Expert tizimlari va ularning dasturiy ta’minoti Ekspert tizimlardan foydalanish va ularni yaratish

---

Expert tizimlari va ularning dasturiy ta’minoti 
 
Ekspert tizimlardan foydalanish va ularni yaratish 
Ekspert tizimlar — bu sun'iy intellektning yorqin va tez rivojlanadigan 
sohalaridan biridir. 
ETlar maslahat beradi, tahlil qiladi, sinflarga ajratadi va diagnoz qo'yadi. 
Ular odatda mutaxassis tomonidan ekspertiza o'tkazilib, yechiladigan masalalarga 
yo'naltirilgandir. Protsedura tahlil ishlatadigan mashina dasturlaridan farq qilib, 
ETlar deduktiv fikrlash asosida kichik predmet sohada masalani hal etadi, bu 
tizimlar ko'pgina hollarda yaxshi tuzilmagan va aniqlanmagan masalalarning 
yechimini topa olish bilan farqlanadi. Ular evristik qoidalar yordamida masalani 
aniq bo'lmagan qismlarini mantiqan to'ldirishadi, bu esa kerakli bilimlar yoki vaqt 
yetishmasligi bois butunlay tahlil qilib bo'lmaydigan tizimlarga juda ham to'g'ri 
keladi. 
ETlarning afzal shundaki, ular bilimlarni to'play olish, uzoq vaqt saqlash, 
eskilarini yangilay olish kabi xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar ma'lum bir 
korxonada ma'lum vaqtgacha mutaxas-sislarsiz, nisbatan mustaqil ishlash 
imkoniyatini yaratadi. Bilimlarni to'plash, eng yaxshi va tekshirilgan yechimlarni 
qoilab, korxonada ishlayotgan mutaxassislarning malakasini oshirish imkonini 
beradi. 
Sun'iy intellektning mashina sanoati va iqtisodda qo'llanishi ETlarga 
asoslangan. Ular yordamida mahsulot sifatini oshirish va vaqtni tejash, shuningdek 
ish unumi va mutaxassis malakasini oshirish yaxshi natijalar bermoqda. 
Mahsulot tizimlari uchta asosiy komponentlardan iborat: 
•
Bilim bazalari yoki qoidalar to'plami; 
•
Ishchi xotira; 
•
Chiqarish mexanizmi. 
Bu tizimda biror masala yechilganda: bilimlar bazasida kerakli qoidalar 
to'planadi, muayyam masalaga taalluqli to'plangan bilimlar, qoidalar asosiy ishchi 

---

xotirasida ishlanadi va yangi qonun-qoidalar natija sifatida chiqarish mexanizmi 
orqali olinadi. 
Odatda, logika masalalarini yechishda ikkita usul qo'llaniladi: 
birinchi usulda ishchi xotiralardagi boshlang'ich informatsiyani olish, boshqa 
yordamchi narsalardan foydalanib, qoidalarni qo'llash ishlari bajariladi. Bu usul 
to'g'ri zanjirli fikrlash deyiladi. 
Bilimlarga asoslangan tizimlar qo'llanilish sohasini bir nechta asosiy 
sinflarga guruhlash mumkin: 
Bular tibbiyot diagnostikasi, nazorat qilish va boshqarish, mexanika va 
elektr qurilmalar diagnostikasi, o'qitish va hokazo. 
Tibbiyot diagnostikasi. 
Diagnostik tizimlar organizm faoliyati buzilishi va 
ularni keltirib chiqarish sabablari orasidagi bog'liqlikni topish uchun xizmat qiladi. 
MYCIN tizimi eng ko'p tarqalgan tizim hisoblanadi (u davolanayotgan odam 
miningit yoki bakterial infeksiyalar yuqtiril-ganda) diagnostika va kuzatuv olib 
borish uchun qo'llaniladi. Uning birinchi g'oyasi 1970-yillar o'rtalarida Stendford 
Universi -tetida ishlab chiqilgan edi. Ayni vaqtda bu tizim mutaxassis vrach kabi 
diagnoz qo'yish imkoniyatiga ega. U shuningdek, kengay-tirilgan bilimlar bazasiga 
ega. Bu esa uni tibbiyot sohasida qo'llash imkoniyatini yaratadi.
 
Prognozlash. 
Prognozlash tizimlari ayni vaqtdagi holatga qarab kelib 
chiquvchi natija va hodisalarni oldindan aytib berish imkoniyatiga ega. «Uoll-strit 
egallash» DASTUR tizimi bozorning konyunktu-rasini tahlil qilib, algoritmlarning 
statistik usullari yordamida siz uchun kapital mablag'ingizda yuqori samara bilan 
foydalani-shingizni maslahat berishi mumkin. Ular bilimlarga asoslangan 
tizimlarga kirmaydi, chunki oddiy dasturlash protsedura va algoritm-lari 
qo'llanilgandir. Sizning mablag'ingizni bozor konyunkturasini o'rgangan holda aniq 
ko'paytiradigan ETlar hali yaratilmagan bo'lsa-da, ob-havoni oldindan aytib 
beruvchi hosildorlik va yo'lovchilarning sonini oldindan aniqlovchi ma'lumot 
tizimlari tobora keng qo'llanilmoqda. Hatto shaxsiy Komp’yuter ga oddiy tizimni 
o'rnatib, siz ob-havo ma'lumotini olishingiz mumkin.
 

---

Rejalashtirish. 
Rejalashtirish tizimlari ko'p o'zgaruvchilar ishlatiladigan 
masalalarda aniq bir maqsadga erishish uchun qo'llaniladi. Savdo-sotiq sohasida 
Damashqning «Informat» firmasi birinchilardan bo'lib, o'zining sotib oluvchilariga 
foydalanuvchining talablari va imkoniyatiga mos keluvchi Komp’yuter topish 
imkoniyatini 15 minutli konsultatsiya sifatida firma ofisining zaliga o'rnatilgan 13 
ta ishlab turuvchi stansiyalar yordamida amalga oshirdilar. Bundan tashqari 
«Boeing» kompaniyasi ET larni kosmik stansiyalarni loyihalashtirish, vertolyotlar 
ta'miri va samolyot dvigatellarining ishdan chiqish sabablarini topishda 
qo'llamoqdalar. DEC firmasi tomonidan ishlab chiqilgan XCON ekspert tizimi 
foydalanuvchi talabiga mos kelgan holda VAX tipidagi Komp’yuter tizimlarining 
tuzilishini aniqlash yoki o'zgartirish uchun xizmat qiladi. Shuning-dek, DEC 
tomonidan yanada kuchliroq bo'lgan XKEL tizimi ishlab chiqilgan. U XCON 
tizimining bilimlar omborini o'z ichiga olgani holda foydalanuvchiga kerakli 
tuzilishdagi hisoblash tizimini tanlash imkonini beradi. XKEL XCON dan farq 
qilgani holda interaktiv bo'ladi.
 
Interpretatsiyalash. 
Interpretatsiyalovchi tizimlar kuzatish natijalari asosida 
ma'lum bir xulosani keltirib chiqarish imkoniyatiga egadir. Prokpector tizimi 
interpretatsiyalash tipidagi mashhur tizimlardan biri hisoblanib, 9 ta ekspertning 
bilimlarini o'zida jamlagandir. Ekspertizaning 9 ta usulini uyg'unlashtirgan tizim 
katta qiymatdagi qazilma boyliklarni aniqlab beradi.