AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

2. DQMV-də zorakı kollektivləşdirmə və onun sosial-iqtisadi nəticələri
Sovet  imperiyasınm  iqtisadi  təməli'mi  qurmaq  üçün  fərdi  kəndli  təsər- 
rüfatlarınm  kollektiv təsərrüfat halmda yenidən  qurulması  təJəb olunurdu.  Kənd
65

təsərrüfatmın  sosialistcəsinə  yenidən  quruiması  -   kollektivləşmə  Azərbaycanın 
20-30-cu illər tarixinin  ən  dəhşətli  səhifələrindəndir.  Bu illər  Azərbaycan  SSR-in 
DQMV-nin  tarixinə ən  ağır,  əzablı  və  dəhşətli  dövr  kimi  daxi)  olmuşdur.  Sovet 
dövləti  bu  işə  sənaye,  nəqliyyat  və  əsaslı  tikinti  sahələrində  olduğu  kimi  kənd 
təsərürüfatı  sahəsində  də  torpağın,  kənd  təsərrüfatı  alətlərinin,  qoşqu  qüvvələ- 
rinin miliiləşdirilməsi işindən başladı.
Sovet  hakimiyyətinin  təşkili  və  möhkəmləndirilməsi  uğrunda  mübarizə 
prosesində  iqtisadiyyat  sahəsində  həyata  keçirilən  tədbirlər  içərisındə  Azərbay- 
can İnqilab Komitəsinin torpağm milliləşdirilməsi  haqqmda 5 may tarixli dekreti 
mühüm  yer  tuturdu69.  1920-ci  ilin  may-iyun  aylarmdan  Dağlıq  Qarabağ 
bölgəsində  mülkədar  torpaq  mülkiyyəti  müsadirə  olunmağa  başladı.  1920-ci  il 
iyulun  26-da  Şuşada  birinci  kəndli  qurultayı,  oktyabrxn  18-də  Xankəndində, 
noyabrm  4-də  Ağdərədə  kənd  fəallannm  toplanışmda70  torpağın  və  təsərrüfat 
alətlərinin  milliləşdirilməsi  məsələsi  müzakirə  edildi.  1920-ci  ilin  sonunda  Şuşa 
qəzasmda  1720  desyatin,  Hadrut,  Xocavənd  bölgələrində  2800  desyatin  torpaq 
sahələri milliləşdirildi.
Azərbaycan  İnqilab  Komitəsinin  1920-ci  il  maym  15-də  verdiyi  dekretə 
əsasən  Dağlıq  Qarabağın  bütün  meşə  zolaqları,  sulan  dövlət  mülkiyyətinə 
çevrildi.  Torpağın, suların  və  s.  milliləşdirilməsi sinfı, milli  ziddiyyətlərin  kəskin- 
ləşməsi  şəraitində  həyata  keçirilirdi.  1920-ci  ildə  Dağlıq  Qarabağm  bütün 
kəndlərində  milli  zəmində  toqquşm alar  baş  verirdi.  Bu  toqquşm alar  dağıdılmış 
kənd  təsərrüfatını  bərbad  bir  vəziyyətə  salmmasma  gətirib  çıxardı.  1921-ci  ildə 
bütün  kənd  təsərrüfatı  bıtkiləri  sahəsi  1913-cü  ildəkinə  nisbətən  38  faiz  dənli  və 
paxlalı  bitkilər,  32  faiz71, iribuynuzlu ma]-qaranın  sayı  1916-cı  ildəkinə  nisbətən
1921-ci ildə 39 faiz, xırdabaş heyvan  isə, 2 dəfədən çox azalmışdır.
Sovet təsərrüfat sisteminin təşkili  işinin  planlı qaydada apannaq iiçün  1920-ci 
ilin  avqustunda  Azərbaycanm  SSR  Xalq  Torpaq  Komissarlığmm  (XTK) 
nəzdində kolxoz   və sovxoz şöbələri  yaradıldı.  Kolxoz quruculuğu üçün  tədbirlər 
həyata  keçirilməsi  Dağlıq  Qarabağda  torpaq  şöbələri  nəzdində  xüsusi  kolxozlar
66
bölməsi  təşkil  olundu.  Sovet  təsərrüfatı  yaratm aq  üçün  «əsasnamə»  hazırlandı. 
Sovet təsərrüfat quruculuğu üçün ştat vahidi müəyyən edildi və vəsait aynldı.
1920-ci  il avqustunda Bakıda  Azərbaycan XTK torpaq komitələri sədrlərinin 
qurultayı  keçirildi.  Qurultayda  bəy,  xan,  məscid  və  kilsə  torpaq  sahələrinin 
tamamilə müsadirə olunması barədə qərar qəbul edildi72.
A K  
(b)P  1921-ci  ilin  oktyabrında  keçirilən  II  qurultayında  da  sovet 
təsərrüfatı quruculuğu məsələlərinə toxunuldu. Qurultay respublikada olan ən iri 
təsərrüfatlarda  sovet təsərrüfatının  yaradılmasmı  irəli  sürdü.  1920-ci  il iyunun  3- 
də  Xankəndi  yaxmlığmda  olan  bağçıhq  və  bostançılıq  sahələri  sovxozlara 
çevrildi.  1920-ci  il  iyunun  4-də  Şuşa qəzasmda  nümunəvi  təsərrüfatlarda  sovxoz 
təşkil  etmək  üçün  tədbirlər  görüldü.  İyunun  sonunda  Xankəndində,  iyul-avqust 
aylarında  Hadrutda,  Əsgəranda  sovet  təsərriifatı,  sentyabrın  5-də  Cavanşir 
qəzasmda  Nurbəyova  məxsus  olan  torpağın  ən  yaxşı  hissəsində  Daş-Arx 
maldarlıq sovxozu yaradıldı73.
YİS-ə  keçidlə  əlaqədar  yranmış  kolxoz  və  sovxozlann  ömrü  çox  çəkmədi.
1922-ci  il  martın  1-də  müvəqqəti  olaraq  bölüşdürülməmiş  və  ehtiyat  fondunda 
qalmış  torpaq  sahələrinin  müddəti  3  ildən  yuxarı  olmaq  şərti  lə  müqavilə 
əsasında, xüsusi şərtlərlə icarəyə verildi.  1922-ci il iyunun 3-də Dağhq Qarabağda 
olan bağların bir hissəsi keçmiş sahiblərinə qaytarıldı74.
Dağlıq  Q arabağda  sovet  təsərrüfatları  ilə  yanaşı  artellər,  kommunaların 
yaradılmasma  da  cəhdlər  olundu.  1920-ci  il  avqustun  22-də  kənd  təsərrüfatı 
artelinin,  avqustun  24-də  isə  kom m unalann  yaradılması  barədə  nizamnamə 
qəbul  edildi75.  Burada  artelə  və  ya  kommunaya  daxil  olanlann  hüquq  və 
vəzifələri  müəyyən  olundu.  Kollektiv  təsərrüfat  yaratm aq  məqsədi  ilə  Bakıdan 
respublikanm ayn-ayrı qəzalarına xüsusi təlimatçı qruplar göndərildi.  1921-ci ilin 
aprel  ayında  Azərbaycan  SSR  XTK-nm  bilavasitə  göstərişi  ilə Dağlıq  Qarabağa 
26 nəfər nümayəndə göndərilmişdir.  Həmin  nümayəndələrin  cəmisi  8 nəfəri  kənd 
təsərrüfatı mütəxəsisləri idi76.
67

1921-ci  il  maym  28-də  Azərbaycan  SSR  XTK-nm  kollegiyasmda  komissar- 
lığm  kolxozlar  şöbəsi  və  onun  yerli  orqanları  haqqında  «əsasnamə»  qəbul 
olundu.
1921-ci  il  17 m art tarixli dekretlə «bütün növ məhsul inhisarmm ləğv edilməsi 
haqqında» verilmiş dekretə əsasən  Dağlıq Qarabağm bütün nahıyyələrində ərzaq 
sapalağı  ləğv  olundu77.  Dağlıq  Qarabağm  şəhər  və  kəndlərində  də  «Çanaq» 
tətbiq  edildi.  Kənddə  artel,  kommuna  quruculuğu  işləri  genişləndirildi.  Dağlıq 
Qarabağda  ilk  artel  Şükürbəyli,  Lisaqor,  Ağdərə,  Tağlar,  Güney-Qaya, 
Xocavənd,  Çartaz,  Tuğ,  Həsənabad,  Marquşevan,  Dəmirli  və  s.  kəndlərində 
yaradıldı. Aparılan hesablamalara görə  1921-ci ilin yaz əkin kompaniyası zamanı 
Dağlıq  Qarabağda  olan  26  min  fərdi  kəndli  təsərrüfatmın  2,9  faizi  artellərdə 
birləşdirilmişdi.  Bu artellərin 89 xışı,  13  kotanı, 200 baş qoşqu qüvvəsi var idi.
Respublikanm  bir çox bölgələrində olduğu kımi Dağlıq Qarabağda da,  artel- 
lərə,  kommunalara,  kolxoz  və  sovxozlara  daxil  olmaqla  öz  mülklərini  qoruyub 
saxlamağa cəhd edən,  iri torpaq sahibləri, varlı kəndlilər də az olmamışdır.  1921- 
1926-cı  illərdə  Vilayətin  Çaylı,  Aşağı  Orataq,  Həsənqaya,  Xanabad,  Banazur, 
Tağasir,  M arquşavan,  Zamzur,  Tağ  və  b.  kəndlərdə  117  nəfər  iri  təsərrüfat 
sahibləri  bu  cür  üsullardan  istifadə  etməyə  cəhd  göstərmişlər78.  1923-cü  ilin 
yazında  respublika  XTK-nm,  Vilayət  partiya  və  təsərrüfat  orqanlan  ilə 
apardıqları  yoxlama  zamanı  məlum  olmuşdur  ki,  50  nəfərdən  çox  iri  torpaq 
sahibləri  artel,  kommuna,  kolxoz  yaratmışdır.  Xocavənddə,  Ağdərədə,  Xan- 
kəndində  təşkil  olunan  artel  yalntz  qolçom aq  və  onların  qohum larından  ibarət 
idi.  H adrut kəndində «Şəfəq», Banazurda yaradılan «Bolşevik» artelinə ancaq iri 
torpaq sahibləri cəlb oiunmuşlar79.
Dağlıq  Qarabağda  1920-1921-ci  illərdə  artel,  kommuna  və  sovxozların 
yaradılması  işi  qismən  sürətlə  getmişdir.  1922-ci  ilin  sonu  və  1923-cü  ilin  payı- 
zında  bu  təsərrüfatların  çoxu  dağıdıldı.  1925-1926-cı  təsərrüfat  ilindən  başlaya- 
raq artel və sovxozlarm yaradılması işində yenidən canlanma yarandı80.
D ağlıq  Q arabağda  kollektiv  təsərrüfat  form alannm   yaradılması  şərti  olaraq 
bir neçə mərhələyə bölmək mümkündür.  Onun  ilk  mərhələsi  1921-26-cı illər kimi
68
qiymətləndirmək  olar.  Bu  vaxt  yaradılmış  kollektiv  təsərrüfatlar  içərisindən 
kommunalar,  artellər  və  ilk sovet təsərrüfatları  daha  çox  yer  tuturdu.  Bu  illərdə 
respublikada 
132  kommuna,  46  kənd  təsərrüfatı  arteli,  40-a  yaxın  sovet  təsər- 
rüfatian 
yaradılmışdır81.  1921 -1926-cı  illərdə  Dağlıq  Qarabağda  6  sovet 
ləsərriıfatı, 
16  artel,  7  kommuna  var  idi.  Bunlar  270  təsərrüfatı,  890  desyatin 
vararlı 
torpaq  sahələrini,  2000  baş  mal-qaranı  özündə  birləşdirirdi.  Bu 
tosərrüfatlar 
xırda  təsərrüfatlar  olduğundan  uzun  müddət  fəaliyyət  göstərə 
bilmədi. 
1925-1926-cı  illərdə Vilayətdə cəmisi  bir neçə sovxoz və kolxoz fəaliyyət 
göstəı irdi. 
1920-ci  illərin  ortalarından  DQMV-də  tədricən  kommunalar,  xırda 
artellər 
ləğv olunmağa başlandı.
1926-cı  ildən  kolxozlarm  və  sovxozların  fəaliyyətində  qismən  canlanma 
yarandı. 
Bu  illərdə  Dağlıq  Qarabağm  şəhər  və  kəndlərində  ən  çox  yoldaşlıq 
cəmiyyətləri  inkişaf edirdi  ki,  bunlann  sayı  12-yə çatmışdı.  1926-cı ildə Vilayətdə 
6  təsərrüfat  arteli,  2  bağçılıq  fəaliyyət  göstərirdi.  Ümumi  kollektiv  təsərrüfatın 
sayı  isə  21 
idi82. 
1926-cı  ildə  sənaye  sahəsində  olduğu  kimi  kənd  təsərrüfatı 
sahəsində  də  xüsusi  canlanma  yarandı.  1924-1926-a  illərdə  taxıl  əkini  sahəsi  58 
faiz, 
mal-qaranm  ümujni  sayı  43  faiz,  texniki  bitkilərin  səpini 
isə 
32  faiz 
artm ışdır83. 
Bu  artım,  DQMV-nin  şəhər  və  kəndlərində  təbəqələşməni 
gücləndirirdi.  Vilayətin  təsərrüfat  həyatmda  və əhalinin sosial vəziyyətində  yara- 
nan 
nisbi canlanma, siyasi gərginliyin güclənməsinə səbəb oldu.
Azərbaycan  K(b)P-nin  VIII  qurultaymm  (noyabr  1927-ci  il)  «Kənddə  iş» 
haqqmda  qəbul  etdiyı  qətnamədə  deyilirdi:  «Kəndin  kollektivləşdirilməsi  bizim 
əməli  şüarımız olmalıdır»84.
ÜİK(b)P-nm XV qurultayımn (dekabr  1927-ci il) «kənd təsərrüfatmın  kollek- 
tivləşdirilməsi  haqqmda»  qərarı  kolxoz  quruculuğunu  genişləndirilməsinə  yeni 
bir mərhələ oldu.  Bu mərhələdə başlıca  diqqət  kənddə kapitalist ünsürləri  adlan- 
dırılan  təbəqə  üzərinə  hücumu  genişləndirmək  və  onlan  ləğv  etmək  xəttinin 
həyata  keçirilməsinə  yönəldildi.  Qurultaydan  bir  qədər  sonra  Bakıda  kollektiv 
təsərrüfat  nümayəndələrinin  ümumrespublika  qurultayı  (fevral-mart  1928-ci  il) 
çağrıldı.  Qurultayda  kollektiv  təsərrüfatların  təsərrüfat  sahələrini  genışləndir-
69

mək,  yer quruluşu işlərini nizama salmaq,  bu məqsədlə kredit ayırmaq haqqmda 
qərar  qəbul olundu.  Qurultay,  eyni zamanda  kolxoz  quruculuğu  işinə  bilavasitə 
rəhbərlik etmək üçün mərkəzi idarə -  «kolxozsentr»in yaradılması  barədə də gös- 
təriş verdi85.
Qeyd etmək lazımdır ki,  kollektivləşmə bolşevik  partiyasmm həyata keçirdiyi 
ikinci iqtisadi  islahat  idi.  Bu islahatın əsl mahiyyəti kənddə çoxukladhlıqın  ləğvi, 
xırda  kəndli  təsərrüfatmm  ləğv  edilməsi  zorla  kollektivləşmə  idi.  Kolxozlar  3 
formada -  kommuna,  arte)  və  tözlar formasmda  yaradıhrdı.  K om m una -  isteh- 
salın,  hətta  məişətin,  artel  -   əsasən  istehsal  vasitələrinin  (torpaq,  avadanhq,  iş 
heyvanlarımn) ümumiləşdirilməsi, tozlar isə torpağı birgə becərmək növü idi.
XV  qurultaydan  sonra  kollektiv  təsərrüfatların  genişləndirilməsinə,  onlarm 
texniki  bazalarınm  gücləndirilməsinə  diqqət  artınldı.  Kənddə  varlı  təbəqələrin 
üzərinə  hücum  güdəndirildi.  Bu  məqsədlə  qəza  partiya  komitəsinin  işini 
yoxlamlmasma da diqqət  artırıldı.  1928-ci  ildə Şuşa,  Xankəndi, Ağdərə,  Hadrut 
partiya  komitələrinin  işi  Azərbaycan  K(b)P  M K tərəfmdən yoxlanıldı.  Yoxlama 
zamanı yerlərdə gedən sosial-siyasi proseslərə ciddi diqqət verildi85.
1928-ci  ildə  kənddə  aparılan  vergi  siyasəti  kəndliləri'dilənçi  kökünə  gətirib 
çıxarmışdı.  1929-cu  ilin  əvvəllərində  respublikanın  13  qəzasında,  o  cümlədən 
DQMV  üzrə  fərdi  kəndli  təsərrüfatlannın  vahid  kənd  təsərrüfat  vergisinə  cəlb 
olunması  məsələsinə  baxılan  zam an  məlum  olmuşdur  ki,  yoxlamlan  təsərrüfat- 
larımn  hər  birinin  üzərinə  qoyulacaq  vergi  nəzərdə  tutulduğundan  iki  dəfə  və 
bəzən  hətta  üç  dəfə  artıq  alınmışdır.  Bu  iş  DQMV-nin  azərbaycanlılar  yaşayan 
kəndlərində  daha  kobud  form ada  pozulmuşdur.  1928-ci  ilin  dekabr  aymda 
Şuşanm  Daşaltı  kəndində,  H adrut  bölgəsinin  Banazur,  Daşbaşı  kəndlərində 
«gəlmə»  adı  altında  kəndlilərin  yandan  çoxu  vergidən  azad  olduğu  halda, 
Malıbəyli,  Əsgəran,  Qaradağlı  kəndlərində  əhalinin  hamısmdan  nəzərdə tutulan 
vergi  norm asından  iki  dəfə  çox  vergi  toplanm ışdır87.  1928-ci  ilin  payızmda 
Vilayətdə 256 nəfər varlı kəndli sıyahıya götürülmüş,  onlaruı əmlakları əllərindən 
alınmışdır.  Beləliklə,  qolçom aqlara  qarşı  aparılan  «sinfı  mübarizə»  istər  şəhərdə 
və istərsə də kənddə sosial-siyasi vəziyyətə ağır təsir göstərdi.
70
Azərbaycamn  hər  yerində  olduğu  kimi  Dağlıq  Qarabağda  da  kollektivləşmə 
dinə,  milli  ənənələrə  qarşı  mübarizə  ilə  müşayət  olunmuşdu.  Bu  prosesdə 
DQMV-dəki  məsçidlər  ya dağıdıhr,  ya da  anbara,  kluba,  kitabxanaya  çevrilirdi. 
Qadmlarm  çadraları  əllərindən  ahnırdı.  Milli-dini  adət-ənənələrimiz  qadağan 
edilirdi.  Bu  baxımdan  DQMV-i  Azərbaycanda  birinci  yerdə  dayanırdı.  Çünki 
DQMV-nin ali hakimiyyət orqanlarm da işləyənlərin demək olar ki, hamısı qeyri- 
azərbaycanlılar idi.
Ölkədə  yaranan  belə  bir  vəziyyət  kəndlilərin  kütləvi  çıxışlarma  səbəb  oldu.
1929-cu  ildə təkcə  DQMV-də  30-dan çox kəndli  çıxışı,  II silahlı  toqquşma  qeydə 
ahnmışdır88.
1930-cu  il  yanvarın  11-də  «Pravda»  qəzetinin  «Qolçomaqları  bir  sinif  kimi 
ləğv etmək  günün  vacib məsələsidir» adlı baş məqaləsi Azərbaycamn  hər yerində 
olduğu  kimi  Dağhq  Qarabağda  da  qolçomaqlara  qarşı  mübarizə  təbliğatı  geniş 
vüsət aldı.  Bütün ölkədə olduğu kimi,  Dağlıq  Qarabağda  da  qolçomaqlara  qarşı 
mübarizə  əsasən  üç  istiqamətdə,  antisovet,  antibolşevik,  əksinqilabçı  bayrağı 
altmda  aparıhrdı.  Bu  qəbildən  olan  adamlar  ailə  başçısı  olarsa  güllələnir,  ailə 
üzvləri  Sibirə,  Orta  Asiyaya  sürgün  edilirdi.  Kəndlərin  digər  şübhəli  adamları 
respublikanm daxilində ayrı-ayn regionlara köçürülürdülər. Bundan istifadə edən 
ermənilər  Dağlıq  Qarabağdan  azərbaycanhlarm  kütləvi  köçürülməsini  təşkil 
etmişdilər.
İqtisadi  cəhətdən  geridə  qalmış  rayonlarda  ən  çox  əyintilərə  yol  verildiyinə 
görə  ÜİK(b)P  MK-si  1930-cu  il  fevralın  20-də  «İqtisadi  cəhətdən  geridə  qalmış 
milli  rayonlarda  kollektivləşmə  və  qolçomaqlara  qarşı  mübarizə  haqqında» 
xüsusi  qərar  qəbul  etdi89.  M K  xəbərdarlıq  etdi  ki,  bu  rayonlarda  əsas  diqqət 
kollektivləşmənin  yüksək  faizi  dahsınca  qaçmaq  deyil,  kütləvi  kollektivləşdirmə 
üçün  təşkilati-siyasi  və  iqtisadi  zəmin  yaratmağa  yönldilməlidir.  Sosializmin 
bütün  cəbhə  boyu  hücumu  ilə  bərabər  kənddə  «sinfı  düşmən»  hesab  olunan 
bacarıqh  təsərrüfatçılara,  «kulak»  adlandırılan  adamlara  qarşı  mübarizə 
genişləndirildi.  Bu  məqsədlə  1929-cu  ilin  sonu,  1930-cu  ilin  əvvəllərində 
respublikamn  kəndlərinə və o  cümlədən  Dağhq Qarabağa  «Mərkəzdən»  partiya,
71

sovet  işçiləri,  bacanqh  fəhlə adı  altmda  xüsvsi  təlimat  keçmiş  200 nəfərdən  çox 
nümayəndə  göndərildi90.  Bu  nümayəndlərin  böyük  əksəriyyəti  milliyyətcə 
ermənilər idi. Yerli partiya, sovet orqanlarmın rəsmi nümayəndələri ilə Vilayətdə 
«yad ünsürlər» adlandırılan adam lara qarşı mübarizə aparıldı.
Sosializmin  bütün  cəbhə  boyu  hücumu  düşmən  adlanan  sinfı  qüvvələr 
tərəfındən kəskin müqavimətlərlə qarşılandı.  DQMV-də azərbaycanlılar yaşayan 
kəndlilərinə  qarşı  kütləvi  represiyalar  baş  verdi.  Vilayətin  bütün  partiya,  dövlət 
orqanları  bir növ erməniləşdirildi.  1930-cu ilin sonu  1931-ci ilin əvvəllərində olan 
m əlumatlara  görə  Xankəndi,  Xocavənd,  Ağdərə,  Hadrut  rayonlarm da  fəaliyyət 
göstərən  partiya  və  sovet  orqanlannda  çalışan  adamlar  əsasən  ermənilərdən 
ibarət  idi91.  Yerli  partiya  orqanları  Vilayətin  bütün  əhalisini  siyasi  sayıqlığa, 
dövlət  idarə  orqanlarm ı  bürokratik  ünsürlərdən  qorumağa  qarşı  mübarizəyə 
çağırırdı.  Bu  çağırış  azərbaycanlılarm  kütləvi  şəkildə  dövlət  və  partiya 
orqanlarm dan  qovulması  ilə nəticələndi.  Beynəlmiləlçilik  bayrağı  altında  həyata 
keçirilən bu tədbirlər Vilayətdə qorxulu bir vəziyyətin yaranmasma səbəb oldu.
1930-cu  il  aprelin  3-də  Stalin  «Pravda»  qəzetində  «Kolxozçu  yoldaşlara  ca- 
vab»  adlı  məqaləsində  yazırdı:  «Qolçomaq  Sovet  hakimiyyətinin  düşmənidir. 
Onunla bizim aramızda sülh  yoxdur və ola bilməz.  Qolçomaqlar barəsində bizım 
siyasətimiz onları bir sinif kimi ləğv etmək siyasətidir».  O, qolçomaqları kənddən 
qovmağa, cismani məhv etməyə çağınrdı. Belə bir göstəriş nəticəsində DQMV-də 
1930-cu  illərin  əvvəllərində  varlı  kəndli  təsərrüfatlarmm  6  min  hektar  torpaq 
sahəsi  və 2  min  baş mal-qarası  müsadirə olundu92.  Buna görə də orta və ya  varlı 
təsərrüfat  sahibləri  m al-qaralarmm  müsadirə  olunmaması  üçün  ya  kəsir,  ya  da 
dəyər-dəyməzinə  satırdılar.  1930-cu  ilin  yanvannda  SSRİ  M İK  və  XKS  mal- 
qaralırın kəsilməsinə qarşı mübarizə aparm aq haqqında qərar qəbul etdi.
1930-cu  ilin  fevralmda  «Qolçomaq  təsərrüfatlarınm  özbaşma  köçməsinin  və 
onlar  tərəfindən  əmlakın  satılmasının  qadağan  edı'lməsi  haqqm da»  qərar  qəbul 
edildi93.  Respublikanm  yerli  idarə  orqanlarm a  tapşırıldı  ki,  özbaşına  köçən  və 
əmlakını  satan  qolçom aqlann  əmlakı  dərhal  müsadirə  edilsin.  Beləliklə,  hər  bir 
təqiblərə  və  təzyiqbrə  məruz  qalan  kəndlilərin  özbaşına  yerdəyişməsi  qadağan
72
ofundu.  Bu,  əslində  təhkimçilik  hüququnun  tətbiq  olunması  və  onun  yeni 
forması  demək  idi.  Digər  tərəfdən  kənd  «fəallan»  tərəfmdən  məcbur  edilən 
kəndlilər  onlarm  kəndlərdən  qovulmasını  və  məhkəmə  məsuliyyəıinə  cəlb 
olunmasım  tələb  edirdilər.  Beləliklə,  qolçomaq  adı  altmda  kənd  varlılarına  və 
hətta  ortabablara  qarşı  mübarizə  başlandı.  Belə  bir  mübarizənin  gedişində  öz 
fərdi  təsərrüfatlanndan  asanlıqla  ayrılmaq  istəməyən  ortabab,  qolçomaq  adı 
altında  məhv  edilməyə  başladı.  Kəndli  təsərrüfatmm  kollektivləşdirilməsi  ərofə- 
sində  «kulak»  təsərrüfatmın  sayı  2,7  faiz  göstərilsə  də,  ilkin  hesablam alara  görə 
həmin təsərrüfatlarm sayı bundan iki dəfə çox hesaba alınmışdır. Şuşada,  H adrut 
və Əsgəran  ətrafmdakı  kəndlərdə qolçomaq  təsərrüfatı  olmadığı  bir halda  1930- 
cu  ilin  yazmda  bu  bölgələrdə  300  nəfərə  qədər  iri  təsərrüfatçınm  olması  qeydə 
almmışdır94.  1931-ci ildə DQMV-də qolçoıtıaqlann sayı süni şəkildə bir neçədəfə 
artıq  şəkildə  qeydə  alındı.  Bu  qeydə  alınan  iri  təsərrüfatçılarmm  böyük 
əksəriyyəti azərbaycanlılar idi.
Azərbaycan  K(b)P  M K   bürosunun  1930-cu  il  11  avqust  tarixli  qərannda 
varlı  təsərrüfatlara  qarşı  mübarizənin  genişləndirilməsi  mühüm  bir  vəzifə  kimi 
qoyulmuşdur9’.  Vilayət, rayon və şəhər partiya komitələrindən tələb olunurdu  ki, 
avqustun  18-dən  gec  olm ayaraq  qolçomaq  həyətləri  üzərində  nəzarəti  ciddi 
şəkildə  gücləndirib,  onlarrn  artıq  əmlakları  müsadirə  olunsun96.  Dövlət  taxıl 
tədarük  plamnı  ödəməyən,  bu  işdən  boyun  qaçıran,  sabotaclıq  edən  varlı  kənd- 
lilərə  qarşı  bir  həftə  müddətinə  inzibati  aktlarm   tətbiq  olunmasını,  qolçom aq 
təsərrüfatlarım yenidən qeydə almağı Dövlət Siyasi orqanlarm a tapşırdı.
Beləliklə,  1931-ci  ilin  altı  ayı  ərzində  Azərbaycanda  4642  varlı  kəndli 
təsərrüfatı  məhv  edilmişdir.  Bəhs  olunan  dövrdə  DQM V-də  396  varlı təsərrüfatı 
dağıdılmışdır97.  Dağlıq  Qarabağda  qeydiyyata  alınan  varlı  kəndlilərin  böyük 
əksəriyyəti  öz  yerlərindən  Sibirə,  Qazaxıstana  «kulak»  arxipelaqlanna  sürgün 
edilmiş,  bir  hisəssi  isə  məhkəmə  məsuliyyətinə  cəlb  olunmuş,  qalanları  isə 
əm lakdan məhrum edilmişlər98.
T ədqiqatlardan  məlum  clur  ki,  Dağlıq  Qarabağın  şəhər  və  kəndlərində  ət, 
yun  tədarükü  inzibati  yollarla  aparılmışdı.  Ət,  yun  tədarükü  apanlarkən  çox
73
i

hallarda  onun  varlı  və  yaxud  yoxsul  olmaları  belə  nəzərə  almnurdı.  Xocavənd 
rayonunun  Çardaxlı,  Hadrut  rayonunun  Banazur,  Zamzur  kəndlərində  ət 
tədarükü  zamanı  kəndlilər  bir  növ  qarət  olunmuş,  onlarm  mal-qaraları, 
donuzları  belə əllərindən almmışdır.  Bir çox hallarda «xalq düşməni» adı  altında 
kəndlilərin əmlakı hərraca qoyulurdu.  Bu  cür represiyaya məruz qalmamaq üçün 
az-çox  ımkanlı  kəndlilər  mal-qaralannı  tələf edir,  öz  əmlaklarmı  bir  növ  dağı- 
dırdılar.  İmkanlı  kəndlilərin  böyük  bir  hissəsi  özlərini  qolçomaq  damğasmdan 
xilas etmək üçün kolxozlara girir,  təsərrüfat işində fəallıq göstərməyə çahşırdılar. 
ÜİK(b)P  M K  14  m art  tarixli  qərarmdan  sonra  1930-cu  il  aprelin  14-də  «Azər- 
baycanda  kolxoz  hərəkatmdakı  səhvlər  və  əyintilər  haqqm da»"  qəbul  olunmuş 
qərarda 
Respublikanın 
bir 
çox 
bölgələrində 
və 
habelə 
DQMV-də 
kollektivləşmənin  gedişində yol  verilmiş  səhvlər,  nöqsanlar qeyd  olundu.  Həmin 
ilin yayında kütləvi şəkildə kolxozlara girən kəndlilərin çoxu  1930-cu lin sonunda 
kolxozlardan  çıxdılar.  AK(b)P  M K-nm  məlum  qərarmda  göstərilrdi  ki, 
«rəqəmlər arxasmca qaçan bir sıra yerli təşkilatlar qolçomaqlıqdan salmaq işində 
çox  ağır  səhvlərə  yol  vermişlər».  Aparılan  elmi  araşdırmalara  görə  1930-cu  ildə 
DQMV-də  kəndli. təsərrüfatımn  10-12 faizi  qolçomaq  təsərrüfatı  hesab olunmuş, 
onların çoxu seçki hüquqlarından məhrum edilmişdir100.
1930-cu  ilin  sonundan  başlayaraq  DQMV-də  kolxoz  hərəkatı  yenidən 
canlandı.  1931-ci  ilin  yaz  əkin  kompaniyası  zaman  kollektivləşdirmənin  faizi
11,9-dan  16,2-yə  çatmışdır.  1932-ci  ilin  sonunda  Dağlıq  Qarabağda  kəndli 
təsərrüfatlarmm  yarıdan  çoxu  kolxozlara  daxil  olmuşdur10'1.  Kollektivləşmənin 
faizi artdıqca kəndli əməyinin istismarı da güclənirdi.
Dağlıq  Qarabağda  kolxoz  quruculuğunda  yol  verilən  əyintilər  və  səhvlər, 
zorakılıq  və  inzibatçılıq,  qolçomaqlara,  varlı  və ortabab  kəndlərinə  qarşı  çevril- 
miş  kobud,  qeyri insani  tədbirlər  kəndlilərin kütləvi narazılığma səbəb olurdu102.
1930-cu  ilin  birinci  yarısmda  sovet  rejiminə  və  kollektivləşməyə  dinə  milli  adət- 
ənənələrin  məhv  edilməsinə  qarşı  kəndli  üsyanları  və  müqavimət  hərəkatı 
başlanm ışdır103.  1931-ci  ildə  DQMV-də  kollektivləşməyə  qarşı  bir  neçə  qaçaq 
dəstəsi  mübarizə  aparırdı104.  Qaçaq  dəstələrinin  müqaviməti  ot  və  saman
74
tayalanna  od  vurmaqla,  m al-qara  süriilərini  aparm aqla,  kənd  təsərrüfatı 
m aşmlannı  xarab  etməklə,  torpağm a  sahİb  duran  vəzifəli  şəxsi  öldürməklə 
davam edirdi105. Sovet hökumət orqanları bu hərəkatı hərbi hissələr vasitəsilə çox 
amansızlıqla  yaratmışdılar.  Aparılan  hərbi  əməliyyatlar  zamanı  ələ  keçirilmiş 
qaçaq üzvlərinin bir hissəsi güllələnmiş, qalan hissəsi isə cəza düşərgələrinə, Sibirə 
və Q azaxıstana sürgün edilmişlər106.
1933-1937-ci  illərdə  qolçomaqlara  qarşı  mübarizə  «kənddə  qolçom aqlara 
qarşı  kolxozlar  uğrunda»  şüan  altmda  həyata  keçirilməyə  başladı.  Bu  dövrdə 
partiya,  sovet  və hüquq  mühafizə  orqanlarmm  başlıca  hədəfı  varlı  kəndlilər  idi. 
Vilayətdə  kollektivləşmənin  faizi  artdıqca  qolçomaq  damğasma  məruz  qalan 
kəndlilərin  də  sayı  artırdı.  Kənddə  partiya  və  sovet  orqanlarm dan  tələb  edilirdi 
ki,  «bütün  cəbhə  boyu  qolçomaqlarm  üzərinə  hücumu  gücləndirməli,  bütün 
sahələrdə onların müqavimətini qırmalı».
Zorakılıq  yolu  ilə  yaradılan  kolxoz,  sovxoz  və  M TS-lar  Vilayətin  iqtisadi 
tələblərinə cavab vermirdi.  Bunun  nəticəsi olaraq  1933-1934-cü  illərdə  ölkədə və 
o  cümlədən  DQMV-də  güclü  aclıq  baş  verdi.  Aclığın  bilavasitə  təsiri  ilə 
Ermənistan  SSR-dan  təkcə  DQMV-nə  450  ailə  köçüb  gəlmişdir107.  Dağlıq 
Q arabağdan isə məqsədyönlü şəkildə Cəbrayıl, Qaryagin,  Şamaxı, Gəncəyə çoxlu 
azərbaycanlı  ailələri  köçürülmüşdür.  Ölkədə  baş  verən  belə  bir  böhranlı 
vəziyyətdən  çıxmaq üçün  bir  sıra  tədbirlər  görüldü.  Vilayətdə  kolxozlara  zor  ilə 
cəlb  olunan  və  bu  təsərrüfatda  ürəklə  çalışmayanlara  qarşı  kəskin  mübarizə 
aparıldı.  Sovxozların  və  MTS-lərin  yanmda  siyasi  şöbələr  yaradıldı.  Siyasi 
şöbələrdə  işləmək  üçün  kəndə  çoxlu  yeni  qüvvələr  göndərildi.  Siyasi  şöbələr 
kolxoz,  sovxoz və  MTS-m  möhkəmləndirmək  üçün  tədbirlər  gördü.  Elliklə  kol- 
lektivləşmə  yarışı  nəyin  bahasına  olursa-olsun  davam  etdirildi.  Dağlıq 
Q arabağda  kollektivlşmə  45  faizdən  65  faizə  çatdırıldı108.  Təkcə  1934-1935-ci 
təsərrüfat  ilində  kollektivləşdirmənin  faizi  80-ni  keçmişdi.  Vilayətdə  həbslər, 
sürgünlər  adi  hala  çevrildi.  Sosializm  yarışı  bayrağı  altında  kütlələr  təsərrüfat 
quruculuğuna  cəlb  olundu.  MTS-lərdə  iki  il  yarım  fəaliyyət  göstərən  siyasi 
şöbələr  1934-cü il noyabr ayından ləğv olundu.
75

1934-1935-ci  illərdə «yad iinsür» adı  altmda DQMV-də  ] 66 nəfər  kənd sakini 
məhkəmə  məsuliyyətinə  cəlb  olunmuşdur.  Vilayətin  Qarakənd,  İmarət  Qorvand, 
Seysulan,  Noraguh,  Çıldıran  kəndlərindən  50 nəfərdən  çox  kolxozçu  kolxozdan 
xaric edilmişdir.  Bu cür tədbirlər fərdi təsərrüfatçıların  kollektiv  təsərrüfata daxil 
olması  işinin  daha  da  sürətlənməsinə  səbəb  oldu.  1936-cı  ildə  DQMV-də  2000 
nəfərdən çox fərdi təsərrüfatçı zor ilə kolxozlara daxil olm uşlar109.
AK(b)P  MK-mn  1933-cü  il  sentyabr  plenumunun  qəran  ilə  1934-1940-cı 
illərdə  DQMV-də  xırda  kolxozlar  iriləşdirildi.  Bəhs  edilən  illərdə,  Vilayətdə 
kolxozlann  sayı  214-dən  199-a  enmiş,  kollektivləşmənin  faizi  65-dən  98-ə 
qalxmışdır.
Bəhs  olunan  dövrdə,  DQMV-nin  kəndində  əməyə  sosialist  münasibət 
«tərbiyə»  olunmasında,  istehsal  intizamının  möhkəmləndirilməsində,  kolxoz- 
larda  əməyin  «düzgün»  təşkil  olunması,  texnikadan  istifadə  vərdişləri  aşılaması, 
kadrların  seçilməsi  və  düzgün  yerləşdirilməsində  kənd  sovetlərinin  rolu  artdı.
1940-cı  ildə  Dağlıq  Q arabağda  234  kəndi  birləşdirən  108  kənd  soveti  fəaliyyət 
göstərirdi.
1940-cı  ildə  olan  məlumata görə  Vilayətdə  199  traktor,  33  kombaym,  27  yük 
maşmı var idi110.
Kənddə  Sovet  imperiyasınm  mövqelərinin  möhkəmləndirilməsində  kollek- 
tivləşdirmə xətti mühüm  rol  oynadı.  Kəndli  kütlələrinin  sosial-iqtisadi  həyatında 
baş  vermiş  hadisələr  DQMV-də  kapitalist  münasibətlərinin  yox  edilməsi  ilə 
nəticələndi.  Kollektivləşmə ölkənin hər yerində olduğu kimi,  DQMV-də də əhali- 
nin əsas  kütləsinin həyat tərzini imperiyanm  prinsipləri əsasmda  dəyişdirdi.  Vila- 
yətin milli,  etnik tərkibində xeyli dəyişikliklərə səbəb oldu.  Bu sahədə daha güclü 
sosial  baza yaradılması üçün zəmin hazırladı.
Beləliklə,  1920-1930-cu  illər  ərzində  DQMV-də  mərkəzin  planma  uyğun 
inzibati  amirlik  və  zorakılıq  yolu  ilə  kənd  təsərrüfatmm  kollektivləşməsi  başa 
çatdı.  Kolxozlar  kənd  təsərrüfatı  mallarmm  istehsalçısına  çevrildi.  20-30-cu 
illərdə  Mərkəzin  m araqları  əsasında  DQMV-də  həyata  keçirilən  tədbirlər, 
vilayətin  kəndində  köklü  dəyişikliyə  səbəb  oldu.  Beləki,  kapitalist  təsərrüfatlan
tamamilə  ləğv  edildi.  Mərkəzin  «xüsusi»  nəzarətilə  xüsusi  mülkiyyət  aradan 
qaldırıldı  və  bununlada  ticarət  zəiflədi.  Vəziyyətdən  istifadə  edərək  Dağlıq 
Q arabağda  hakimiyyəti  ələ  keçirən  qeyri-azərbaycanlıların  təsərrüfatsızlığı, 
məsuliyyətsizliyi  və  «əliaçıqlığı»  nəticəsində  xalq  əmlakı  Rusiyaya  və  Ermə- 
nistana  daşımr,  talan  edilirdi.  Kollektiv  əmək,  kəndlinin  .necə  və  nə  qədər 
işlədiyini  pərdələyir,  bu  isə  əməyə  marağı  aşağı  salırdı.  Kənəddə  bərabərlik 
psixalogiyası  formalaşdırılır,  əslində  kəndli  aslı  olduğu  erməni  rəhbərliyinin 
bütün  tələblərini  yerinə  yetirən  «rabota»  çevrilirdi.  Xalq  içərisində  var-dövlətə 
nifrət ruhu aşılanır, yoxsulluq təbliğ edilirdi.  Əslində yoxsulluğun özü yaradılırdı. 
Yeni  cəmiyyət möhkəmləndikcə erməni rəhbərliyinin  vilayətin  təsərrüfat,  partiya 
orqanlarına müdaxiləsi  artmış və nəzarət  etmək  imkam  genişlənmişdir.  DQMV- 
də  ixtisaslı  mütəxəssislərin  sayı  artmışdır.  Respublikamız  keçmiş  SSRİ-nin 
«ikinci  pam bıq  bazası»na  çevrilmiş,  kənd  təsərrüfatmın  inkişafı  nəticəsində 
Rusiya sənayesini canlandıra bilən xammal mənbəyi yaradılmışdır.
Ağır,  əzablı  və dəhşətli  yollarla yaradılan  kolxoz quruluşunun  sosial-iqtisadi 
qüsurlarm dan  biri  də,  o  sanki  çarizmin  ənənəvi  təhkimçilik  qayda-qanunlarım  
bərqərar  etmişdi.  Belə  ki,  1950-ci  illərin sonunadək  pasportu  olmayan  kolxozçu 
ıcarəsiz  öz  təsərrüfat  hüdudlanndan  kənara  gedə  bilməzdi,  eyni  zam anda  onun 
istədiyi  təsərrüfata  keçmək  hüququ  da  yox  idi.  Əmək  düşərgəsini  xatırladan 
kolxozlar  xalqımızm  milli-mənəvi  dəyərlərinə  yad  bir  qurum   olmaqla,  dinsizlik 
simvolu  və  qadınlanm ız  üçün  əzablı  bir  əmək  düşərgəsi  idi.  Ümumilikdə  isə, 
kolxoz  üzvlərinin  maddi-marağmı  yox  edən,  insan  şəxsiyyətini  alçaldan  kolxoz 
quruluşu sosial-iqtisadi və inzibati sistem olmaqla Azərbaycan  kəndlisinə yad  bir 
siyasət idi.