A21 Avezbayev S

3. Qishloq aholi tizimi va x jalik 
markazlarini joylashtirish 
Aholi tizimi — bu ma'lum hududda joylashgan, boshqarishni, 
xizmat k rsatishni, transport va sh. . umumiy tashkil etish bilan 
bo liq ahoii yashash joylari yi indisidir. 
Qishloq aholi tizimi shahar va aralash tizimdan mchnatga 
yaroqli aholining asosiy qismi qishloq x jaligi ishlab chiqarishida 
bandHgi va aholi yashash joylarining korxonalar huducllarida joy-
lashganligi bilan farq qiladi. Shuning uchun aholi yashash joyia-
rining kelajakdagi rivojlanishini, ularning chegaralari "-'a ichki 
tuzilishini hisobga olmasdan almashlab ekishlarni va ycr turlarini 
t ri joylashtirish, y llarni tkazish, meliorativ va tabiatni 
muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish, ishlab chiqarishni, 
mehnatni va ularni boshqarishni t ri tashkil etish uchun sharoit 
yaratish mumkin emas. 
Qishloq aholi tizimiga tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillar 
ta'sjr etadi, z navbatida u ham ularga aks ta'sir k rsatadi. 
Tabiiy omillar jumlasiga, eng awalo, iqlim, ycrlarning unum-
dorligi, joylarning relefi, gidrografiyasi, simlik dunyosi kiradi. 
Qadimdan yirik aholi yashash joylarj unumdor "odiyJarda, 
daryolar va k llar qir oqlari b ylab, baland joylardan joylash-
gan. Aksincha, k p b lingan, murakkab relefli va rmon bilan 
qopiangan hududlarda, unumdorligi past yerlarda, botqoqliklarda 
va k llar orasida, odatda, butun hudud b ylab tarqalgan mayda 
qishloqlar joylashgan. Hozirgacha suvsiz tumanlard,?, o ir iqlim 
sharoitlarida qishloq aholi tizimi juda sekin rivojlanmoqda. 
Tqtisodiy omillar orasidan, eng avvalo, qishloq x jalik 
ishlab chiqarishining intensivlik darajasini, uning sanoat bilan 
integratsiyalanishini (asosan, xomashyoni qayta ishlash b yi-
cha — konserva zavodlari, g sht kombinatlari. qand, spirt va 
sh. . ishlab chiqarishlari bilan), qishloq x jalik mahsulotlarini 
sotish bozorining (shaharlar, kurortlar, ishlab chiqarish va 
transport b inlari) yaqinligini, x jaliklararo va x jalikda 
ichki y llar va boshqa infratizim obyektlari tarmo ining rivoj-
lanishini k rsatish kerak. 
245 

---

Ijtimoiy omillar yer munosabatlari tiplarini, yerga va boshqa 
ishlab chiqarish vositalariga b lgan mulkchilik turlarini, aholini 
ijtimoiy ta'minlash va unga madaniy-maishiy xizmat k rsatish 
darajasini z ichiga oladi. Masalan, Rossiyaning qator rayonlari-
da, Boltiq b yida va Belorussiyada XX asrning boshida yerga 
xususiy mulkchilikning, xususiy dehqon x jaliklarining rivojla-
nishi minglab mayda qishloqlar va xutorlar paydo b lishiga olib 
keldi. Aksincha, kollektivlashtirish vaqtida yirik qishloqlar rivoj-
lana boshladi. 
1960-y. rtacha 1 x jalikda 13,5 qishloq, ularning har biriga 
154 yashovchi odam t ri kelgan b lsa, 1970-yil — mos tarzda 
9,8 va 225, 1980-yil - 8 va 260, 1990-yil - 8,5 va 242 odam 
t ri keldi. 1994-yil Rossiyada umumiy maydoni 31 mln. ga 
b lgan 148869 qishloq aholi yashash joylari bor edi. 
Qishloq aholi yashash tizimini takomillashtirish vazifalari 
qadimdan yer tuzish loyihalarida yechiladi. 1960 yildan boshlab 
aholi tizimi masalalari tuman rejalash tizimlarida ham, 1970-yil-
lardan esa, bulardan tashqari, tuman yer tuzish chizmalarida ham 
k rila boshladi. Hozirgi vaqtda qishloq aholi yashash joylari yer-
larining qishloq (posyolka) ma'muriyati tasarrufiga berilishi 
sababli yer tuzish loyihasinining bu qismi vazifalari sezilarli 
zgardi. Ular k proq x jaliklararo xarakterga ega b la boshladi, 
sababi, qishloq x jalik korxonasi hududida fermer, dehqon x ja-
liklari z x jalik markazlari bilan, bo dorchilik rtoqliklari 
zlarining maxsus tipdagi aholi yashash joylari bilan, har xil tijo-
rat qishloq x jalik korxonalari zlarining markazlari bilan paydo 
b la boshladi, shaxsiy uy-joy qurilishlari sezilarli kengaydi (kot-
tejlar va sh. .) 
Shu sababli x jalikda ichki yer tuzish loyihalarida quyidagi 
masalalar yechiladi: 
— aholi yashash joylarining x jalikda m ljallangan maqsadi-
ga aniqlik kiritiladi; 
— qishloq (poselka) ma'muriyati tasarrufidagi yerlarning may-
donlari va joylashgan rinlariga aniqlik kiritiladi; 
— x jalik markazlarini, shaxsiy uy-joy, ishlab chiqarish quri-
lishlarini kengaytirish uchun zarur uchastkalar (maydonchalar) 
tanlanadi va ularning maydonlari, joylashgan rni aniqlanadi. 
Qishloq x jaligiga m ljallangan aholi yashash joylariga sha-
har atrofidagi, kasbchilik, aralash va qishloq x jalik tipidagi aholi 
yashash joylari kiradi. 
246 

---

Eng k p sonli aholi yashash joylari qishloq x jalik aholi 
vashash joylariga t ri keladi. Ular qishloq x jaligi ishlab 
chiqarishi markazlari hisoblanadi, sababi, ularda qishloq ; x jaligi-
da bandlarning asosiy qismi yashaydi, x jalik hovlilari, ustaxo-
nalari, omborxonalari, fermalari bilan ishlab chiqarish zonalari 
mavjud, shu yerning zida aholining shaxsiy tomorqa x jaliklari 
joylashgan. Shuning uchun adabiyotda, amaliyotdagi singari, k p 
vazifalarni bajarishga m ljallangan qishloq aholi yashash joylarini 
k proq x jalik markazlari yoki korxonaning qishloqlari deb 
atashadi. 
Aholi yashash joylarining yerlari qishloq (posyolka) ma'muriy-
ati tasarrufiga berilgan b lishiga qaramasdan, ular qishloq x ja-
!ik korxonalari faoliyatlari bilan qattiq bo Ianishgan. X jalikdagi 
z rollari b yicha ular asosiy va q shimcha (yordamchi) qish-
loqlarga b linadi. Asosiylarga x jalikning markazi (yoki x ja-
likning markaziy qishlo i) va ishlab chiqarish b Iimlari markaz-
!ari (qishloqlari) kiradi. 
Markaziy qishloqda, odatda, x jalikning ma'muriy — 
boshqaruv apparati, aholining asosiy qismi va umumx jaiik 
ahamiyatiga ega madaniy-maishiy muassasalar (maktab, kasal-
xona, mehmonxona, d kon, kiub va sh. .) joylashadi. 
Har bir ishlab chiqarish b limi z qishlo iga ega b lib, 
ularda uning rahbar xodimlari, uy-joy, xizmat va ishlab chiqarish 
imoratlari, madaniy-maishiy maqsadlarga m ljallangan binolar 
jamlanadi. 
X jalikning q shimcha aholi yashash joylari, asosan, ishchi-
larning yashash joylari hisoblanadi; ulardan ayrimlarida ishlab 
chiqarish binolari, boshqa imoratlar va inshootlar joylashishi ham 
mumkin. Yashovchilar soni, ayniqsa mehnatga yaroqlilari, asosiy 
ishlab chiqarish fondlarining mavjudligi b yicha ular, odatda, 
katta errias. 
Oxirgi vaqtlarda x jalik markazlari k p vazifalikka m ljal-
lana boshladi, sababi, ular bir vaqtning zida korxonaning bir 
necha ishlab chiqarish b limlarini boshqarish markazi, fermer 
(dehqon) x jaliklari egalarining yashash joylari b lishlari 
mumkin. 
Yer ttizish loyihasini ishlashda har bir qishloqning x jalikdagi 
vazifasiga (markaziy qishloq, b lim qishlo i, ishlab chiqarish 
markazi, yashash joyi) aniqlik kiritiladi. Bu aholi tizimini x ja-
likning tlashkiliy — ishlab chiqarish tuzilishi, ishlab chiqarish 
247 

---

b limlari va markazlarining soni, joylashishlari bilan bo lash 
uchun zarur. Bunday aniqlik kiritish aholi yashash joyining kela-
jakdagi rivojlanishi nuqtayi nazaridan ham ahamiyatga ega, 
sababi, u nafaqat ichki imkoniyatlar, balki x jalikning boshqa 
yeriari hisobiga ham sodir b lishi mumkin. Uy-joy va madaniy-
maishiy qurilishlarni moliyalash nafaqat mahalliy byudjet va quri-
lish qilayotganlarning shaxsiy mabla lari hisobiga, balki korxona 
hisobiga ham amalga oshirilishi mumkin, ular z ishchilarining 
turmush sharoitlarini yaxshilashdan, qurilish bahosini pasaytirish 
va uni asosiy aholi yashash joylarida jamlashdan manfaatdordirlar. 
Loyihalashda aholi yashash joylarining mavjud ahvoli va x ja-
iikning m ljallangan maqsadi baholanadi, ma'muriy tuman yer 
tuzish chizmalaridan loyiha oldi materiallari, x jaliklararo yer 
tuzish loyihalari, qishloq aholi yashash joylarini rejalash va qurish 
loyihalari jalb etiladi. Yer uchastkalari mulkdorlari, egalari va foy-
dalanuvchilari istaklari ham hisobga olinadi. 
Markaziy q r on iloji boricha x jalik hududi markazida joy-
lashgan, tuman markazi, qishloq x jalik mahsulotlarini sotish 
joylari biian yaxshi y l aloqasiga, hamda kapital uy-joy, ishlab 
chiqarish va madaniy-maishiy binolarga ega, eng katta |ahoIi 
yashash joyida joylashtiriladi. Odatda, uning joylashgan ; rni 
zgarishsiz qoladi. Ishlab chiqarish, madaniy-maishiy qurilishlar 
kapital xarajatlarini tejash uchun u k pchilik hollarda bitta yoki 
(sexli tuzilishda) bir necha b limlarning x jalik markazlari ibilan 
birlashtiriladi. 
Ishlab chiqarish b limlari qishloqlari ham x jalik yerlarjning 
asosiy massivlariga nisbatan qulay joylashgan, b Iimlarga birikti-
rilgan, hamda ishlab chiqarish, uy-joy va madaniy-rnaishiy bino-
inshooatlarga, markaziy qishloq va boshqa aholi yashash joylari 
bilan yaxshi y l aloqasiga ega b lgan yirik aholi ycishash joylari-
da joylashtiriladi. Loyihani ishlashda boshqa aholi yashash joyla-
rining x jalikdagi vazifasi va kelajakdagi rivojlanishi belgilanadi. 
Ularning qaysi birida ishlab chiqarish binolari va obodonlashtiril-
gan uy-joy fondi mavjud b lsa, shalarida x jalikning ichki 
b Iimlariga yoki ayrim mehnat jamoalariga biriktirilgan chor-
vachilik fermalari joylashtirilishi mumkin. 
^ Agar x jalikda ta'mirlashga yaramaydigan eski uy-joy fdndiga 
ega kichik aholi yashash joylari yoki xutorlar mavjud bj lsa, 
ularning aholisi istaklari b yicha yirik qishloqlarga k chirilishi 
mumkin. B shagan hudud zarur ishlar tkazilganidan keyirj (eski 
248 

---

imoratlarni buzish, yer uchastkalarini tekislash, tloqlashtirish va 
sh. .) yonida joylashgan qishloq x jalik yerlari tarkibiga q shila-
di. Bunday qurilishlar, ular atrofidagi yerlar fermer, dehqon x ja-
liklari va ijarachilar yerdan foydalanishlarini tashkil etish uchun 
ham kerak. 
Ayrim vaziyatlarda kichik tashlandiq qishloqchalarni tiklash 
masalasi ham paydo b ladi. Ularnihg rnida fermerlar hovlilari, 
brigadalar, yoki zlarining yer paylari bilan ajralib chiqadigan va 
mustaqil b iimlar tashki) qiladigan, hamda qochoqlardan, maj-
buriy k chirilganlardan va ularning oilalaridan tuzilgan boshqa 
jamoalarning x jalik markazlari yaratilishi mumkin. X jalik 
markazini tashkil etishning eng asosiy sharti b limlarga biriktiri-
ladigan qishloq x jalik yerilarining yaqinligi hisoblanadi. U iloji 
boricha xizmat k rsatadiga,n hududining markaziga yaqin joy-
lashtiriladi. 
X jaHkning aholi tizimini yanada rivojlantirish zarurati tu il-
gan hollarda, loyihada yangi aholi yashash joylarini qurish, 
mavjudlarini qayta qurish yoki kengaytirish k zda tutiladi. Loyiha 
rejaida mos yer uchastkasi ajratiladi; u qurilish-loyihalash, sani-
tariya-gigiena va iqtisodiy talablarga javob berishi kerak. Odatda, 
rel'efi tekis, yer qatlamlari jipslashgan, y llarga va suv ta'minoti 
manbalariga nisbatan qulay joyllashgan, quruq yer uchastkasi 
tanlanadi. Bunda mavjud qishloqlarning qishloq x jalik yerlariga 
va ishlab chiqarish markazlariga nisbatan joylashishi aholining 
ish, yashash va hordiq chiqarish joylarini oqilona tashkil etish 
maqsadida hisobga olinadi. 
Yangi aholi yashash joylarini qurish, mavjudlarini qayta qurish 
va kengaytirish uchun uchastkalar qjshloq x jaligi uchun yaroqsiz 
yerlardan yoki alohida zarurat tu ilgan hollarda sifati past qishloq 
x jalik yerlaridan ajratiladi. Birinchi navbatda, mavjud qishloq-
larning aholi yashaydigan qismi chegaralaridagi qurilishdan b sh 
yerlar egallanadi. 
Uehas;tkalarni tanlashda tabiatni muhofaza qilish b yicha 
choralar k zda tutilishi, aholi yashash joyini obodonlashtirish va 
uning eng yaxshi arxitekturasini yaraitish maqsadida, hududning 
tabiiy xususiyatlari hisobga olinishi kerak. 
Qurilish maydonchasi t risidagi ma'lumotlar maxsus texnik 
izlanishlar: topografik-geodezik, geologik-muhandislik, gidroge-
ologiya hamda sanitariya-gigiena izlanishlarini tkazish y li bi-
lan olinadi. Uchastkani tuman ma'muriyati (hokim, hokim 
249 

---

muovinlari), qishloq (poselka) ma'muriyati vakillari, tuman arxi-
tektori va yer tuzuvchisi, yon inga qarshi inspeksiya, sanitariya-
epidemiologiya stansiyasi, qishloq x jalik korxonasi, kommunal 
x jalik va loyiha tashkiloti vakillaridan iborat hay'at tanlaydi. 
Hay'at tanlangan uchastka chizmasi bilan hududni tanlash 
t risidagi aktni imzolaydi. U suv oladigan, oqova suvlarni 
yi adigan, elektr manbalariga, gaz ta'minoti tizimiga va sh. . 
ulanadigan joylarni ham aniqlaydi.