği Dağlıq Qarabağın ədibı, şairi və m ətbuat işçisi olmuşdur.
1940-cı ildə Dağlıq Qarabağ Yazıçılar İttifaqı təşkil edildi.  1920-ci ilin noyabr 
ayında  Şuşada,  1923-cü  ildə  Ağdamda,  Qaryagində,  1924-cü  ildə  Xankəndində 
həvəskar  bəstəkar  və  səhnə  ustaları  fəaliyyətə  başladı23.  1932-ci  ildə  Bakıda 
fəaliyyət  göstərən  erməni  teatnnm   aktyoru  K.Alvazyan  M.Qorqi  adm a 
Xankəndi  Dövlət D ram  Teatnnı (XDDT)  təşkil  etdi.  Həmin teatrın  açılışı  1932- 
ci  ilin  sentyabrında  V.Vaqarşyanın  «Mühasirə»  ryesi  ila  olmuşdur26.  1933-cü 
ildən  isə  X D D T-na  V.Papaziyan  rəhbərlik  etmişdir.  M araqlı  fakt  burasm dadır
91

ki,  Xankəndində  yaranmış  olan  bu  teatrın  truppasında  bir  nəfərdə  olsun 
azərbayjanlı  yox  idi.  İkinci  diqqəti  cəlb  edən  maraqlı  fakt  ondan  ibarətdir  ki, 
teatrın repertuarında daha çox erməni dram aturqlannm  pyesləri oynanıldı.  1920-
1940-cı  illərdə  XDDT-nm  ən  yaxşı  tamaşalan  isə  Q.Sundukyanm  «Pepo», 
A.Paronyanm  «Baqdasar  dayı»,  Q.Boryanın  «Bir  dam  altmda»  və  başqalan 
idi27.
XX  yüzilliyin  20-30-cu  illərində  DQMV-də  musiqinin  inkişafı  üçün  bir  sıra 
tədbirlər  həyata  keçirildi.  Beləki,  1923-1924-cü  iidə  Şuşada  musiqi  məktəbi 
faaliyyətə başladı.  1936-cı ildə xor dərnəyi yaradıldı.
Azərbaycanda  milli  mədəniyyətin  inkişafmda  kino  sənəti  də  mühüm 
rol 
oynamışdır.  K ino  sənəti  vasitəsilə  xalqm  məişət  və  düşüncələrinə,  həyat 
tərzinə 
təsir  etmək,  yeniləşdirmək,  yeni  sosialist  məişət  və  mədəniyyəti  yaratmaq 
məqsədi  daşımağa  başladı.  Kino  sənəti  vasitəsilə  milli  mənlik  şüurunun  bütün 
istehkamlarmı  -  din,  şəriət,  mövhumat, məscid,  kilsə,  çadra və sairəyə qarşı qəti 
hücuma  keçmək  şəraitindən  istifadə  olunurdu.  1940-cı  ildə  Azərbaycanda  426 
kino-qurğu var idi ki, bundan 22-si DQMV-nin payma düşürdü.
Beləliklə,  Rus  imperiyası  Dağlıq  Qarabağm  elmi  potensialmı  artırmaqla, 
ərazinin  bol  sərvətlərindən  daha  çox  bəhrələnmək  və  buna  münasib  ideoloji 
şərait  yaradılmasına nail  oldu.  Onlar  yeni cəmiyyətin  ədalətli,  demokratik,  xəlqi 
və  qanunauyğun  proses  olmasma  inam  yaratmaq  məqsədilə  elmin  müxtəlif 
sahələrini  birtərəfli  inkişaf  etdirdilər.  Etiraz  və  azadfıkirlilik  amansızcasma 
boğularaq,  xalqımız  müstəqil  dövlətçilikdən  məhrum  edilmiş,  iqtisadiyyat, 
siyasət  və ideologiya  imperiyanın  maraq  dairəsinə  uyğun  qurularaq,  ermənilərin 
əli ilə Dağlıq Q arabağda öz dayaqlarmı daha da möhkəmləndirmişdilər.
1928-ci  ildə  Dağlıq  Qarabağm  zəhmətkeşləri  Vilayətin  radio  verilişlərinə 
qulaq  asmağa  başladılar.  30-cu  illərdə Vilayətdə radiolaşdırma  işləri  əsasən  başa 
çatdırıldı28.  Sovet  rejiminin  yarandığı  ilk  günlərdən  başlayaraq  kütlələri  yeni 
imperiyanm siyasətə uyğun şəkildə tərbiyə olunmastna xüsusi diqqət verildi.
Xalq  təsərrüfatının  bərpasma  keçid  dövründə  yenicə  yaradılmış  imperiyanın 
təbliğat «maşınları» işə salındı.  Bu işdə mərkəzi qəzet və cum allarla birlikdə yerli
92
m ətbuat  orqanlan geniş fəaliyyətə  başladı.  Azərbaycanda sinfi  mübarizənin  hələ 
də ən  qızğm  bir  dövründə  Dağlıq  Qarabağda  kütləvi  qəzetlər  təsis  olundu.  Belə 
ki,  1921-ci  ilin  aprel  ayında  «Qolos  K arabax»  (Qarabağm  səsi)  qəzeti,  1923-cü 
ilin  iyun  ayının 9-da  Şuşada «Karabaxi  İxucq» (Qarabağ kəndlisi) nəşrə başladı. 
Bu 
qəzet üçünü saymdan sonra «Xoridani  Karabax» (Şura Qarabağı) adı altmda 
nəşr  olundu.  Həmin  ilin  avqust  ayınm  5-də  Xankəndində  nəşrə  başlanan 
«Sovetakan  K arabax»  (Sovet  Qarabağı)  qəzetinin  ilk  nömrəsi  çapdan  çıxdı29.
1930-cu  ildə  Şuşada  və  Xankəndində  yeni  mətbəə  yaradıldı.  Bu  mətbəələrin 
bilavasitə  gücü  ilə  Dağlıq  Qarabağda  nəşr  olunan  qəzetlərin  sayı  və  həm  də 
onlarm  tirajı  xeyli  çoxaldı.  Bununla  belə  qəzetlərin  keyfıyyətində  də  xeyli 
müvəffəqiyyətlər  qazamldı.  1932-ci  ildə  Şuşa  rayonunda  «Şuşa»,  Xocavənd 
rayonunda  «Aşxoetosnik»  («Əmək»)  qəzetləri,  Ağdərədə  «Barekamütyun» 
(«Dostluq»)  1933-cü  ildə  H adrut  rayonunda  «Koltentesekan»  («Kolxozçu») 
qəzetinin  nəşrinə  başlandı.  1938-ci  ildə  «Şuşa»  qəzetinin  adı  dəyişdirilərək 
«Sosialist  maldarhğı»  adlandırıldı.  Qəzetlərin  təkcə  saymda  deyil,  onlann 
tirajlartnda  da  xeyli  artım  müşahidə  edilmişdir.  1937-ci  ildə  Dağlıq  Qarabağda 
çap  edilən  6  qəzet  15,2  min  tiracla  nəşr  olunurdu.  1940-ci  ildə  qəzetlərin  tirajı
18,4 minə çatdırıldı30.
Sovet  imperiyasının  milli  siyasətini  təbliğ  edən  kütlələr  arasında  beynəl- 
miləlçilik bayrağı altında Marksist-Leninçi ideologiyasının təbliğ olunması işində 
mərkəzi və yerli mətbuat orqanlan mühüm rol oynayırdı
Beləliklə,  mədəni  quruculuq  sahəsində  görülən  tədbirləri  yekunlaşdıraraq 
qeyd  etməliyik  ki,  yenicə  yaranmış  dövlət,  Dağlıq  Qarabağda  xalqın  təhsil  və 
mədəni  səviyyəsinin  yüksəldilməsində  böyük  işlər  görmüşdür.  Həmin  irəliləyişlər 
yerinə  yetirilərkən  çətinliklərə,  səhvlərə,  bürokratiya  və  inzibati  amirlik  sistemi- 
nin  bərqərar  olmasına  baxmayaraq,  bütün  nailiyyətlər  xalqın  zəhməti  ilə  əldə 
edilmişdir.  Diqqəti cəlb edən mühüm məsələ ondan ibarətdir ki,  1920-1941-ci illər 
ərzində  bölgədə  yaşayan  əhalinin  savadsızlığı,  əsasən  həll  edilərək,  yeni  təhsil 
sistemi  yaradılmış,  qadınlarımızm  ictimai  həyatda rolu artmış,  elm, ədəbiyyat və 
incəsənət inkişaf etmişdir.  Bəhs edilən dövrdə DQMV-də ciddı çətinliklər, səhvlər

və əyintilər -  milli musiqimizlə bağlı disskusiyalar, çadra, papağm atılması haqda 
dekretlər,  xalqımmn  dilinə,  dininə,  milli  adət-ənənəsinə  qarşı  verilən  dekretlər -  
mədəni  inkişafa  mənfi təsir göstərsə də  inkişafı  dayandıra  bilmədi.  A rtıq  1941-ci 
ilin  əwəllərində  vilayətin  təhsil,  elm  və  mədəniyyəti  öz  inkişafınm  ən  yüksək 
səviyyəsinə  çatdı.  A na  və  uşaqlara  qayğı,  istirahət  ocaqlarımn,  müalicə 
profılaktikası  müəssisələrinin  yaradılması,  yüksək  doğum,  ölüm  hallanm n  aşağı 
olması  və  başqa  tədbirlər  DQMV-də  əhalinin  çoxalmasına,  onun  məişət 
şəraitinin  yaxşılaşmasma  böyük  təsir  göstərdi.  Dövlətmizin  bölgəyə  yaxından 
qayğısı  nəticəsində  DQMV-nin  şəhər  və  kəndlərinin  xarici  görkəmi  dəyişmiş. 
elektrik  stansiyalan,  məktəblər,  xəstəxanalar,  uşaq  bağçaları,  müalicə  -  
profilaktika  və  başqa  mədəni-məişət  müəssisələri  tikilib  istifadəyə  verilmişdir.
1920-1940-cı  illər  ərzində  represiya  və  zorakıhqlara  əsaslanaraq,  zəhmətkeşlərin 
yaradıcı  əməyinin  nəticəsi  olaraq  yeni  bir  cəmiyyət  -   totalitar  bürokratik  rejim 
yaradıldı.
94
IV FƏStL
DAĞLIQ QARABAĞ MUXTAR VİLAYƏTİ  1941-1945-Cİ İLLƏR 
MÜHARİBƏSİ DÖVRÜNDƏ
1939-cu  ilin  sentyabnnda  dünya  tarixinə  ən  böyük,  ən  qəddar  və  dağıdıcı 
müharibə  kimi  daxil  olan,  67  milyon  insanın  ölümü ilə nəticələnən İkinci  Diinya 
müharibəsi  başlandı.  Dünyada  ağalıq etmək  məqsədini qarşıya  qoyan  Almaniya 
1941-ci  il  iyunun  22-də  qəfıl  və  güclü  zərbə  ilə  SSRİ  üzərinə  xaincəsinə  hücum 
etdi1.  Bununla da tariximizə Böyük Vətən Müharibəsi adı ilə daxil olan müharibə 
başlandı.  Almaniyanm  SSRİ  üzərinə  hücumu  «İldınmsürətli  müharibə» 
strategiyasına  «Barbarossa  planı»na  əsaslamrdı.  Həmin  plana  görə  Almaniya 
ordusu  qısa  bir  müddətdə  Sovet  O rdusunu  darmadağın  etməli,  qışa  qədər 
Arxangelsk-Həştərxan xəttinə çıxmalı idi2.
Hitler  Almaniyasının  işğalçıhq  planında  Azərbaycan  xüsusi  yer  tuturdu. 
Hitlerin «Edelveys» plamna görə Bakı  1941-ci il sentyabrın 25-də tutulmalı,  Bakı 
nefti Almaniyamn  «Kontinental  neft cəmiyyəti»nə verilməli və onların  rəhbərliyi 
ilə  emal  olunub  daşınmalı,  satılaraq  gəlir  Almaniyaya  çatdınlmah  idi3.  Hitler 
«Mənim mübarizəm» adlı kitabında yazırdı ki, «müsəlman monqoloidlər dağıdıcı 
qüvvədir,  onlar  ali  irqin  (almanlar  nəzərdə  tutulur.  M .N.)  qullanna 
çevrilməlidirlər»4.  Rozenberqin  «Qafqazm  idarə  olunması»  planma  görə 
Azərbaycan  istila  edildikdən  sonra  Bakıda  idarəedici  orqan  olan  «komissarlıq»

yaratmalı,  bütövlükda  dövlətimizin  iqamətgahı  Tiflisdə  yerləşəcək  Qafqaz 
reyxkomissarhğma  tabe  edilməli  idi5.  Faşist  Almaniyasınm  işğalçılıq  planında 
türkdilli  xalqlan  (Şimali  və  Cənubi  Azərbaycanı,  Orta  Asiyanı,  Qazaxıstanı, 
Başqırdıstanı,  Tatarıstam ,  K nm ı,  Şimali  Qafqazı,  Qərbi  Çin  və  Əfqanıstan) 
«Böyük  Türkmənistan»  dövlətində  birləşdirib  özünün  müstəmləkəsinə  çevirmək 
də var idi.  Faşist Almaniyasmm  diqqətini  cəlb edən  təkcə ölkəmizin tükənməz və 
qiymətli  yeraltı  və  yerüstü  sərvətləri  deyildi.  Azərbaycan  həm  də  Şərqlə  Qərb 
rasında  əlverişli  strateji-coğrafi  mövqeyə  malik  idi  və  almanlar  bu  mövqedən 
məharətlə istifadə etməyi qərarlaşdırmışdılar.
Bəhs  etdiyimiz  dövrdə  Azərbaycanm  təbii  sərvətləri  ABŞ  və  Böyük 
Britaniya  dövlətlərinin  də  diqqətini  cəlb  edirdi.  Onlar  Qafqazm,  xüsusilə 
Azərbaycanm ələ keçirilməsi üçün məxvı «Vilvet» planı işləyib hazırlamışdılar.
SSRİ  rəhbərliyi  isə  tükənməz  sərvətlər  diyarı  Azərbaycam  hansı  hesaba 
olursa  olsun  əldə  saxlamaq,  burada  yaşayan  azərbaycanhlan  zorla  Mərkəzi 
Asiya  və Qazaxıstana  köçürmək, öz dayaqlannı  möhkəmləndirmək üçün  ruslaraı 
və ermənilərin sayını artırmaq kimi gizli və mənfur bir planı var idi.
Almaniyanm  dünya  ağalığı  iddiası  ABŞ,  Böyük  Britaniya  və  SSRİ 
dövlətlərinin  1941-ci ilin sentyabnnda «Atlantik xartiyası» adlı ittifaq yaratmağa 
vadar  etdi.  Bu  antifaşist  kolisiyası  idi  və  sonralar  50  dövlət həmin  ittifaqa  daxil 
olmuşdur6.
1941-ci  il  iyunun  30-da  İ.V.Stalinin  başçıhğı  ilə  ölkədə  bütün  hakimiyyəti 
öz  əlində  cəmləşdirən  Dövlət  Müdafiə  Komitəsi  (DMK)  yaradıldı7.  DMK-nın 
əsas 
diqqəti 
silahlı 
qüvvələrin 
möhkəmləndirilməsinə 
və 
iqtisadiyyatı 
müharibənin  tələbləri  əsasında  yenidən  qurulmasma  yönəldilmişdi.  Bütün  sovet 
xalqı  kimi  Azərbaycan  xalqı  «Hər  şey  cəbhə  üçün,  hər  şey  qələbə  üçün»  şüan 
altmda  alman  faşizminə  qarşı  müharibəyə  qalxdı.  Azərbaycamn  bütün  şəhər, 
rayon,  qəsəbə və kəndləri,  o cümlədən  DQMV-nin  əhalisi  son qələbəyə qədər bu 
müharibədə fəal iştirak etdi.
1941-ci  il  iyunun  22-də  Bakıda  olduğu  kimi  Xankəndində,  Şuşada, 
Ağdərədə  qəsbkarlara  qarşı  izdihamla  mitinq  və  yığmcaqlar  keçirildi.  DQMV-
96
nin  bütün  əhalisi  mitinqlərdə  çıxış  edir,  təcavüzkarlann  iyrənc  hərəkətlərini 
pisləyir  və  hərbi  komissarlığa  ərizə  ilə  müraciət  edərək  vətənin  müdafiəsinə  hər 
vaxt  hazır  olduqlarını  bildirirdilər.  Müharibənin  ilk  günlərində  Azərbaycanın 
şəhər  və  kəndlərindən  40  min  nəfər  könüllü  olaraq  cəbhəyə  getmək  üçün 
Respublika  Hərbi  Komissarlığına  müraciət  etdi  ki,  bundan  1917  nəfəri  Dağlıq 
Qarabağm  gənc oğlan  və  qızları  idi8.1941-ci  il  iyunun  26-da  SSRİ  Ali  Sovetinin 
Rəyasət  heyətinin  fərmanı  ilə  ölkəmizdə  iş  günü  uzadıldı  və  məzuniyyətlər  ləğv 
edildi.  Respublikamızm  bütün  əhalisi  o  cümlədən  DQMV-nin  zəhmətkeşləri 
ordunun  təşkilində,  onun  maddi  bazasmm  möhkəmlənməsində  və  silahla 
təchizində  müharibə  fondunun  yaradıimasmda  fəal  iştirak  edirdilər.  1941-ci  ildə 
15000  tibb  işçisi,  750  nəfər  rabitəçi,  1500  nəfər sürücü  xüsusi  hazırlanıb  cəbhəyə 
göndərildi.  1941-1942-ci  illərdə  respublikamızın  xalq  təsərrüfatmdan  orduya 
6220  yük  və  minik maşmı,  476 traktor,  50  min  at  səfərlər  edilmişdir.  DMK-nin 
18  sentyabr  tarixli  qəranna  əsasən  16  yaşdan  50  yaşa  qədər  bütün  SSRİ 
vətəndaşlarmm  məcburi  hərbi  təlimi  təşkil  edildi.  1941-ci  il  və  1942-ri  ilin 
əwəllərində  Azərbaycan  SSR-dən  700.000-dən  çox  adam  ümumi  icbari  təlim 
proqrammı  keçib qurtarmış,  400000  isə  keçməkdə  davam  etmişdir.  Təkcə 402-ci 
atıcı diviziyada 9900 nəfər adam xalq qoşunu sıralarından gəlmişdi.
1941-1942-ci  illərdə  Respublikada  təşkil  edilən  hərbi  birləşmələrə 
Azərbaycandan  5.000  kommunist  və  komsomolçu  daxil  olmuşdur  ki,  bundan 
457  nəfəri  DQMV-dən  idi9.  Ümumiyyətlə,  1941-1945-ci  illərdə  Azərbaycandan 
orduya 700 minə qədər adam,  o cümlədən DQMV-dən 45 min qarabağlı səfərbər 
olunmuşdu10.  Beləliklə,  müharibə  başlanan  andan  Dağlıq  Qarabağda  cəbhəyə 
xidmət,  arxada  qüvvələri  səfərbər etmək  sahəsində  çoxlu  iş  görüldü.  Xalqımızm 
fədakarlıq,  mətnlik,  dözümlülük  nümayiş  etdirməsini  aşağıdakı  faktlardan  da 
aydm görmək  olar.  1941 -1945-ci  illərdə Dağlıq Qarabağ əhalisi müdafıə fonduna 
42 milyon m anat pul köçürmüşdülər.
1941-ci  ilin  sonları  1942-ci illərdə Azərbaycan  xalqı  cəbhəyə  1600000  keçə 
çəkmə, yun əlcək-corab, kurtka və sair, 40 milyon manat dəyərində 350 min fərdi 
pasılka  və  146  vaqon  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  göndərmişdir.  Müharibə
97

dövründə xalqımız nəinki ləqaüd və əmək haqlarmı, hətta öz şəxsi zinət əşyalarım 
belə müdafiə fonduna verirdilər. Təkcə  1941-1942-ci illərdə Azərbaycan əhalisi öz 
şəxsi  əmlaklarmdan  müharibə  fonduna  15,5  kq  qızıl,  952,5  kq  gümüş,  295000 
nəğd  pul  15  milyon  m anat  istiqraz  vərəqi  vermişdilər.  1941-1943-cü  illərdə  isə 
ziyahlarımız,  kolxozçu  və  fəhlələrimiz  müdafıə  fonduna  230  milyon  manatdan 
çox  pul  köçürmüşlər.  1942-1945-ci  illərdə  Azərbaycan  əhalisi  1,6  milyard  ma.nat 
dövlət istiqrazxna yazılmışlar.
M üharibə  başlanan  vaxtdan  Azərbaycan  ərazisində  hərbi  xəstəxanalar 
yaradıldı.  Yaralı əsgər və komandirlərə kömək məqsədilə  1942-ci ilin yanvarında 
Azərbaycan  Respublikası  Yardım  Komitəsi  təşkil  etdi.  Tibb  elmlər  doktoru, 
professor  Əziz  Əliyev  Komitəyə  sədr  təyin  olundu.  Bu  vaxt  Azərbaycanda  76 
hərbi  xəstəxana  təşkil  edildi  ki,  bunlardan  ikisi  Şuşa  və  Xankəndində  fəaliyyət 
göstərirdi11.
Azərbaycan  SSR  Səhiyyə  Komissarlığının  baş  cərrahı  M.A.Topçubaşov 
cərrahiyyə  elminə  bir  çox  yeniliklər  gətirdi.  D onorluq  respublikamızda  geniş 
yayılmışdı.  Təkcə  1941-1943-cü  illərdə  respublikamızda  20  min  donor  28000 litr 
qan vermişdilər.
Müharibənin birinci dövründə Azərbaycanm kənd təsərrüfatı zəhmətkeşləri 
ölkəni  və  cəbhəni  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  ilə  təmin  etmək  üçün  fədəkarlıq 
göstərdilər.  1941 -ci  ildə  kənd  təsərrüfatma  aid  bütün  planlar  yerinə  yetirildi. 
Təkcə  1941-ci  ildə  138,3  min  ton  pambıq  toplanmışdı.  Lakin  1942-ci  ilin 
ortalarm dan  kolxoz, sovxoz və  MTS-lərdə  ağır  vəziyyət yarandı.  Bu çətinlik hər 
şeydən  öncə  maşın  və  traktorların,  atlann  müharibəyə  səfərbər  edilməsi, 
m exanizatorlann öz ərizələri ilə müharibəyə getməsi ilə bağlı olmuşdur.
SSRİ üzərinə xaincəsinə basqın  edən  Hitler kolxoz quruluşunun zəifliyinə, 
kəndlilərin  narazılığma  bel  bağlasada,  mövcud  iqtisadi,  siyasi  sistem  kənd 
əhalisinin səfərbər olmasına şərait yaratdı.  Kəndin  işlək əhalisinin  3-dən 2-sinin 
müharibəyə  səfərbər  edilməsinə  baxm ayaraq  yeniyetmələr  və  q a d ın k r  kənd 
təsərrüfatı işlərinə cəlb olunur və məhsul istehsalını artırm ağa çalışırdılar.
98
Dağhq  Qarabağm  kənd  təsərrüfatmın  mühüm  sahələrindən  biri  olan 
heyvandarltğm  inkişafma  daha  çox  diqqət  yetirilirdi.  1942-ci  ilin  ortalarmda 
Vilayət  rəhbərliyi Xocavənd, Şuşa və Ağdərənin  kolxoz və sovxozlarında işləmək 
üçün  1768  komsomolçu  göndərdi.  1943-cü  ildə  Vilayətdə  əkin  sahələri  15  min 
hektar artırılmış,  məhsul  toplanışı  1942 ildəkindən 20 gün tez.qurtarmışdır.  1943- 
cü  ilin  sonunda  DQMV-nin  əməkçiləri  dövlətə  90  min  ton  taxıl  vermişdilər12. 
Dağlıq  Q arabağ  zəhmətkeşləri  1943-cü  ildə  pambıq  planını  73,6  faiz  yerinə 
yetirməyə nail oldular.
Müharibədə  tütünə  daha  çox  ehtiyac  olduğundan  1942-ci  ildən  Dağlıq 
Qarabağm  kolxozlarmda  tütün  əkilməyə  başlanmışdır.  İlk  vaxtlar  25  hektar 
sahədə  tütün  əkən  əhali  sonrakı  illərdə  əkin  sahələrini  daha  da  artıraraq  80 
hektara çatdırmış və dövlətə tütün satışı plam yerinə yetirmişdir.
DQMV-nin  komsomolçu  gəncləri  müharibə  dövründə  kənddə  tükənməz 
yaradıcı qüvvə kimi çıxış edirdilər.  Belə ki, təkcə  1943-cü ildə DQMV-nin 20  min 
gənci iməcliklərdə fəal  iştirak etmiş, 42 su arxı  təmizləmiş, tarlaya 9088 ton kübrə 
daşımış,  29  hektar  üzüm  bağı  becərmişdi.  Komsomolçular  qazandıqları  2000 
əmək  gününü  və  63325  manat  pulu müdafiə  fondu hesabına  keçirmişdilər.  1943- 
cü  ilin  fevralmda  komsomolçu  gənclərin  texniki  hissələr  və  alət  toplanışı 
həftəsində  1675  mühüm  kənd  təsərrüfatı  maşın  hissələri,  39  kombayn  və 
taxıldöyən maşm təmir edilmişdir13.
Azərbaycanın  hər  yerində  hərbi  xəstəxanalara  hamilik  işi  gündən-günə 
genişlənirdi.  Dağlıq  Qarabağ  əhalisi  suxannı,  quru  meyvəni,  doşabı,  spirti, 
tənbəkini,  ət  və  süd  məhsullarım  qablaşdınb  hərbi  xəstəxanalara  göndərirdilər. 
1943-cü  il  avqustun  11-də  təkcə  Hadrut  rayonunun  bir  kolxozunda  «Vətən 
müdafiəçilərinin hamilik günü»  keçirib, həmin gün qazanılmış 500 əmək gününün 
pul  dəyərini,  1500  kq  taxıl  və  digər  kənd  təsərriifat  məhsullarım  toplayıb 
Respublikamn hərbi xəstəxanalanna hədiyyə göndərmişdilər14.
1944-cü  ildə işğaldan azad  edilmiş  Rusiya ərazilərinə hamilik  köməyi  daha 
geniş  xarakter  aldı.  DQMV  Qaraçay  M uxtar  Vilayətini  hamiliyə  götürmüş  və 
bəhs  etdiyimiz  dövrdə  Dağlıq  Qarabağ əhalisi  qaraçaylılara  52  ton  buğda,  8  ton
99

arpa,  1600  kq  çovdar,  3200  kq  noxud,  16  qaramal,  43  davar,  435  min  m anat 
nəğd  pul  göndərmişdilər15.  H adrud  rayonu  isə  Oryol  vilayətinə  40.000  m anat 
nəğd  pul,  500  əmək  günü  dəyərində  müxtəlif  məhsullarla  kömək  etmişdilər. 
DQMV-nin  gəncləri  hamilik  etdikləri  rayonlara  43300  m anat  nəğd  pul  və  2007 
əməkgününə düşən məhsul göndərmişlər16.
1941-1943-cü  illərdə  Azərbaycanm  hər  yerində  olduğu  kimi  DQMV-nin 
vətəndaşları  öz  şəxsi  qənaətləri  hesabma  tank  dəstələri  yaratm aq  hərəkatma 
qoşulmuşlar.  Ümumi  Azərbaycan  üzrə  bu  göstərici  230  milyon  manat  idisə, 
bunun  11  milyonu Dağlıq Qarabağ zəhmətkeşləri tərəfındən göndərilmişdir17.
1942-1943-cü  illərdə  Azərbaycanda  əlillərin  və  əsgər  ailələrinin  işlə  təmin 
olunması  hərəkatı  genişləndi.  1942-ci  ildə  Şuşa  şəhərində  2  əlillər  evi  fəaliyyətə 
başladı.  O rada  100-dən  artıq  əlil  işləyirdi.  Ümumi  Azərbaycan  üzrə  bu göstərici 
3295  nəfərə çatırdı.  1943-cü ildə DQM V-də əsgər ailəsi  olan  6 nəfər qadın  Kənd 
Soveti  sədri,  22  nəfər  Kənd  Soveti  katibi,  10  nəfər  kolxoz  hesabdarı,  132  nəfər 
kolxoz  briqadiri,  34  nəfər  ferma  müdiri  işləyirdi.  1941-1944-cü  illərdə 
Azərbaycanda 91  min nəfər cəbhəçi ailəsi işlə təmin olunmuşlar18.
Əsgər  ailələrinə  ümumxalq  qayğısında  komsomolçu  gənclər  yaxmdan 
iştirak  edirdilər.  1943-cü  ildə  DQMV-nin  komsomolçuları  201  əsgor  ailəsinin 
evini  təmir  etmiş,  onların  m al-qarasma  27  ton  yem tədarük  etmiş,  115  m3  odun 
daşımış, döyüşçü ailələrinin uşaqlanna geyim, ayaqqabı və sair vermişlər19.
M üharibə  dövründə  Bakı  neftinin  qələbənin əldə  edilməsində  rolu  misilsiz 
olmuşdur.  1941-1945-ci  illərdə  SSRİ  neft  sənayesi  110  milyon  ton  neft  hasil 
etmişdir  ki,  bunun  75  milyon  tonu  Azərbaycanm  payına  düşürdü.  Başqa  sözlə 
desək  müharibədə  ordunun  döyüş  texnikasmm  75-80  faizi  Azərbaycan 
neftçilərinin qəhrəman əməyi nəticəsində hərəkətə gətirilmişdir.
M üharibə  başlayan  ilk  gündən  Dağlıq  Q arabağda  fəaliyyət  göstərən  24 
müəssisə  cəbhə  üçün  işləyirdi.  Müəssisələrdə  dəzgah  arxasında  gənclər,  qızlar və 
qadm lar  dayanırdı.  M üharibə  dövründə  Vilayətin  ə n '  böyük  müəssəsi  olan 
Q arabağ  İpək  Kom binatm ın  kollektivi  xüsusilə  fərqlənirdi.  Ağır  illərdə  onlar 
ehtiyacı  olan  ailələrə  421  min  kubm etr  odun  daşımış  və  473  ton  metal  toplayıb
100
T
Stavropol  vilayətinə  göndərmişlər.  Sənayedə  əhəmiyyətli  müvəffəqiyyətlər 
qazanılmışdı.  Belə ki,  1944-cü ildə  1940-cı ilə nisbətən sənayenin ümumi məh.sulu 
9  faiz  artmışdı.  Əkin  sahələri  xeyli  genişlənmiş,  davarlarm  sayı  31,2  faiz, 
qaramalm  sayı  11,5  faiz  artmışdı.  Dağlıq  Qarabağ  zəhmətkeşləri  müdafıə 
fonduna  11,497.000  m anat  köçürülmüşdür.  1944-cü  ildə  DQMV-nin  Xocavənd 
rayonu,  heyvandarlığı  inkişaf etdirmək  planım -  qaramal üzrə  114,9  faiz,  qoyun 
və  keçilər  üzrə  113,2  faiz,  atlar  üzrə  106,7  faiz  yerinə  yetirilmiş  və  yarış  qalibi 
hesab edilərək DMK-nın Keçici Qırmızı Bayrağını və pul mükafatını almışdır20.
Azərbaycan  dəmir  yolu  cəbhəni  yanacaq,  döyüş  ləvazimatı  və  ərzaqla 
təchiz  edən  xətlərdən  idi.  Müharibə  illərində  yeni  dəmir  yol  xətləri  çəkilib 
istifadəyə  verilmişdir  ki,  belə xətlərdən  biridə Yevlaxla Xankəndini birləşdirirdi.
1941-1945-ci  illərdə Azərbaycan dəmiryolçuları cəbhəyə  1  milyon 600 min vaqon 
xalq təsərrüfatı məhsulları göndərmişlər.
1941-1945-ci  illərdə  DQMV-də  yeni  çmqıl  yollar  çəkilmiş,  körpülər  inşa 
edilmişdir.  Bölgənin  avtomobil  nəqliyyatı  işçiləri  cəbhənin  ehtiyaclarımn  təmin 
olunmasmda fəal iştirak etmişdilər.
Bəhs etdiyimiz illərdə  Resublikamızın  hər  yerində,  o  cümlədən  DQMV-də 
rabitə  vasitələri  də  təşkilatları  elə  ilk  günlərdən  işlərini  müharibənin  tələblərinə 
uyğun  qurub  cəbhə  ilə  arxanın  fasiləsiz,  möhkəm  və  etibarlı  əlaqəsini  təmin 
etməyə  çalışmışlar.  1941-1945-ci  illərdə  Azərbaycanda  600-ə  qədər  rabitə 
müəssisəsi  fəaliyyət  göstərirdi  ki,  bunun  10-u  DQMV-nin  payına  düşiirdü. 
Müharibə  illərində DQMV-nin bütün rayonlarınm Bakı şəhəri ilə telefon  rabitəsi 
fəaliyyət  göstərirdi.  DQMV-də  radio  rabitəsinin  keyfiyyətli  verilişlərlə  fasiləsiz 
fəaliyyətinə  xüsusi  diqqət  yetirilirdi.  DQMV-də  2  radio  qovşağı  fəaliyyət 
göstərirdi.  Şuşa  və  Xankəndində  fəaliyyət  göstərən  hərbi  xəstəxanalann  ıadio 
nöqtələri  Moskva,  Ufa,  Aşqabad,  Tbilisi  şəhərləri  ilə  yeni  radio  rabitə əlaqələri 
yaradılmışdı.
Ümumiyyətlə,  1941-1945-ci  illərdə  DQMV-də  xalq  təsərrüfatının  bütün 
sahələri  və sosial-ictimai həyat hərbin  tələblərinə uyğun  yenidən qunalmuş, smək