O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 
Введение в ф илософию . П од общ ей редакцией И .Т. Фролова. Часть 1.
М ., 
1989, 8 8 -b e t. 
У Д ft' - 
У
.-I 
А 
у
А Т
17

---

insoniylik, eng avvalo, insonparvarlikda o ‘z ifodasini topadi. 
Insonparvarlik deganda axloqiy normalar, udumlar, etiketlarga 
amal qilish, xususan, to ‘g‘ri so‘zli, oqko‘ngil, mard bo‘lish 
tushuniladi1. Shuningdek, odamdagi insonparvarlik, xayrixohlik 
har bir kishi o ‘ziga topshirilgan vazifani aniq bajarishi bilan 
amalga oshirilmog‘i, chunonchi, davlat boshlig'i davlat ish- 
larini, ota otalik, o ‘g‘il o ‘g‘illik vazifasini bajarishi zarur2.
Inson to ‘g‘risidagi mifologik-diniy qarashlar o'rnini asta-sekin 
falsafiy qarashlar egallay boshladi3. Bunday qarashlami qadimgi 
Xitoy falsafa maktablaridan Yan in szi (eramizdan awalgi V III— 
VI asrlar)da ko‘rish mumkin. Ushbu maktab muxlislarining fikriga 
ko‘ra, Koinotda tartibsiz uchib yurgan o ‘n ming narsalar zami- 
rida ikki ilohiy qudrat: Yan va In vujudga keldi. Yan (erkak 
xohish-irodasining asosi) butun osmonni boshqargan bo‘lsa, In 
(ayollikning asosi) yemi boshqargan emish. O'sha ikki qudrat 
orasidagi o'zaro aloqadorlik butun olam binosining asosini barpo 
etibdi. Erkaklik va ayollik, shuningdek, «besh stixiya»: suv, olov, 
metall, yog‘och, urug‘ orasidagi o'zaro aloqadorlik inson ruhiy- 
m a’naviy qiyofasining asosini tashkil etarkan4.
Qadimgi Xitoyda inson to ‘g‘risidagi falsafiy fikrlar doirasi 
uzluksiz kengaya boshladi. Chunonchi, qadimgi daosizm ta ’limotida 
odamning inson darajasiga ko‘tarilish jarayoni, insonning in- 
soniyligini ifodalovchi prinsiplar, ularning farovon turmushi, 
baxt-saodati haqida bir qator yangi fikr-m ulohazalar bayon 
etilgan. Daosizm ta ’limotiga eram izdan aw algi VI—V asrlarda 
yashagan Laotszi asos solgan.
Daosizm ta’limotiga ko‘ra, Dao — olamda mavjud bo‘lgan barcha 
mavjudotlaming ibtidosi. Uning mavjudligini ta’minlovchi asosiy 
prinsipdir. Dao olamdagi barcha hodisa va voqealami, narsalami 
narsa qiladigan qudratdir. Dao kosmik jon bo‘lib, hamma tomondan 
oqib turadi, u o‘ngda ham, so‘lda ham bo‘Ushi mumkin. Uning 
sharofati bilan butun mavjudot tug'iladi va doimiy o ‘sishdan 
to‘xtamaydi. Hamma mavjudot ertami-kechmi unga qaytadi5.