O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Jaloliddin Rumiy. M a’naviy masnaviy. Birinchi jild. Birinchi kitob.
Toshkent, 1999, 5—13-betlar.
273

---

III. YANGI ZAMON FALSAFASIDA
MA’RIFATLI INSON SIYMOSI
Jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotida XVII asr yangi davr bosh- 
lab berdi. Falsafiy fikrlar taraqqiyotida ushbu davmi yangi za- 
mon falsafasi, deb atash urf bo'ldi. Yangi zamonda rivojlangan 
mamlakatlarda ilm-fan taraqqiyotida tub sifatiy o‘zgarishlar sodir 
bo‘lib, Yevropa sivilizatsiya tarixida XVII asr — ilmiy inqilob 
davri, deb ataladi.
Yevropada ilm-fan taraqqiyotida tub sifatiy o‘zgarishlar sodir 
bo‘layotgan bir sharoitda Osiyo, Shimoliy Afrika mamlakatlarida 
ilm-fan yutuqlarining cho‘g‘i pasayib ketdi. Yangi zamonning 
bunday xususiyati, shubhasiz, musulmon va xristian faylasufla- 
rining inson to ‘g‘risidagi qarashlarida o‘z ifodasini topdi.
1. 
XVI-XIX ASRNING BIRINCHI YARMIDA
M USULMON FALSAFASIDA BARKAMOL INSON
G‘OYALARINING TARG‘IBOT VA TASHVIQOT
QILINISHI
XVI 
asrdan e’tiboran, Osiyo va Shimoliy Afrikaning ko‘p 
mamlakatlari madaniy-ma’rifiy hayotida ratsionalizm o‘rnini din 
egallay boshladi. Dunyoviy fan namoyandalari quvg'in qilindi. 
Natijada, jamiyat turmush tarzida ilmiy-tabiiy fanlarning o'rni 
va ahamiyati kamayib bordi. Diniy bilimlar, diniy taassubning 
roli orta boshladi. Oqibatda, islom dinining qoidalari jamiyat 
hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ldi. O'rta asrlar musul­
mon madaniyatining ko‘rki bo'lgan tasawuf falsafasining odamlar 
fikrlash tarzidagi o‘rni susayib qoldi. Odamlar dunyoqarashida 
sunniylikning ta’siri ortib bordi. Bunday holatni o'sha davrda 
ijod qilgan musulmon faylasuflari Yusuf Qorabog‘iy, Sharif 
Buxoriy, Inoyatulla Buxoriy, Boborahim Mashrab, So‘fi Ol- 
loyor, Maxtumquli Firog‘iy asarlarida yaqqol ko‘rish mumkin. 
Ayrim musulmon faylasuflari esa inson borlig‘ini ratsionaUzm va 
sensualizm g‘oyalariga asoslanib talqin etar edilar. Xususan, Mirza 
Bedil va uning izdoshlari Abdul Hakim Siyolkugiy Muhibbullo
274

---

al-Hindi, Qozi Muboraklarning inson to‘g‘risidagi qarashlari 
asosida ratsionalizm va sensualizm g‘oyalari yotadi.
XVI—XVII asrlar musulmon falsafasida inson borlig‘i to‘g‘risidagi 
falsafiy bilimlami yangi dalillar bilan boyitgan faylasuflardan biri 
Yusuf Qorabog‘iy edi1. Uning inson to‘g‘risidagi qarashlarining 
g‘oyaviy-nazariy asosini Muhammad G ‘azzoliy va Muhyiddin Ara­
biy asos solgan «vahdati vujud» ta’limoti tashkil etadi.
Sharqning buyuk insonshunos allomalari Najmiddin Kubro, 
Aziziddin Nasafiyning odam va olam to‘g‘risidagi qarashlarini 
har tomonlama rivojlantirgan Yusuf Qorabog‘iy o'zining «Yetti 
jannat risolasi»da inson tanasida koinotda mavjud bo'lgan barcha 
narsalarning zarralari bor, inson tanasi bilan uni o ‘rab tuigan 
atrof-muhit orasida doimiy aloqadorlik mavjud, deb tushuntiradi. 
Shuning uchun katta olamning barcha xususiyatlari inson tana­
sida (kichik olamda) o ‘z ifodasini topadi. Uning fikriga ko‘ra 
«Garchi olam jismlari holati va uning ajib xususiyatlari shu 
qadar turli-tuman o'laroq tasawurda xayoliy bo‘lib ko‘rinsada, 
darhaqiqat, bu jismlar zehni o‘tkir ongli odamlar nazdida katta 
olamning aynan nusxasidir, ular ba’zan falaklar va unda mavju- 
dotdan iborat boMgan «universal jonzot», deb ataladi. Universal 
jonzotda Quyosh — yurak, Oy — oshqozon, Saturn — qora 
taloq, Yupiter — jigar, Mars — o‘t xaltasi, Venera — buyrak 
va Merkuriy — miya»2, deb yuritiladi. Shunday qilib, inson 
borlig'ida butun olam o‘z ifodasini topadi.
Yusuf Qorabog‘iy inson ruhiy olamini har tomonlama 
o'rganganligi bilan o‘z zamondosh olimlaridan ajralib turadi. 
Qorabog'iy inson borlig‘i, xususan, insonning ruhiy holati, 
ruh bilan tananing o‘zaro aloqadorligi haqida fikr-mulohaza yurit- 
ganda, Sharq perepatiklar maktabining buyuk namoyandalari —