Azərbaycan türkləRİNİN

“man”
ko mponenti is ə qədim türkcə menqi (qırğızca 
menqi,
manqi,
özbəkcə 
manqu,
buryatca 
menxu,
xa lxa -monqolca mun x və s.) ―daimi‖ , ―hə mişəlik‖
(yəni a xan sulardan fə rqli olaraq ―a xmayan su‖, ―da im dayanan su‖) sözünün 
fonetik formasıd ır. Ehtimal ki, sözün sonundakı 
“nq”
qovuşuq səsi 
“n”
kimi 
tələffü z edilmiş, ondan sonrakı 
“i”
səsini Strabon, yaxud onun məlu matçısı ixt isar 
etmişdir. Beləliklə, ―Manti‖ (ana) hidronimi azərbaycancaya çevrilsə ―daimi 
(axmayan) su (göl)‖ mənasını verir. Müqayisə üçün deyək ki, Tuvada Menqi-Xol 
(Mengi-Gö l) ad lı göl vard ır (145,368). 
Qeyd edilməlidir 
ki, asur 
mənbələrində Urmiya gölü Za mua
adlanmışdır.İndiyədək bu adın mənası açılmamışdır. ―Zamua‖ hidronimindəki 
―mua‖ ko mponenti məsələn, başqırdca 
bıua,
tatarca 
bua
(türk dillərində m-b 
əvəzlən məsi səciyyəvidir), 
bu
(su, göl) sözü (82,30) ola b ilə r. Ço x ma raqlıdır ki, 
şumer d ilində pu ―bulaq‖ mənasındadır. Tatarıstanın hidron imiyasında 
“bua”
sözü 
geniş yer tutur (82). Tunqus -mancur dillərində 
mu, mue
―su‖ deməkdir (ba x: 
Сравнительный словарь тунгусоманьчжурских языков, ч.I. Л.,1975, c.548). 
Qərbi Sib irdə ka masinlər, koyballar və kara kasların dillə rində 
“bu”
sözü ―çay‖ 
demə kdir (ba x: E. Q. Bekke r. Göst. Məqaləsi, s. 183). Adın b irinci ko mponenti 
güman ki, türkcə 
çay, say
, yəni ―vulkan mənşəli daşlı yer‖ (145,491-492) de məkd ir. 
―Zamua‖ hidronimin in 
“mua”
ko mponenti Urmiya gölünün adında indiki 
tələffü zdə 
“miya
‖ hissəsi ilə eynid ir. ―Urmiya‖ hidronimi A ltay dil ailəsinə 
mənsub 
ur, ure
, yəni ―yüksəklik‖ (ba x: Сравните льный с ловарь тунгусо -
маньчжурских языков ч. II. Л., 1977,) və 
mua,
yəni ―su (göl)‖ sözlə rindən 
ibarətdir. Həqiqətdə də Urmiya gölü dəniz səviyyəsindən 1300 m yüks əklikdə 
yerləşir.
Bununla əlaqədar o laraq ― Urartu‖ adın ın mənşəyi diqqəti cə lb edir. 
Tədqiqatçılara görə bu ad sami mənşəli asur dilindədir və ―hundur ölkə‖, ―yüksək 
dağlıq yer‖ mənasındadır. Həqiqətdə də urartular ―Urartu‖ adını bilmirdilər, onlar 
ölkələrini Biaini adlandırırdılar. Lakin ―ur‖ və ‖art‖ tərkib h issələri mənşəcə asur 
dilində deyildir. Gü man ki, ― Ur-art‖ kimi səslənmiş bu adın yalnız sonundakı ―u‖ 
adlıq hal şəkilçisi asurcadır və deməli ―Ur-art‖ adını asurlar hansısa bir türkmənşəli 
xalqdan mənimsə mişlər. ― Ur-art‖ adı qədim türkcə o r, u r ―hündür‖, ‖yüks əklik‖

---

54 
(Urmiya gölünün adında olduğu kimi) və art ―dağlıq ərazi‖ (Art -Sak adında o lduğu 
kimi) mənala rındadır. Dağlıq Altayda əvvəli ―ur‖, sonu ―art‖ sözləri ilə düzə lmiş 
çoxlu oronim məlu mdur. Həqiqətdə də Urartu ölkəsi Van gölünün ətraf dağlıq 
ərazisini əhatə edirdi. 
Məlu mdur ki, ―Avesta‖da və pəhləvi mənbələrində Urmiya gölü
Çayeçasta adlanır (114,19). Bu adın ind iyədək inandırıcı etimo logiyası 
verilmə mişdir. Tədqiqatçıla rın ço xlu s əylərinə ba xmayaraq onu fars və ya başqa 
İran dilləri vasitəsilə izah etmək mü mkün olmamışdır. Belə də o lmalı idi, çünki 
fars dilində ―Çayeçasta‖ kimi verilmiş ad türk mənşəlid ir. Bu adın ―çay‖ 
ko mponenti asur mənbəində Urmiya gölünün adı Zamua adının 
“za (y)”
ko mponenti ilə eynidir, çünki, əvvələn, asur dilində ―ç‖ səsi olmadığına görə kat ib 
onu 
“z”
səsi ilə ifadə etmişdir; ikinc isi, mixi yazıda 
“y”
səsini ifadə edən işarə 
olmadığına görə, katib onu buraxmalı və deməli