Azərbaycan türkləRİNİN

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

32 
 
II Fəsil 
 
AZƏRBAYCAN ƏRAZİS İNDƏ ƏN QƏDİM ETNOS LAR 
 
Azərbaycan ərazisində ən qədim etnoslar onun cənub hissəsində er.əv.III 
minillikdən mənbələrdə ad ları çə kilən kutilə r (ya xud qutilər) və lulubilərd ir.
Kutilə r e r. əv. XXIII əsrdə ( e r.əv.2202\2201-ci ildən 2109-cu ilədə k) 
Dəcla və Fə rat çayları arası ə ra zidə o za man A kkad ad lanan ölkən i zəbt et miş və 
hakimiyyətdə olmuşlar ( 102, 110).Akkad çarı I Sa lmanasarın ( er.əv.XXIII əsr) 
― göydə ulduzlar qədər miqdarı bilin məyən kutilər‖ ifadəsindən ( 101, 266) 
görünür ki, kutilər sayca böyük etnos idi.
Yu xarıda I fəsildə kutilər, lulubilər və kaslar haqqında mövcud baxışların
xü laləsindən aydın oldu ki, kutilərin etnik mənsubiyyətinə dair bitkin fikir yo xdur. 
Yaln ız Qəbələ rayonunun Nic kəndində və Oğuz qəsəbəsində yaşayan 
Dağıstandilli udinlərin etnik adı o lan
,” udin”
etnonimi ilə ― kuti‖ etnonimi 
arasında zahiri o xşarlığa görə kutilərin Qafqazdilli olması fikri yaran mışdır ( 102, 
206). Er.əv.V əsrdə He rodat və I əsrdə Strabon Midiya ərazisində uti adlı tayfanın 
yaşadığını yazmışlar. Ehtimal ed ilir ki, eramızın əvvəllərində həmin kuti – utilərin 
bir h issəsi şimala gəlmişdir və indiki udinlə r onla rın nəsilləridir ( 44, 65). Kutilə rin 
sonrakı utilər olması fikrinin dü z və ya yanlış olduğunu söyləmək çətindir. Lakin 
aşağıda deyiləcəyi kimi, türk utilərin mö xcüd olduğuna görə cənubda kutiləri və 
utiləri Qa fqazd illi saymağa əsas yoxdur. Fikrimizi aydın laşdırmaq üçün biz uti – 
udin məsələsini qısaca nəzərdən keçirməliy ik. 
Qeyd edilməlid ir ki, Azə rbaycanın etnik tarixində ən dolaşıq məsələlə rdən 
biri də Albaniyada 
uti
adını daşıyanların etnik mənsubiyyəti məsələsidir.1944-cu 
ildə İ.P.Pet ruşevski ortaya bir fikir atdı: Qəbələ rayonunun Nic kəndində yaşayan 
udinlər qədim a lbanların qalığ ıdır (154, 77). Bu fikrə sonra başqa tədqiqatçılar – 
S.T.Yeremyan ( 108,304), Z.İ.Yampolski ( 189, 83), Z.M.Bünyadov ( 76, 178), 
Q.A.Klimov ( 116, 96), A.Q.Şanid ze ( 178, 8), İ. H.Əliyev ( 51), V.L.Qukasyan 
( 92), F.Mə mmədova ( 129) tərəfdar o ldular, la kin heç bir a raşdırma aparılmadan. 
Əlbəttə, Dağıstandilli tayfaların birinin qalığ ıdır.La kin söhbət alban etnosundan, 
yəni Alban dövlətini yaradanla rdan və etnik adı ― alban‖ olan lardan gedirs ə,utilə rin 
albanlarla eyniləşdirilməsi qondarmad ır. Heç olmasa, ona görə ki, Strabon 
Atropatenada ― Midiya dağları‖ adlanan dağlıq ərazidə Xəzərin cənub qərbində 
alban və uti tayfalarının yanaşı yaşadığını qeyd edir ( Strabon.XI, 8,8).Bu o 
demə kdir ki, a lban və uti müstəqil tayfala rın adla rıdır. Yu xarıda adlarını 
çəkdiyimiz müəlliflər isə udinləri məh z er.əv.IV əsrdən milad ın VII əsrinə qədər 
dövləti, Vəsrdən yazısı o lan Alban etnosunun qalığı sayırlar. Məsələn,1958-ci ildə 
erməni ta rixç isi S.T.Yere myan ya zmışdı ki, q ədim alban dili udin d ili id i.( 108, 
327). İki il sonra gürcü tarixçisi A.Q.Şanid ze göstərir ki, erməni tarixi ənənəsində 

---

33 
albanların varisləri udinlər hesab edilir ( 178, 8). Beləliklə, bu müəlliflər albanları 
indiki Dağ ıstandilli udin lərin ulu əcdadları hesab edirlər və bununla da dolayı yolla 
orta əsrlərdə Azərbaycanda türkləş mə prosesinin getməsi və de məli, Azərbaycan 
dilinin kənardan gətirilmə olması haqqında başabəla müddəanın tərəfində dururlar. 
Alban tarixçisi Musa Kalankatlının ― Alban tarixi‖ əsərində Albaniyada 5 
mahalın Uti adlandığ ı göstərilir: Qarabağın dağlıq hissəsində - Arsakda (I kitab,23-
cü fəsil), Bərdə zonasında ( I kitab, 24-cü fəsil),Girdiman ın Xalxal şəhəri ( indiki 
Qaza x- Ağstafa rayonunları ə ra zisində) zonasında (I kitab, 27-c i fəsil) və 
Azərbaycanın şimal – qərbində (II kitab, 23-cü fəsil). Tədqiqatçıla rı çaş – baş salan 
da budur.Əgər mahalların hamısında indiki Dağıstandilli udin lərin əcdadları 
yaşamışsa, onda əlbəttə deməliyik ki, onlar A lbaniyanın ən böyük tayfası idi. İqrar 
Əliyev belə də yazmışdır: utilər Albaniyada aparıcı tayfa idilər. Sonra b i fikri 
V.L.Qukasyan təkrar et mişdir: uti – udinlə r a lban tayfa ittifaqında aparıc ı rola
ma lik id i. La kin bu belə deyil. İş burasındadır ― uti‖ adını daşıyanlar Albaniyadan 
kənarda da məlu mdur.
1)M idiyada, sonra da Atropatenada. Yu xarıda deyild iyikimi, ilk dəfə
Herodot (er. əv. V əsr) M idiyada iki əyalətdə utilərin yaşadığını qeyd etmişdir 
(Herodot, III,93; VIII,68). Sonra Iəsr müə llifi St rabon Atropatenada, Xəzə rin 
cənub-qərbində Midiya dağlarında ―albanla rın bir h iss əsi‖ (diqqət verin: 
alban
adını daşıyanlar Cənubi A zərbaycan ərazisində də yaşayırdı), kaduslar (indiki 
talışların əcdadları),kellər (indiki giləklərin əcdadları) və amard larla yanaşı Uti ad lı 
əyalətdə utilərin yaşadığını yazmışdır (Strabon,XI,8,18). Ona görə b ir sıra 
tədqiqatçıların (M. Ma rkvart, N. Q. Adons) ardınca İqra r Əliyev yazmışdır ki, 
həmin utilər era mızın əvvəllə rində şima la keç miş və Albaniyada yerləşmişlər 
(44,65). Alban tarixçisi Musa Kalankatlı da utilərin A lbaniyaya gəlmə olduğunu 
yazmışdır (I kitab, 4-cü fəsil). Oxucuya aydın oldu ki, Albaniyada utilər (udinlər) 
eranın əvvəllərində gəlmə hesab olunur, başqa sözlə, ondan əvvəl Albaniyada utilər 
yaşamırd ı. Buradan da utilərin konkret mənada, albanlar o lması fikrinin puçluğu 
üzə çıxır: alban adın ı daşıyanlar A lbaniyada er. əv. IV əsrdən məlu mdursa, udin lər 
Albaniyaya-alban tayfasının adı ilə adlanan ölkəyə ço x sonra gəlmədirsə, onda 
alban və uti ayrı-ayrı etnoslardır. Bundan başqa nəticə də çıxır: utilər Albaniyada 
aparıcı tayfa ola bilməzd i, çünki hələ er. əvvəl IV-III əsrlərdən Alban dövləti 
mövcud idi (65;66). A lban çarı Ro ma ordusunun başçısı Qney Pompeylə er. əv. 
65-ci ildə qanlı döyüşlər keç irmişdi. 
2) Er. əv. VIII-VII əsrlə rə a id Urartu yazılarında indiki Göyçə gölünün 
hövzələrində Etiuni adlı ―ölkə‖n in adı çəkilir. Bu adın ―uni‖ h issəsi Urartu dilində 
yer adlarına əlavə o lunan şəkilçidir. V əsr erməni mənbələrində bu ölkə Uti adlanır 
(23, II kitab, 44-cü fəsil). De məli, Urartu mənbələ rindəki Et i (uni) əslində Ut i 
adının urartuca yazılış formasıdır. Bu əyalət tarixən Albaniyaya mənsub olmuş 
(23,I kitab,8-c i fəsil), sonralar e rmənilərə keç mişdir. Biz bu məsələ üzə rində 
dayanmayacayıq, çünki məqsədimiz başqadır. Qeyd edək ki, Mid iya-Atropatenada 

---

34 
yaşayan utiləri Qafqazdilli sayırlar və kutilərlə bağlayırlar. Lakin Urartu 
mənbələ rində qeyd edilən Et iuni-Uti haqqında nədənsə bir söz deyilmir. 
3). Antik müə lliflər albanla rdan şimalda, yəni Şima li Qafqazda uti, udi 
adlı b ir etnosun yaşadığını göstərirlər. I əsr müəllifi Pliniy yazır ki, albanlardan 
şimalda skiflərdən olan Ud in adlı tayfa yaşayır (Plin iy, VI, 38)(―skif‖ adı altında 
qədim türklərin nəzə rdə tutulduğunu aşağıda deyəcəyik). Hə min müəllif sonra 
yazır ki, udinlərdən şimalda isə Utidors adlı tayfa məskundur (Pliniy, VI,39). 
―Utidors‖ etnonimi bir sıra tədqiqatçıları çaşdırmışdır. Yazmışlar ki, bu ad