AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 48 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
303 müəssisələr sənayenin istehsal quruluşunun təkmilləşdirilməsində və məhsul istehsalınm artırılmasmda mühüm rol oynaımşdır. DQMV-də yaradılmış belə müəssisələrdən biri SSRİ-nin 50 illiyi adma Xankəndi ayaqqabı fabriki idi. Əsası 1970-ci ildən qoyulan həmin sənaye müəssisəsi 1972-ci ildə tam istifadəyə verilmişdir16. Xankəndi ayaqqabı fabrikinin layihəsi H.Əliyevin təşəbbüsü ilə Kiyevdə hazırlanmışdır. Onım tikintisində və avadanlıqlann quraşdırılmasmda Bakı, Mingəçevir, Moskva, K rasnadar, Odessa, Gəncə şəhərinin mütəxəssisləri iştirak etmı'şlər. Müəssisənin sexlərində Çexslavakiyadan, Almaniya Dem okratik Respublikasmdan, Moskva, Leninqrad, Bata, Tiblisi, Odessa, K ursk, Oryol şəhərlərindən Azərbaycan höküməti tərəfmdən gətirilmiş maşın və cihazlar quraşdınlmışdır. Xankəndi ayaqqabı fabrikinin gənc ustaları Bakı və Voroşilovqrad şəhərində istehsalat təcrübəsi keçmişlər. Ə n yeni və məhsuldar avadanlıqlarla təchiz edilən fabrik, məhsullarını ilbəil arünrdı. İlk fəaliyyətə başladığı ildə fabrikdə 8,4 min cüt ayaqqabı istehsal olunmuşdusa, 1980-cı ildə istehsal həcmi təxminən 5 dəfə artaraq 4 milyon 181 minə, 1985-ci ildə 4 milyon 514 minə çatmışdır17. Bəhs etdiyimiz illərdə, müəssisənin 6 sexi plan və öhdəlikləri artıqlam ası ilə yerinə yetirmişlər. Fabrikdə istehsal olunan məhsulun 95 faizi birinci növ kimi qəbul edilmişdir18. 1979-cu ildə fabrikin buraxdığı məhsulun 4 modeli keyfıyyət nişamna layiq görülmüşdü. Fabrikdə işləyən 1450 nəfər fəhlə və qulluqçu əmək məhsuldarlığım yüksəltmək üçün şəxsi əmək nümunəsi göstərmişlər. Xankəndi ayaqqabı fabriki ildə orta hesabla 4 milyon ayaqqabı istehsal edirdi ki, bu da 1940-cı ildə Azərbaycanm bütün ayaqqabı sənayesinin gücündən bir dəfə yarım çox deməkdir. Təkcə 1976-1980-cı illərdə fabrikdə 16 milyon 826 min ədəd ayaqqabı istehsal edilmişdir. 1981-1985-d illərdə istehsal həcmi təxminən 12 faiz artm ışdır19. XX yüzilliyin 70-ci illərində DQMV-də yaradılmış sənaye müəssisələrindən biri də Xankəndi tikinti m ateriallan kombinatıdır. Burada istehsal olunan mərmər bloklar keçmiş SSRİ məkanınm 160-dan çox müxtəlif şəhərlərdə, o cümlədən, Moskva, Kiyev, Daşkənd və başqa şəhərlərdə geniş istifadə olunurdu. 304 K om binatda istehsal olan yüksək keyfıyyətli mişar daşı, kərpic, üzlük tavanlar, mərmər bloklar ittifaqm hər yerində şöhrət qazanmışdır. X ankəndi Tikinti M aterialları K om binatı həm məhsulun həcmini, həm də əmək məhsuldarlığım ildən-ilə artırm ışdır. Təkcə 1982-ci ildə, 1975-ci illə müqayisədə məhsul istehsalmm həcmi 5,5 dəfə, əmək məhsuldarlığı isə 3,5 dəfə artm ışdır. Mərmər blok istehsalmda bu artım 10,5 dəfəyə, mərmər üzlük tavanlar istehsalm da isə 6,4 dəfəyə çatmışdır. Xankədi tikinti Müəssisəsinin gəliri ildən ilə artm ışdır. Belə ki, 1976-cı ildə həmin rəqəm 44 min m anat idisə, I976-cı ildə təxminən 3 dəfəyə yaxm artaraq 1 milyon 183 min m anata çatmışdır. 1970-1985-ci illərdə Xankəndi Tikinti M ateriallan K om binatı fəhlə və qulluqçular üçün 3 min kvadrat m etr sahəsi olan mədəni məişət obyektləri, müasir tipli yeməkxana, pioner düşərgəsi, 240 yerlik klub, istirahət parkı, idman meydançası və başqa mədəni məişət obyektləri tikilib istifadəyə verilmişdir20. 1978-ci ildən başlayaraq, K om binat dalbadal yüksək göstəricilər əldə etmiş və 1986-cı ilədək 32 dəfə müxtəlif diplom larla m ükafatlandm lm ışlar21. XX yüzilliyin 70-80-cı illərində Azərbaycanın təbii sərvətlərindən öz mənafeyi üçün daha səmərəli istifadə edilməsinə diqqət artırıldı. H.Ə.Əliyev tərəfindən atılan qəti addım lardan biri də yerli xammal resurslarm dan son hazır məhsullar istehsalımn genişləndirilməsi olum uşdur. Bu məsələ Mərkəzi qane etmədiyindən ciddi maneələr törədilsədə Azərbaycan rəhbərliyi bu çətin səddi keçə bildi. 70-ci illərdə yerli xammal əsasmda DQM V-də ipək parça məhsullarmın, geniş çeşidli trikotaj, tikiş məmulatları və digər hazır məhsul istehsalınm həcmi artırdı. Bəhs etdiyimiz dövrdə, Azərbaycanda 2-ci böyük ipək kom binatı olan «Q arabağ İpək K om binatı»nm ermənilərin daha çox məskunlaşdığı kənd və qəsəbələrdə yeni fıliallan yaradıldı22. İpək Kom binatı Azərbaycan höküməti tərəfındən yeni avadanlıqlarla təmin olundu və ayrılan vəsaitin m iqdan 3 dəfə artırıldı. Nəticədə, məhsul istehsalmm həcmi dəfələrlə çoxaldı. Təkcə bir faktı qeyd etm ək yerinə düşərdi ki, 1929-cu illə müqayisədə 1975-ci ildə Qarabağ İpək K om binatm ın məhsul istehsalı 250 dəfə artm ışdır23. Müəssisədə ümumi məhsul 305 istehsahnm həcmi ildən ilə çoxalmışdı. Belə ki, 1965-1970-ci illərdə kombinatda 24603 min manatlıq məhsul istehsal olunmuşdursa, 1971-1975-ci illərdə bu rəqəm 29016 min m anata, 1976-1980-cı illərdə 33197 min m anata, 1981-1985-d illərdə isə artaraq 42217 min m anata çatmışdır24. 1980-cı illərdə Q arabağ ipək kombinatmda 12 adda ipək parça hazırlanmışdı. İstehsal olunan parçalar keyfiyyətinə görə dəfələrlə fabrikə orden və medallar bəxş etmişdir. Q arabağ ipək kombinatı Azərbaycan ipəkçilik sənayesi məhsullarmm 36 faizini verirdi. B urada istehsal olunan məhsullar, təkcə, ittifaq miqyasmda deyil Yaponiya, İtaliya, M acarıstan və digər dövlətlərdə tanımrdı. İpək kombinatı xammal çatışmamazlığmı Ukraniya, Özbəkistan, T adkistan, Qazaxstan dövlətlərindən və Azərbaycanm DQMV-nə qonşu rayonlarından alm aq hesabına aradan qaldınrdı. Azərbaycan hökümətinin Dağlıq Q arabağ əhalisinə göstərdiyi dərin qayğmın nəticəsi idi ki, il ərzində heç vaxt xammal çatışmamazlığma görə kombinat işi dayandırmamışdı. Kom binatda 3 minə yaxın işçi çalışırdı ki, bunun 52 faizini qadınlar təşkil edirdi25. 1970-1985-d illərdə DQMV-nin İpək parça istehsalmda dinamik inkişaf müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1960-cı illərdə Qarabağ İpək kombinatm da 2259 min kvadrat m etr parça istehsal olunmuşdursa, 1970-ci ildə 9773 min kvadrat metrə, 1980-cı ildə 15710 min kvadrat metrə, 1985-ci ildə isə artaraq 16864 min kvadrat m etrə çatmışdır26. DQM V ipək istehsalına görə Azərbaycanda ikinci mərkəz idi. Dağlıq Qarabağm yüngül sənaye məhsulunun üçdə iki hissəsi və respublikamızm ipəkçilik sənayesi məhsulunun təxminən 25 faizi DQM V-nin paym a düşürdü. Əsasən sənayenin bu sahəsinin inkişafı nəticəsində fəhlə sinfi formalaşmış, sosial infrastruktur obyektləri yaradılmış, olduqca sabit təsərrüfat əlaqələri təşkkül tapmışdır27. DQM V-nin iqtisadiyyatında Xankəndi elektrotexnika zavodu mühüm yer tutur. 1970-d illərdə zavodun beş min kvadrat metrlik daha bir istehsalat körpüsü tikilib istifadəyə verildi28. Zavodda əvvəllər yalnız stolüstü venttilyatorlar və məişət kaloriferləri istehsal olunmuşdursa, 70-d illərin sonlarında burada istehsalm çeşidində xeyli irəlləyiş əmələ gəldi. A rtıq 70-ci 306 / illərin o rtalannda zavodda ictimai binalan, məişət və müalicə binalannı işıqlandırmaq üçün müasir tipli elektrik çıraqlan buraxm ağa başlandı. 80-cı illərin əw əllərində müəssisədə 14 növ məhsul istehsal olunurdu29. Məhsulun keyfiyyətini idarə edən komplekt sistemin işlənib hazırlanm ası 1976-cı ildən başlanmışdır. Azərbaycan hökümətinin təşəbbüsü ilə təşkilat texniki tədbirlərin kompleks planı tərtib olunmuşdur. Xankəndi elektrotexnika zavodunun kompleks sistemi 32 standarta əsaslanmışdır. Bütün bunlar isə məhsulun istehsal həcminin və keyfiyyətinin yüksəlməsinə şərait yaratmışdır. 1960-1970-ci illərdə məhsul istehsalı 32 dəfədən çox artm ışdı3°. 1962-ci ildə zavod 212 min m anathq məhsul istehsal edilmişdirsə, 1985-ci ildə bu rəqəm 25 milyonu keçmişdir3'. DQM V-nin 60 illiyi adma X ankəndi elektrotexnika zavodu artıq 80-cı illərdə lampa istehsalı sahəsində ixtisaslaşmışdı. Təkcə 1976-1980-cı illər ərzində zavodda əmək məhsuldarlığı 4 dəfə artmışdı. Zavodun istehsal etdiyi məhsullar Leypsik yarm arkasm da Azərbaycamn digər eksponatlan ilə birlikdə müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilmişdir. Müəssisənin kollektivi 1976-1977-d illərdə SSRİ Energetika Nazirliyinin müəssisələri arasında yanşm qalibi kiışi fəxri yer tutm uş və yüksək m ükafata layiq görülmüşdür. 1981-d ildə Xankəndi elektrotexnika zavodunda istehsal olunmuş məhsullann 93 faizi keyfiyyət nişanı ilə buraxılmışdır. Müəssisənin istehsal etdiyi 14 növ m əhsuldan 11-i keyfiyyət nişanı almışdır32. Zavodda istehsal olunan məhsullar keçmiş SSRİ məkanmdakı bütün respublikalara və dünyanın 14 dövlətinə ixrac olunurdu33. Müəssisədə istehsal olunan məhsulun 30 faizini M oskva və Kiyev şəhərlərinin sakinləri alırdılar. 1985-ci ildə X ankəndi elektrotexnika zavodunun sifarişçilərinin sayı 2500-ə çatmışdı. Təkcə 1985-ci ildə müəssisə planı 35 faiz artıqlam ası ilə yerinə yetirmiş, nəzərdə tutulduğundan əlavə 500 min m anatlıq məhsul istehsaİ edilmişdir34. Həmin il 195 ton q ara metal prokatına, yüzlərlə kloqram aliminum və sink prokatm a, 92 min klovat saat elektrik enerjisinə qənaət olunmuşdur. 1971- 1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti X ankəndi elektrotexnika zavodunu yeni maşınlarla, texnika ilə təmin etmiş, müəssisədə kompleks mexaniləşdirilməsi və avtom atlaşdm lm ası prosesi sürətlənmişdir. Nəticədə 307 yüksək keyfiyyətli məhsul əldə etmişdif. Təsadüfı deyildir ki, burada işləyən 40 nəfər fəhləyə «keyfıyyət əlaçısı» adı verilmiş, əmək qabiliyyətinin əksəriyyətinə III dərəcəli Əmək Şöhrəti Ordeni, Qırmızı Əm ək Bayrağı və Şərəf Nişam Orden və medalları ilə təltif edilmişlər. Hətta zavod işçilərindən Azərbaycan SSR Ali sovetinə deputat seçilənlər də var idi35. Zavodun qabaqcıl fəhlə və qulluqçuları «13-cü əmək haqqı» adlanan pul mükafatları ilə təltif olunmuşlar. Lakin təssüf doğuran bir həqiqəti qeyd etmək lazımdır ki, istər orden və medal alanlar arasmda, istərsə də pul mükafatları siyahısmda milliyyətjə müsəlman olanlann sayı çox cüzi idi. Müsəlmanlara verilən pul mükafatlarmın m iqdarı isə ermənilərlə müqayisədə çox cüzi bir faiz təşkil edirdi. Xankəndi Elektrotexnika zavodunun fəhlə və qulluqçulan və onların ailələri üçün 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti tərəfmdən çox yüksək səviyyədə mədəni-məişət şəraiti yaradılmışdır. 1970-ci illərdə zavod işçiləri üçün beşmərtəbəli məişət korpusu tikilib istifadəyə verilmişdir. Burada həmçinin kitabxana, klub, tibb-sanitariya mərkəzi, ayaqqabı emalatxanası, mağaza, haıham , dəlləkxana, tikiş emalatxanası və sair tikilib müəssisə işçiləri və onlann ailə üzvlərinin istifadəsinə verildi. Zavodun öz quşçuluq ferması fəhlələrə ildə 10 min toyuq və 100 m in yumurta verirdi. Dövlətimiz tərəfmdən burada tikilən istixanada il ərzində 30 ton pamidor və xiyar yetişdirilirdi. Zavodun yeməkxanalarmda xörəklər güzəştli qiymətlərlə satılır və ya pulsuz verilirdi38. Ələbəttə, bütün bunlar Azərbaycan dövlətinin bölgəyə göstərdiyi dərin qayğınm nəticəsi idi. XX yüzilliyin 70-d illərində DQMV-də yaradılmış sənaye müəssisələrindən biri də lüminessent lam palan üçün işıq arm aturlan istehsal edən kom binatın inşa edilməsi idi. Bu kombinat Xankəndi Elektrötexnika Zavodunun nəzdində fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan höküməti tərəfmdən arm atur kombinatmın kompleks mexanikləşdirilməsi istehsalatm ilbəil artmasına şərait yaratdı. Bələki, 1970-d ildə kom binatda 474 min ədəd işıq arm atur istehsal edilmişdirsə, 1980-cı ildə bu rəqəm 780 minə, 1985-d ildə isə 2,1 dəfə artaraq 1 milyon 19 m in ədədə çatmışdır-16. 308 / 1970-1985-d illərdə Azərbaycan SSR-in DQM V-nin dinamik inkişaf etmiş sənaye sahələrindən birində Şərabçılıq sənayesidir. Bəhs etdiyimiz illərdə Azərbaycan hökümətinin ayırdığı vəsait hesabm a DQMV-də 5 yeni şərapçılıq zavodları tikilib istifadəyə verildi. 1927-ci ildə bölgədə 2 spirt zavodu fəaliyyət göstərirdisə, 1970-ci ildə həmin zavodlarm sayı 10-a, 1985-ci ildə isə 15-ə çatdı37. DQMV-də Şərabçılıq müəssisələri ermənilərin daha çox cəmləşdiyi ərazilərdə — Ağdərə rayonunda, Əskəranda, Qırmızı Bazarda, Xankəndində, Xocavənddə tikilmişdir. Dövlətimiz DQMV-də tikilmiş şərab zavodlannda, elektrikləşmə və mexanikləşdirmə işlərini tam həyata keçirmiş, elmi-texniki naliyyətləri burada tətbiq etmək əsasında yeni maşm, avadanlıq, ap arat və cihazlarla təmin etmişdir. Bunun nəticəsində zavodda həm istehsalın həcmi artmış, həm də yüksək keyfiyyətli, beynəlxalq standartlara uyğun məhsul istehsal edilmişdir. Şərab istehsalı 1960-cı ildəki 269 min dekalitrə qarşı 1970-ci ildə 539 m in dekalitr, 1977-ci ildə 1062 m in dekalitr, 1985-ci ildə isə 1211 min dekalitr şərab istehsal olunmuşdur38. K onyak istehsalı isə 1960-cı illə müqayisədə 1980-cı ildatəxm inə 5 dəfə çoxalmışdı. 1960-cı ilədək 11,4 min dekalitrə qarşı 1980-ci ildə 53,8 min dekalitr olmuşdur. 1927-ci ildə Q arabağ Şərab Tresti 650 min m anatlıq məhsul istehsal etmişdirsə, 1983-cü ildə bu rəqəm 200 milyonu keçmişdir39. DQMV-də üzümçülüyün və şərəbçılığm maddi-texniki bazası ilbəil möhkəmlənir və inkişaf edirdi. DQM V-də istehsal olunan yüksək keyfiyyətli məhsullar keçmiş ittifaq miqyasmda 15 respublikaya, M ajarıstana, Çexslovakiyaya və başqa dövlətlərə ixrac olunurdu. D QM V-də istehsal olunan «Qarabağ» m arkalı ağ şirin çaxır beynəlxalq şərab və konyak müsabiqəsində gümüş medala layiq görülmüşdür40. 1981-1982-ci illərdə Qarabağ Şərabçılıq Tresti yüksək keyfiyyətli məhsul istehsalına görə K eçid Qırmızı Bayraqla təltif olunmuşdur. 15 sənaye müəssisəsini birləşdirən Q arabağ Şərabçılıq Tresti Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin Dövlət Üzümçülük və Şərabçıhq İstehsalat Komitəsi sisteminə daxil idi. 1979-cu ildə Q arabağ Şərabçılıq Trestinin əsas fondları 1965-d illə müqayisədə 3 dəfə, şərab doldurm am n həcmi isə 3,5 dəfə artmışdır. 1980-cı illərdə DQM V şərab emalı müəssisələri Azərbaycan şərabçıhq sənayesinin ümumi m əhsulunun 309 12-17 faizini verirdi. Dövlətimizin dərin qayğısı nəticəsində, 1970-1985-ci illərdə DQM V Şərabçılıq sənayesi dinamik inkişaf etmişdi. Azərbaycan höküməti Qarabağ Şərabçılıq müəssisələrində çalışan fəhlələrin mədəni-məişət şəraitinin yaxşılaşdırılmasmı həmişə diqqət mərkəzində saxlayırdı. Fəhlələr üçün aynlan yeməkxanalarda, yeməklər yarıbayarı qiymətə verilirdi. Müəssisələrdə ən zəruri mallar satılan mağaza, geniş klub, duşxanalı sanatoriya-məişət binalan, yardımçı təsərrüfat fermaları, uşaq bağçaları, dəlləkxana, ayaqqabı təmiri emalatxanası fəaliyyət göstərildi. Bütün bunlar Azərbaycan dövlətinin, xüsusilə dövlət rəhbərinin Dağlıq Qarabağın zəhmət adam lanna, bölgənin bütün əhalisinə göstərdiyi qayğının konkret əlam ətbri idi. 70-d illərdə Azərbaycan hökümətinin ayırdığı xüsusi vəsait hesabma DQMV-də yeni yaradılmış sənaye müəssisələrindən biri də Qarabağ pivə zavodu idi. Bünövrəsi 1969-cu ildə qoyulan bu zavod çox sürətlə tikilərək 1970-d ildə istifadəyə verilmişdir. Çexslovakiyadan, Almaniyadan gətirilmiş dəzgahlarla təmin olunan zavod artıq 1970-ci illərin ortalarında məhsul verməyə başlamışdır. 1971-d ildə zavodda 171, 1972-ci ildə 175, 1973-cü ildə 185, 1980-cı ildə 205 min dikalitr məhsul istehsal edilmişdir41. Bəhs etdiyimiz dövrlərdə, DQM V-də yerli sənayenin 5 yerli istehsal kom binatlanm n da inkişafında çox böyük irəliləyişlər müşahidə edilmişdir. Bunlann içərisində Şuşada fəaliyyət göstərən və Azərbaycanda yeganə olan Şuşa Şərq Musiqi alətləri fabrikinin adını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Fabrikdə stehsal olunan musiqi alətləri O rta Asiyaya, habelə trana, Iraqa, Ə fqanıstana və başqa dövlətlərə ixrac edilirdi. Xüsusi olaraq onu da qeyd edək ki, yuxarıda adlan çəkilən alətləri hazırlamaq üçün yerli xammaldan fısdıq, şahtut, qarağac və küknar ağaclanndan istifadə olunurdu. M usiqi alətləri sədəflə bəzədilir, üstünə lak çəkilir, simlər xüsusi poladdan hazırlamrdı. M ahir ustalar Ş.Salmanov, M.Sirabov, V.Məmmədov və başqalan sənətin sirlərini gənc fəhlələrə öyrədir, öz üzərlərinə düşən tapşınqlan müntəzəm olaraq və yüksək profısional səviyyədə artıqlaması ilə yerinə yetirmişlər42. 310 1970-1985-d illərdə D ağlıq Q arabağın dağlarmda böyük mərmər, tuf, qranit, felizit, əhəngdaşı və başqa qiymətli, nadir tikinti materialları ehtiyatları kəşf olunmuşdur. 1976-1985-ci illərdə vilayətdə yeni sənaye karxanaları açıldı. Həmin karxanalar Azərbaycan höküməti tərəfmdən müasir mexnizmlərlə təchiz edilmişdir. 1984-cü ildə Əskəran rayonunda ildə 100 min kvadrat m etr dekorativ tava istehsal edən mərmər zavodu tikilmişdir. 1980-cı illərin əwəllərində X ankəndi tikinti materiallan kom binatında istehsal gücü 50 min kvadrat m etr olan konveyer işə salmmışdır. K om binat 1981- 1985-ci il plan tapşırıqlannı, bütün texniki-iqtisadi göstəriciləri artıqlam ası ilə yerinə yetirmişdir. 1985-ci ildə kom binatda istehsal olunan məhsullar 1980-cı illə müqayısədə 3,5 dəfə artmışdır. Əmək məhsuldarlığı isə 2,5 dəfə yüksəlmişdir. Müəssisənin 60 fəhləsi şəxsi beşillik norm alarm ı yerinə yetirmişlər43. Dağlıq Qarabağm mərmər və daş karxanalannda Azərbaycan höküməti tərəfmdən göndərilən 30 yeni, müasir tələblərə cavab verən daşkəsən maşın işləyirdi. Burada istehsal olunan mərmər, felzit, qranit üzlük tavalan keçmiş ŞSRİ-nin yüzlərlə şəhərlərinə göndərilirdi. H ətta Mərkəz, Azərbaycanın b ^ qiymətli daşlanna xarici dövlətlərə göndərməklə daha çox qazanc əldə edirdi. Çox təssüflər olsun ki, Azərbaycanın DQM V-dəki bu qiymətli daşların müxtəlif form alara salıb daha çox qazanc əldə edən fəhlə və qulluqçuların adlannı nəzərdən keçirərkən bir nəfərdə olsun müsəlman adm a rast gəlmədik44. Azərbaycanm DQM V-dəki meşələri fısdıq və qalmyarpaqlı agac növləri ilə zəngindir. Qiymətli və tayı-bərabəri olm ayan bu agaclann oduncağından hələ qədimdən müxtəlif məişət əşyalan düzəldirdilər. 1928-ci ildə Xankəndində kiçik emalatxana kimi fəaliyyətə başlayan mebel sexi sonralar böyük fabrikə çevrilmişdir. 1960-cı illərdə X ankəndinin m üasir avadanlıqlarla təchiz olunmu'ş iri Mebel Fabriki işə düşmüşdür. 1970-d illərdə isə həmin fabrikin bir neçə filiallan yaradıldı. X ankəndi mebil fabriki üçün taxta m ateriallan T ərtər çayı üzərindəki Vaqaus körpüsünün yaxınlığmda yaradılmış meşə təsərrüfatı kom binatm dan göndərilirdi. X ankəndi mebel fabriki keçmiş tttifaq miqyasında ixtisaslaşmış böyük müəssisə kimi tam nırdı. Burada istehsal olunan məhsullar 311 mebel, masa, kürsü, kreslo, çarpayı, dolab, bufet, altlıq, məişət əşyalın və başqa məmulatlar keçmiş SSRİ məkanmda satılır və müəssisəyə yüksək gəlir gətirirdi. Müəssisənin istehsal həemi ilbəil yüksək templə artırdı. 1960-cı illə müqayisədə fabrikin istehsal həcmi 1985-ci ildə 5,9 dəfə artmışdır. Belə ki, 1960-cı ildə Xankəndi Mebel Fabrikində 786 min m anathq məhsul istehsal olımmuşdursa, 1970-ci ildə bu rəqəm artaraq 1 milyon 891 minə, 1980-ci ildə 3 milyon 435 minə, 1985-ci ildə isə 4 milyon 657 minə çatmışdır45. Dağlıq Qarabağm erməni rəhbərliyi Azərbaycanm nadir qədim və qiymətli agac növlərini məhv etmək hesabma daha çox qazanc əldə edirdilər. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan SSR DQMV-nin inkişaf edən sənaye sahələrinin biri də M.Əzizbəyovun adını daşıyan Xankəndi tikiş fabriki idi. 1970- ci illərdə Azərbaycan hökümətinin ayırdığı xüsusi vəsait hesabma tikiş fabrikində əlavə korpuslar inşa edildi. Keçmiş dəzgahlar yeniləri ilə əvəzləndirildi. Belə bir fabrikin DQMV də fəaliyyəti və onun lazım olan şəraitlə təmin edəlməsi dövlətimizin bölgəyə göstərdiyi çox böyük qayğınm nəticəsi idi. Çünki həmin müəssisədə yüziərlə əhali işləyir və lazımi əmək haqqı ilə təmin olunurdular. Fabrikin istehsal etdiyi məhsullar nəinki respublikamızda, keçmiş SSRİ məkanında hətta ittifaqm hüdudlanndan kənarda da olduqca məşhur idi. Fabrikdə istehsalm həcmi ildən-ilə artırdı. Belə ki, 1975-ci ildə fabrikdə ümumi məhsul istehsalm həcmi 91,6 faiz yerinə yetirilmişdirsə, 1977-ci ildə 103,8 faiz, 1980-ci ilə 115,2 faiz, 1985-ci ildə isə 121,8 faizə çatmışdır46. Xankəndi tikiş fabriki keyfiyyətli məhsul istehsahna və plan tapşm qları yerinə yetirdiklərinə görə dəfələrlə nazirlik və həmkarlar təşkilatmın fəxri mükafatlarına layiq görülmüşlər. Xalçaçılıq Qarabağ qadınlarmın qədim və sevimli sənəti olmuşdur. Bu zərif sənətin sirləri qayğı ilə qonm araq nəsildən-nəsilə verilmişdir47. 1929-cu illərdə Azərbaycan höküməti tərəfmdən Xankəndində yaradılan Qarabağ xalçaları fabriki sonrakı dövlətlərdə daha da təkmilləşdi və inkişaf etdi. 1970-ci illərdə DQM V ərazisində xalçaçılıq fabrikinin yeni filialları yaradılmışdı. Azərbaycan höküməti DQMV ərazisindəki xalçaçılıq kom binatlannı yeni 312 dəzgahlar və avadanlıqlarla təmin etdi. Burada istehsal olunan xalçalar orcinal və gözəl naxışlan əla yaradıcılıq üslubu, müstəsna dərəcədə davamlılığı ilə keçmiş SSRİ m əkanm da, İngiltərədə, İtaliyada, İsveçdə, D anim arkada, M isir Ərəb Respublikasmda və başqa xarici dövlətlərdə şöhrət qazanmışdı. Dünya bazarlarm da DQM V-də istehsal olunmuş xalçalar çox baha qiymətə satılır və Vilayətin büdcəsinə xeyli qazanc gətirirdi. 1970-1985-ci illərdə Xankəndi xalçaçılıq fabrikində istehsal olunan xalçalarm 90 faizi keyfiyyət nişam ilə buraxılırd48. Həmçinin, bəhs etdiyimiz illərdə, xalçanm istehsalmda da, böyük artım müşahidə edilmişdir. Məsələn, 1970-ci ildə DQMV-də 2 min kvadrat m etr xalça toxunm uşdursa, 1982-ci ildə 2745 kvadrat metrə, 1985-ci ildə isə 3 min kvadrat metrə çatm ışdır49. DQMV-də istehsal olunan xalçalar öz gözəlliyinə və davamlılığına görə dünya bazarlarında, müxtəlif beynəlxalq sərgilərdə və yarm arkalarda müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilmiş və şöhrət qazanmışdır. 1982-1983-cü illərdə DQMV-də inşa edilmiş sənaye sahələrindən birində Xankəndi süd kombinatmın yeni pendir sexi idi. Bəhs etdiyimiz dövrdə DQMV- də fəaliyyət göstərən süd kom binatm ın bütün sexləri Azərbaycan hökümətinin göndərdiyi yeni avtom at qurğularla təmin edildi və sexlər mexariikləşdirildi. 1960-cı illə müqayisədə 1970-ci ildə Xankəndi Süd K om binatm da tikinti, yenidənqurma işlərinə ayrılan vəsaitin həcmi 52,4 faiz artıq idi. Dövlətimizin göstərdiyi dərin qayğı nəticəsində DQM V-də 1970-1985-ci illərdə süd və süd məhsullan, pendir, yağlı brinza və yağ istehsalmda çox böyük artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1960-cı ildə DQMV-nin süd və süd m əhsullan kom binatm da 346 ton m al-qara yağı, 268 ton pendir və yağlı brinza istehsal edilmişdirsə, 1970- ci ildə bu göstərici artaraq 550 ton m al-qara yağı, 557 ton pendir və yağlı brinza, 1980-cı ildə 885 to n m al-qara yağı, 652 ton pendir və yağlı brinza, 1985-ci ildə isə 1960-cı illə müqayisədə yağ istehsah 2,7 dəfə artaraq 964 ton, pendir və yağlı brinza istehsah isə 2,8 dəfə artaraq 764 tona çatm ışdır50. DQMV-dəki süd kom binatında respublikada quru süd zərdabı hazırlayan yeganə sex işləyirdi. Dövlətimizin xaricdən aldığı avadanhqlar həmin sexdə quraşdırılmışdır. Süd və süd m əhsullannm adam başm a düşən istehsal 313 səviyyəsinə görə DQMV Azərbaycan SSR-in iqtisadi rayonlan arasm da ilk yerlərdən birini tuturdu. Burada istehsal olunan məhsullar, nəinki, yerli əhalinin təlabatmı ödəyir, hətta Ermənistana və tttifaqın digər regionlarma da göndərilirdi51. DQM V ərazisi tikinti xammal m ateriallan ilə zəngindir. O na görə də, burada yerli xammala əsaslanan inşaat m ateriallan sənayesinin müxtəlif sahələri yaranmış və inkişaf etmişdir. 1975-1980-ci illərdə DQMV ərazisində yeni əhəng, taxta-şalban, kərpic, kiramid sexləri yaradılmışdır52. Yeni yaradılan sexlər, əsasən, ermaıilərin daha çox kom pakt şəkildə məskunlaşdığı Xankəndi, Ağdərə və H adrud rayonlan ərazisində inşa edilmişdir. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti tərəfmdən lazımı və müasir avadanlıqlarla təmin edilən müəssisələrdə sıçrayışlı inşaat müşahidə edilmişdir. Belə ki, İ960-cı illə müqayisədə, 1985-ci ildə taxta-şalban istehsalı 4 dəfə (11,7 min kub metrdən 46,9 kub metrə), əhəng istehsalı 1,4 dəfə (7,1 min tondan 10,1 min tona), kərpic istehsalı 6 dəfə (325 milyondan 1973 milyonadək) artmışdır. Bütün bunlar isə Dağlıq Qarabağda tikinti abadlıq işlərinin genişlənməsinə güclü təkan vermişdir53. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti DQMV-də un və un məhsulları, şirniyyat sexləri, ət kombinatları, kolbasa sexi və başqa müəssisələr tikib əhalinin istifadəsinə verilmişdir. 1984-cü ildə DQMV-də istifadəyə verilmiş sənaye müəssisələrindən biri də, Xankəndi tikinti materiallan kombinatı nəzdində istehsal gücü 50 min kvadratmetr olan yeni xəttin-mərmər parçalannı emal edən konveyerin i p salınması olmuşdur. Konveyer 1985-ci ilin bütün texniki-iqtisadi göstəricilərini artıqlaması Uə yerinə yetirmişlər. Həmin müəssisənin işə salmması ilə mərmər istehsahnda əmək məhsuldarlığı 2,5 dəfə yüksəlmişdir. Təkcə, həmin müəssisədə 60 fəhlə işləyir ki, onlar öz üzərinə düşən bütün tapşm qları artıqlaması ilə yerinə yetirmişlər. Enerji tutum lu sahələrin inkişafı Azərbaycanda elektrik enerjisi istehsahnın artm asm ı tələb edirdi. XX yüzilliyin 70-ci illərində Azərbaycan höküməti DQM V-nin elektrik enerjisi ilə tam təmin olunması üçün əhəmiyyətli 314 işlər gördü. Ağdam-Xankəndi yüksək gərginlikli elektrik xətti vasitəsilə Mingəçevir SES-dən DQMV-nə verilən elektrik enerjisi artınldı. DQM V-nin özündə fəaliyyət göstərən Madagiz, Əsgəran, Sajan, Xankəndi Su Elektrik Stansiyaları və digər stansiyalar yeni avadanlıqlarla təmin edildi və onlann gücü artdı. 1970-ci illərdə Azərbaycan xalqının elektrik enerjisinə olan təlabatm ın ödənilməsinə H.Ə.Əliyev gərgin əmək və inadlı fəaliyyət sərf etmişdir. Ümummilli liderimiz həmin dövrü belə xatırlayır: «70-ci illərdə Azərbaycanm elektrik enerjisi ilə təmin olunması üçün çox səylər göstərilmişdi... Energetika sahəsində Azərbaycanda görulən işlər nəticəsində 5 min m eqavat elektrik enerjisi istehsal gücünə malik energetka sistemi yaratmışdıq. Biz, o dövrdə, ittifaq hökümətindən böyük vəsaitlər alıb Mingəçevirdə hər birinin gücü 300 meqavat olan 8 böyük enerji bloku yaratdıq. K ür SES inşa edildi. Yenikən SES-nın tikilməsi üçün 1979-cu ildə qərar qəbul olundu»M. 1970-1985-ci illərdə Tərtər SES, A raz SES, Şəmkir SES, Azərbaycan D R ES tikilib işə salmmışdı. Görülən işlər nəticəsində Azərbaycamn bütün regionlannm , o cümlədən, DQM V-nin şəhər və kəndlərinə, sənaye müəssisələrinə və tikintilərinə, kolxoz və savxozlanna lazımı səviyyədə elektrik enerjisi verildi. H ətta, bəhs etdiyimiz dövrə aid statistik m ateriallar nəzərdən keçirilərkən məlum olur ki, 1970-1985-ci illərdə DQM V-də elektrik enerjisi istehsalı 46,3 dəfədən çox artmışdı. Belə ki, 1970-ci ildə DQMV- də elektrik enerjisi istehsalı 1,6 milyon kilovat saata çatırdısa, 1980-ci ildə bu rəqəm 45,9 milyon kilovat saata, 1985-ci ildə isə dinamik inşaat edərək 74,1 milyon kilovat saata qalxmışdır. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, DQM V-də adam başm a düşən elektrik enerjisinə görə ümumrespublika səviyyəsində öndə getmişdir. Təkcə bir faktı qeyd edək ki, 1985-ci ildə Naxçıvan M uxtar Respublikasm da elektrik enerjisi, istehsalı 69,1 milyon kılovat saata çatmışdı. 1985-ci ildə Naxçıvan M R -da adam başm a 237 kilovat saat elektrik enerjisi düşdüyü halda, bu rəqəm DQM V-də 2 dəfə artıq idi (Adam başm a 463 klovat saat). Bütün bunlar isə DQM V-də enerji tutum lu sahələrin, xüsusilə, sənayeriin inkişafma və əhalinin m addi rifah halınm yaxşılaşmasma güclü təkan verdi. DQMV-nin çox hissəsini dağlıq sahə olmasma baxmayaraq Azərbaycan höküməti Vilayətdə energetika təsərrüfatmın inkişafı üçün xüsusi tədbirlər həyata keçırərək 1970-1985-ci illərdə 1300 kilometrlik yüksək voltlu elektrik xətti çəkilmişdir. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanda üçtərəfli elektrik təchizatı olan yeganə regiondur. Belə təchizat vilayətin elektrik enerjisilə daha yüksək dərəcədə etibarlı olmasım təmin edir. DQM V elektrik şəbəkəsi təsərrüfatı obyektlərin tikintisini təmin etmək üçün bir sıra xüsusi bölmələr, o cümlədən, iri təmir istehsal bazası təşkil edilmişdir55. 1970-1985-ci illərdə DQMV-də energetika obyektləri tikintisi böyük vüsət almışdır. Sərsəng SES-i nəinki lazımı qədər elektrik enerjisi istehsal edir, həm də bu mürəkkəb hidrotexniki qurğu Q arabağ düzündə 120 min hektar sahədə yeni əkinləri və çoxillik bitkiləri suvarmaq im kanm a malik idi. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Sərsənq Su anbarmm 130 metrlik tökmə bəndi dünyanın ən hündür bəndlərindən biridir. Sərsənq SES-mn hər il istehsal etdiyi 125 milyon kilovat saat elektrik enerjisı Zaqafqaziyamn vahid energetika sisteminə daxil olmuşdur56. Beləliklə, 1970-1985-ci illərdə Respublikamızm rəhbəri H.Ə.Əliyevin şəxsi təşəbbüsü, düşüncəsi və inadlı fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan SSR-in DQMV- də sənaye üstün, sürətlə və dinamik inkişaf etdi. Dağlıq 'Qarabağ sənayesi 1970-ci illə müqayisədə 1980-ci ildə 249 faiz, 1985-ci ildə isə 300 faiz artdı51. A panlan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunur ki, bəhs etdiyimiz illərdə, Dağlıq Qarabağ sənayesindəki göstəricilər istər ümumrespublika səvıyyəsində, istərsədə Naxçıvan M uxtar Respublikası ilə müqayisədə üstün olmuşdur. 15 il ərzində, DQM V sənayesi istehsal artım göstəricisinə görə, ümumrespublika səviyyəsini 3 dəfə ötüb keçmişdir58. 1986-cı ilin sonralannda Vilayət sənayesi istehsal fondlarımn dəyəri 140,2 milyon m anat təşkil etmiş və 1980-ci illə müqayisədə 55,6 faiz artmışdır ki, bu da bütövlükdə respublika üzrə olan rəqəmdən 46,5 faiz çoxdur. 1985-ci ildə DQM V sənayesində 10 min nəfər və ya 1923-cü illə müqayisədə 50 dəfədən çox adam çahşırdı ki, bundan 52 faizi qadm idi. Əhalinin hər 10 min nəfərinə düşən sənaye işçilərinin sayına görə DQMV Yüklə 48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|