O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

© « 0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti», 2007.

---

KIRISH
Inson hamma zamonlarda ham o ‘zining kimligini, o‘zligini bi- 
lishga intilgan. Inson muammosiga bag‘ishlangan turli gipotezalar, 
nazariyalar va konsepsiyalar yaratildi. Lekin zamonlar o ‘tishi bilan 
inson deb nomlanuvchi mavjudotda hali o ‘rganilmagan, yechilishi 
zarur bo‘lgan muammolar, jumboqlar ko‘payib boraverdi.
Qadimgi zamon falsafasi namoyandalari, xususan, qadimgi 
Hind va Xitoy faylasuflari inson ikki yirik qudrat — tana bilan 
jonning uyushmasidan iborat, jon tanani tark etib, ruhga aylanib 
turadi, ruh esa o ‘lmaydi, deb tushuntirgan bo‘lsalar, qadimgi 
Eron va Turon faylasuflari inson borlig'i olam borlig‘i bilan bevosita 
aloqador, inson borlig‘ida olam borlig‘i o‘z ifodasini topadi, olam 
borlig‘i esa to ‘rt asosiy unsurdan: tuproq, suv, olov, havodan 
tashkil topgan, olam borlig‘ining murakkab shakllaridan biri 
bo‘lgan inson tabiati ham, shubhasiz, o‘sha to ‘rt unsur bilan 
bog‘liq bo‘ladi, deb ishontirishga harakat qildilar.
Qadimgi Eron va Turon falsafasi ta ’sirida vujudga kelgan 
Yunon falsafasining namoyandalari esa inson kosmosning bo‘lagi, 
allaqanday o ‘ziga xos xususiyatlarni o ‘zida mujassamlashtirgan 
mikrokosmosdir, deb tushuntirishar edi. Qadimgi Yunon fayla­
suflari inson bilan olamdagi boshqa tirik mavjudotlar o ‘rtasida 
jiddiy farq borligiga shubha qilmasdilar. Inson — «aqlli ijtimoiy 
maxluq» ekanligini har tomonlama isbotlashga urindilar. Shunday 
qilib, qadimgi zamon faylasuflari inson olamdagi tirik mavjudot- 
larning toji, cho‘qqisi ekanligini ta ’kidlab, uni birinchi o ‘ringa 
ko‘tarib qo‘ydilar. Inson olamda mavjud bo‘lgan tirik mavjudot- 
larning birortasiga ham o ‘xshamasligini qayta-qayta ta ’kidladilar.
0 ‘rta asr faylasuflari esa insonning eng muhim xususiyati uning 
«Xudoga o‘xshashligidir», deb tushuntirdilar. 0 ‘sha insonga o ‘xshash 
Xudoni koinotdan tashqarida deb bildilar. Endilikda Xudo butun 
koinotning xo‘jayini bo ‘ldi. Xuddi shuning uchun ham musulmon 
va xristian faylasuflari o ‘rta asr sharoitida Xudoda mavjud bo‘lgan 
jamiki yaxshi fazilatlarni, xislatlarni, xosiyatlarni, karomatlarni 
o ‘rganishga intildilar. Xudoga xos barkamollikning ko‘rinishlarini 
insondan izladilar. Olloh vasliga yetishni orzu qilgan ruhiy-ma’naviy 
barkamol inson qiyofasini tasvirlashga urindilar.
Yangi zamon faylasuflari o ‘rta asr faylasuflaridan farqli o ‘laroq, 
inson-ijtimoiy mavjudot, deb saboq berishdi. XVIII—XIX asrlarda 
Yevropada shakllangan nemis klassik falsafasi namoyandalarining
3

---

bir guruhi inson kamolotida onglilik, aqliylik (ratsionalizm) hal 
qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi, deyishsa, boshqa birovlari inson­
ning inson bo‘lib shakllanishida his-tuyg‘u, ongsizlik (irratsiona- 
lizm) asosiy rol o ‘ynaydi, deb tushuntirdilar. Yana boshqa bir 
guruh faylasuflar insonning inson bo ‘lib shakllanishida ijtimoiy 
muhit, ayniqsa, mehnat hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi, degan 
fikr-mulohazalarni bayon qildilar.
Inson to ‘g‘risidagi falsafiy fikrlar taraqqiyoti haqidagi fikr- 
mulohazalarni eslatib o'tishdan muddao barcha zamonlarda ham, 
barcha zaminlarda ham inson muammosi falsafaning asosiy mav- 
zusi ekanligini e’tirof etishdir. Lekin inson muammosi faqat fal­
safaning tadqiqot obyekti bo‘libgina qolmay, balki boshqa fanlar- 
ning ham diqqat markazida bo‘ldi. Boshqa fanlar insonning ma’lum 
bir'qism ini, ayrim xususiyatlarini o'rgangan bo ‘lsa, falsafa inson- 
ni bir butun, yaxlit o ‘rganishga harakat qildi. Boshqacha aytga- 
nim izda, 
falsafa 
in so n n in g
tab iiy -ijtim o iy
m ohiyatini, 
uning olamdagi tirik maxluqotlar orasidagi o ‘m ini, boshqa jon- 
zotlardan farqini tushuntirishga urindi. Insonning jismi, ruhiyati, 
m a’naviyati orasidagi o ‘zaro aloqadorlik mexanizmi mohiyatini 
ifoda etuvchi qonuniyatlami aniqlashga intildi. Insonning olamga 
b o ‘lgan munosabatini, uning atrof-m uhitni, hatto o‘zin i-o ‘zi 
o‘zgartira olish yo‘llari va uslublarini, o‘z taqdirini o‘zi belgilovchi 
buyuk mavjudot ekanligini har tomonlama tahlil qildi. Olzi ha- 
qida, o ‘zining ruhiy-ma’naviy kamoloti haqida turli g‘oyalar, 
ta ’limotlar yaratdi. Turgan gapki, insonning o ‘zi to ‘g‘risida yarat- 
gan g‘oyalari ham zamonlar o‘tishi bilan o'zgarib, boyib yoki 
eskirib bordi.
Inson to ‘g‘risidagi falsafiy g‘oyalar, uning manfaatlari, ehti- 
yojlari va e’tiqodlari bilan uzviy aloqadordir. Afsuski, shu vaqt- 
gacha biz targ‘ibot va tashviqot qilib kelgan falsafiy qarashlarda 
konkret inson, uning tabiiy-ijtimoiy mohiyati, orzu va umidlari, 
ehtiyojlari siyosiy m anfaatlar, sinfiy qarashlar to ‘g‘risidagi 
ta ’limotlar soyasida qolib ketdi. Insonning ijtimoiy qiyofasi siyosiy 
manfaatlar nuqtayi-nazaridan qanday bo'Iishi zarurligi haqida uzluk- 
siz bosh qotirib keldik. Lekin uning madaniy-ma’naviy saviya- 
sining holati, darajasini bilishga harakat qilmadik.
H ar tomonlama garmonik rivojlangan, barkamol inson shaxsi 
haqida uzoq gapirdik, ko‘plab qo'llanmalar, yostiqdek kitoblar 
bitdik. Sotsialistik jamiyat sharoitida voyaga yetgan kishilar o ‘z 
o‘tmishdoshlaridan tubdan farq qiladi, ajdod va avlodlnrning jamiki
4

---

yaxshi fazilatlari, xislatlari unda mujassam, deb maqtanib keldik. 
Afsuski, o ‘sha orzu qilingan odamning ming xil sayqal berilgan 
qiyofasi bizdan borgan sari uzoqlashaverdi va asta-sekin xiralashib 
qoldi. Chunki yonginamizda faoliyat ko‘rsatayotgan haqiqiy basha- 
ralar bilan orzu qilingan, tasvir etilgan, ko‘klarga ko‘tarib maqtal- 
gan kitobiy qiyofalar orasidagi ziddiyat keskinlashib, amalda al- 
laqanday tubsiz jarlik vujudga keldi. Ushbu ziddiyatning mahsuli 
bo'lgan manqurtsimon, m a’naviy majruh odamlar soni ko‘payib 
ketdi.
Hozirgi zamon ijtimoiy taraqqiyoti, ayniqsa, fan va texnika 
progressining inson jismoniy va m a’naviy qiyofasiga, ruhiyati va 
professional malakasiga ta ’siri uni bir butun, yaxlit o'rganishni 
talab qilmoqda. Afsuski, hozirgi zamon fani to ‘plagan inson 
to ‘g‘risidagi m a’lumotlar jahon sivilizatsiyasining bugungi talab- 
lariga mutlaqo javob bermaydi. Chunonchi, insonshunos olimlar- 
ning guvohlik berishicha, bugungacha to ‘plangan barcha bilimlar- 
ning 95—98 foizi tabiat muammolariga bag‘ishlangan. Inson tabi- 
atini ifodalovchi m a’lumotlar, to ‘plangan ilmlarning bir foizidan 
ham kamrog‘ini tashkil etadi. 0 ‘z navbatida, bunday keskin farq- 
ning vujudga kelishiga jahon dinlari ham sabab bo‘ldi. Chunki 
jahon dinlari uzoq vaqt nafaqat insonning jismi, ruhiyati va 
m a’naviyatini o‘rganishga, hatto uning tashqi qiyofasining surati- 
ni chizishga ham qarshilik ko'rsatdi1.
Boz ustiga, totalitar tuzum mafkurasining asosi hisoblangan 
markscha-lenincha falsafaning eng asosiy kamchiliklaridan biri ham 
insonning ruhiy-m a’naviy olamini o'rganishga yetarli e ’tibor ber- 
m aganligidir. Shuning uchun fuqaroviy, ya’ni insonparvar, 
demokratik jamiyat qurish, huquqiy davlat barpo etish uchun 
ommaviy harakat avj olgan 0 ‘zbekiston sharoitida mamlakatimiz- 
ning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy taqdirini hal qiluvchi 
bo‘lg‘usi yuqori malakali mutaxassislarni inson to ‘g‘risidagi fal- 
safiy bilimlar taraqqiyoti bilan qurollantirish — umumdavlat, 
umumjamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan tarixiy zaruriyatdir.
Mamlakatimiz oliy va o‘rta maxsus o ‘quv yurtlarini tugatib, 
hayotga qadam tashlayotgan har bir yosh mutaxassis, ayniqsa, 
xalq maorifl tarmoqlarida amalga oshirilayotgan ta ’lim va tarbiya 
jarayonining tashkilotchilari va targ‘ibotchilari o ‘zlarining kasb- 
ko r m alak alarin i ja h o n sivilizatsiyasi talab lari darajasiga