Va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnalogiyalari universiteti

Ishga doir etika va etiket.
Ishbilarmonlik etikasi - yaxshilik va yomonlik, ma’naviylik va axloqiylik, insonni 
jamiyatdagi malum olni, hayoti va faoliyatining ma’nosi haqidagi tushunchalarga mos 
keluvchi inson xulqining ta’limi va amaliyotidir. Ishbilarmonlik etikasi o‘z ichiga 
menejer, har qanday ishbilarmon kishi qo‘yilgan maqsadlariga erishish uchun 
suyanadigan ideallarni oladi. Ishbilarmonlik etikasi faoliyatining u yoki bu sohasida 
tavakkalli, novatorli, halol, omilkor va qonuniy biznesni olib borishga asoslanadi.
Tadbirkorlik faoliyatining xili va uning alohida turlaridan qat’i nazar, ishbilarmonlik 
etikasi, ya’ni milliy etnik an’analari va undan kelib chiquvchi qoidalarni hisobga olishi 
kerak. Ishbilarmonlik etikasi menejerning xarakteri, uning qalbi, aqlining xususiyatlari, 
motivatsiya, ma’lumoti va bilimlari darajasi, uning jamoada, jamiyatdagi insonlarga 
nisbatan xulqi bilan chambarchars boglangandir. Obro‘, faxr, halollik, izzattalablik va 
oliyjanoblik hamda muloyimlik menejerning ishbilarmonlik etikasi «arsenaliga» kiradi, 
uni ijobiy ta’riflaydi.
Etik me’yorlar, huquqiy me’yorlardan farqliroq, rasmiy ravishda hech qayerda 
yozilmagan va uzoq vaqt davomida «otalardan» «bolalarga», kattalardan kichiklarga, bir 
avloddan boshqasiga og‘zaki ravishda uzatib kelingan. Ular asrlar davomida turli 
xalqlarning ko‘pgina avlodlarining birgalikdagi faoliyati, jamoaviy turmushlari 
jarayonida vujudga kelgan va madaniyatning asosiy yutuqlaridan biri bo‘lgan. 
Qonunchilikni himoya qilishda qonunning u yoki bu moddasini buzganlik uchun 
jazolovchi maxsus davlat idoralarida turgan huquqiy tartibga solishdan farqli ravishda 
etik me’yorlarga rioya qilinganlik yoki rioya qilmaganlik ustidan nazorat qilish faqat 
jamoaviy fikr va insonning vijdoni bilan amalga oshiriladi. Xuddi shuning uchun axloqli 
bolish yoki bo‘lmaslik deyarli to‘liqligicha insonning shaxsiy ijobiy yoki salbiy irodasiga 

---

bog‘liqdir.
Albatta, har qanday erkin tanlov omillarning ko‘pligi bilan asoslanadi, shunga qaramay 
insonni zo‘rlab vijdonli qilish mumkin emas. Insoniy munosabatlar mavjud bolgan 
hamma yerda axloq ham mavjud boladi, chunki jamiyatda yashab, undan toliqligicha 
ozod bolish mumkin emas. Soglom fikrlovchi inson, o‘zining shaxsi va qadr-qimmatini 
hurmat qilgan holda, u muloqotda bolgan har bir inson ham, o‘zining shaxsi va qadr-
qimmatini tan olinishini moljallaydi. Shu bilan birga etik me’yorlarning buzilishi ertami 
yoki kechmi ijtimoiy yoki shaxsiy kulfatlar, baxtsizliklar, halokatlarga olib keladi, axloq 
o‘zi uchun qasos oladi, negaki uning asosiy belgilanishi insoniyatni uning yagonaligida 
saqlash, insonlarga o‘zlarining hamjamiyatlarini saqlab qolishlariga yordam berish, bir-
birlarini yo‘q qilishga yol qo‘ymaslik, ularning birgalikdagi faoliyatining 
muvaffaqiyatiga ko‘maklashishdir. Shu sabablarga kola, iqtidorli tadbirkorlar, yirik firma 
va kompaniyalarning rahbarlari o‘z jamoalari ishini tashkil etishda etik me’yorlarga katta 
ahamiyat beradilar. Insonlarning ishga doir munosabatlari o‘zaro hurmat, o‘zaro yordam 
va har qanday xodimning shaxsiga e’tibor qaratish asosida qurilgan joyda hamma vaqt 
ham ishonchlilik darajasi va muvaffaqiyatning garovi faqat ma’muriy boshqaruv va 
nazoratga suyanuvchi tashkilotlarga qaraganda yuqoridir. Tadbirkorlarning ishga doir 
faolligi jarayonidagi bir tomondan ular o‘rtasidagi va boshqa tomondan tadbirkor, davlat 
va jamiyat oltasidagi o‘zaro munosabatlarni ijobiy belgilab beruvchi asosiy etik sifat 
halollikdan iboratdir. Halollikni talab qilinishi inson larni ularning ijtimoiy amaliyoti 
jarayonida birgalikda faoliyat yuritishlari zarurligi, ular faoliyatini o‘zaro 
muvofiqlashuvi, ularning kundalik hayotlari ehtiyojlari bilan asoslanadi. Halollik o‘z 
ishiga to‘g‘rilik, o‘z fikrida qattiq turish, o‘ziga olgan majburiyatlarga sodiqlik, 
qilinayotgan ishning to‘g‘riligiga subyektiv ishonch, tadbirkor o‘zining tijorat faoliyatida 
amal qiladigan molivatsiyaga nisbatan boshqalar va o‘zining oldida sofdillik, boshqa 
insonlarning ularga qonunan tegishli bolgan huquqlarini tan olish va rioya qilish kabi 
ijobiy axloqiy belgilarni oladi. Tadbirkorlarning guruhli birdamligi asosida, hozirgi 
vaqtda o‘zaro yordam talabi ba’zan ziddiyatli namoyon bolsa ham, ular oltasida o‘zaro 
yordam vujudga keladi va rivojlanadi. Bir tomondan tadbirkorlar oltasidagi 
munosabatlarda raqiblik tamoyili amalda bolsa, boshqa tomondan ular ayrim hollarda 

---

bir-birlariga o‘zaro yordam va qollab-quvvatlashlarni kolsatishlari mumkin (yetkazib 
berilgan tovarlarga haq tolash muddatlarini ko'chirish, imtiyozli shartlarda kreditlar 
berish qismi bo‘yicha).
Biznesda muvaffaqiyatga erishish uchun menejerlarga ishbilarmonlik etikasining asosini 
egallash muhimdir. Boshqaruv amaliyoti etik me’yorlarni, ya’ni kasbiy etikaning 
postulatlari (isbotsiz qabul qilinadigan qoidalar)ni ishlab chiqqan, ular tadbirkor, 
menejerning etik kodeksi deb ataluvchi asosida yotadilar.
Ya’ni madaniy tadbirkor, menejer:
— o‘z mehnatini nafaqat o‘zi uchun, balki boshqalar, jamiyat, davlat uchun foydali 
bolishiga ishonishi;
— atrofida olab turgan insonlar ishlashni xohlashlari va bilishlari, o‘zlarini tadbirkor 
bilan birga kolsatishga intilishlaridan kelib chiqishi;
— biznesga ishonishi, uni o‘ziga jalb qiluvchi ijod sifatida baholashi, biznesga san’atga 
qaragandagi kabi qarashi;
— raqobatning zarurligini tan olishi, ammo hamkorlik zarurligini ham tushunishi;
— o‘zini shaxs sifatida, har qanday shaxsni esa o‘zi kabi hurmat qilishi;
— har qanday mulkni, davlat hokimiyati, ijtimoiy harakatlar, ijtimoiy tartib va 
qonunlarni hurmat qilishi;
— o‘ziga va boshqalarga ham ishonishi, kasbiy mahorat va omilkorlikni hurmat qilishi;
— ta’lim, fan va texnika, informatika, madaniyatni qadrlashi, ekologiyani hurmat qilishi;
— yangiliklarga intilishi;
— insonparvar bolishi kerak. Shu munosabat bilan 1912-yilda Rossiya savdogarlari 
gildiyasi tomonidan shakllantirilgan ishbilarmon kishining tamoyillari g‘oyatda ibratlidir:
— hokimiyatni hurmat qil;
— halol va to‘g‘ri bo‘l;
— xususiy mulkchilik huquqini hurmat qil;
— insonni sev va hurmat qil;
— so‘zingga sodiq bo‘l;
— mablaglaring bo‘yicha yasha;
— maqsadga intiluvchi bo‘l.

---

Menejer uchun yana ma’lum ijtimoiy muhitda vujudga kelgan xulq-atvor qoidalari - 
ishbilarmonlik etiketini bilish hamda unga rioya qilish ham muhim ahamiyatga egadir.
Etiket
- inson xulq-atvorini tartibga solishning shakllaridan biridir. Ammo etiket 
qoidalari g‘oyatda rasmiy xarakterda boladi va kishining oldiga erkin tanlash 
muammosini qo‘ymaydi. Ularni bilish va rioya qilish zarur. Etiket tili ko'proq 
umuminsoniy odob talablarini aks ettiradi, ammo bunda odamlarning yoshi, xizmati, 
jinsiy farqlarini tartibga soladi, unda vaziyat oldindan kelishib olinadi va aniq 
harakatning tayyor modellari taklif qilinadi. 236 Etiketning xususiyati uning dialogli 
ekanligidir, ya’ni etiket barcha bir-birlari bilan muloqot qilayotgan kishilar uning 
qoidasini bilishlari va «bitta tilda so‘zlashishlarini» ko‘zda tutadi. Masalan, agar kishilar 
uchrashganda bir-birlari bilan albatta salomlashishga odatlanmagan bo‘lsalar, sizning 
salomingizga hayratli qarash bilan javob qaytarishlari mumkin. Ammo madaniylashgan 
muhitda etiket qoidalarini umumiy bilish ko'zda tutiladi va shuning uchun ularga rioya 
qilish zarur. Insonning umumiy madaniyati ko‘pgina tarkibiy qismlardan vujudga keladi, 
shu jumladan uning tarbiyasini ichki namoyon qilishni ham tashkil qiladi. Ishbilarmon 
kishining kiyimi uning jamiyatda tutgan o‘rni, qaddi-qomati, yoshi va u qayoqqa 
ketayotganligini hisobga olishi kerak.
Mutaxassislarning fikricha, ishbilarmon erkak kishi uchta kostyumga ega bo‘lishi kerak: 
ishchi, ishbilarmonlik va kechki. Buning ustiga galstuk barcha hollarda ham kiyimning 
muhim predmeti boladi. Ishchi kiyim — avvalo oddiy kostyum (shim ka kamzul) hamda 
shim va charmdan kamzul, yaxshi tikilgan kurtka bolishi mumkin, ammo barcha sanab 
olilgan hollarda ham muqarrar shart — ko‘ylak va galstuk.
Erkak kishining ishbilarmonlik kostyumi — har qanday rangdagi shim va kamzul, 
tegishli ravishda tanlab olingan ko‘ylak va galstuk. Ishbilarmon kishining kechki 
kostyumi moda tomonidan belgilanadi. Asosiysi erkak kishining ko‘chalik, bayram, 
kechki kiyimi albatta bir xil rangdagi shim va kamzuldan tashkil topgan bolishi kerak, 
muqarrar shart — oq ko'ylak.
Ishbilarmon ayolning kiyimida yetakchi rangdagi ikki-uchta predmet bolishi kerak. Agar 
sizda qora yubka va kamzul bolsa, unda yo qora tufli yoki qora sumkaga ega bolishga yol 
qo‘yiladi. Ayolning universal kiyimi yubka, bluzka hamda ayollar ko‘ylagi va kostyum. 

---

Kechki kiyimi ko‘ylak, ko‘ylak-kostyum.
Avvalo ayolni soch turmagi, keyin tufli, sumka va zargarlik buyumlari bezaydi. Hamma 
uchun umumiy qoida: kiyim bo‘yicha kutib oladilar, aql bo‘yicha kuzatadilar. Nutq 
madaniyati — kishining o‘qimishliligi, tarbiyaliligi va umumiy madaniyatining 
ko‘rsatkichlaridan biridir. Firmaning muvaffaqiyatli faoliyati, uning imidji ma’lum 
darajada uning rahbarlari va xodimlari qanchalik to‘g‘ri tilda so‘zlashish!ariga, ular 
yozishmani qanchalik savodli va adabiy tilda olib borishlariga bog‘liqdir.
Inson nutq madaniyatining umumiy alomatlari mavjud: nutqning to‘g‘riligi; tilning 
boyligi (o‘ziga xosligi); qisqalik; ravshanlik va aniqlik; jo‘shqinlik. Ma’lumki, qisqa va 
sodda gaplar quloqda oson qabul qilinadi, ammo qisqa jumlalarning ko‘pligi nutqning 
bolinib chiqqan va keskin qiladi, u ravonlik, ma’noli va ritmik butunligini yo‘qotadi. 
Uzun jumla uning aniq mantiqiy va intonatsiyali bolinishi sharoitida notiqqa fikrlarning 
o‘zaro aloqasi va harakatini kolsatish, hissiyotli keskinlikni o‘stirish va pasaytirish, 
nutqning ravonligini his qilinishini yaratishga yordam beradi. So‘zni to‘g‘ri qollash nutq 
madaniyatining muhim elementlaridan biridir. So‘z faqat u o‘zining ma’nosiga toliq mos 
holda qollanilganda va boshqa so‘zlar bilan biriktirilganda eshituvchilarga ta’sir qiladi. 
Ko‘pgina hollarda nutq madaniyati va til sezgisi to‘g‘ri qaror qabul qilishni aytib turadi, 
ammo kuzatishlar so‘zni qollashdagi bir qator tipik xatolarni aniqlaganlar.
Ulardan eng muhimlarini kolib chiqamiz:
- an’anaviy qabul qilingan adabiy qollanishning buzilishi;
— paronimlar, ya’ni eshitilishi bo‘yicha yaqin, ammo ma’nosi bo‘yicha har xil bir 
o‘zakli so‘zlarni qollash bilan bogliq xatolar;
— tavtologik birlashmalar, ya’ni ma’nolari asosan mos keluvchi so‘zlar birlashmalari 
qollanilishi, ya’ni «o'zining avtobiografiyasi», «erkin vakansiya» va h.k. - kulguli 
vaziyatni keltirib chiqaruvchi uslublarni asoslanmagan holda aralashtirib yuborilishi 
(uslubli har xillik).
Masalan, "Korxona rejaning orbitasiga chiqdi». Oddiy kundalik ishlar haqidagi 
qarorlarda yuqori uslubli so‘zlarni o’rinsiz qollanishi jumlaning uslubistik tuzilmasini 
buzib yuboradi — barqaror so‘z birikmalari yoki fraziologik birliklarning ko‘rinishini 
qonunsiz o‘zgartirilishi. Ma’ruzalarda hali ham «u asosiy skripkani o‘ynayapti» 

---

(«birinchi skripka»ning o‘rniga)ni eshitish mumkin. Eshituvchilarning asosiy e’tibori 
asosan aytilganlarning ma’nosini idrok etishga jamlangan, ammo bunga faqat notiqning 
nuqsonsiz talaffuzidagina erishish mumkin. U so‘zining odatdagi shaklini buzsa, urg‘uni 
noto‘g‘ri qo‘ysa, auditoriya darhol noma’lum eshitilishni xotirasida saqlanadigan etalon 
bilan, beixtiyor taqqoslash bilan javob qaytaradi.
Nutq ham qisqa va lo‘nda bolishi kerak. Qisqalik «so‘zlar uchun tor, fikrlar uchun keng 
bolishi» kabi gapira olishni bilish, fikrlarni aniq, lo‘nda va shu bilan bir vaqtda jo‘shqin 
bayon qilish qobiliyatini bildiradi. Gapni cho‘zib yuborish esa notiqning uslubistik 
beparvoligi, savodsizligini yoki gapirayotgan predmeti haqidagi tasavvurlarining 
noaniqligi haqida darak beradi. Ba’zida gapni cho‘zib yuborish haqiqiy maqsadlarni 
jumlalar oqimi bilan yashirish uchun foydalaniladigan demogogiyaning atayin qilingan 
usuli, vositasi boladi. Gapni cho‘zib yuborishni bartaraf etish nutqda «mana», «shunda», 
«tushunasizmi», «aytish mumkinki», «aytaylik», «qisqacha qilib aytganda», «demak», 
«umuman» kabi parazit kirish iboralaridan xalos qilishni bildiradi, ular ma’naviy 
yuklamaga ega bolmaydilar. Kirish so‘zlari jonli og‘zaki nutqning belgisidir, ammo ular 
to‘xtovsiz takrorlansa va o’rni bolmagan joyda qollansa parazit so‘zlarga aylanadi. 
Qoidaga ko’ra, so‘zlovchi parazit so‘zlarni sezmaydi, ammo ular quloqqa o‘qday 
sanchiladi, auditoriyaning g‘ashiga tegadi. Samarali nutqning eng yomon dushmani keng 
mulohazadir.
Isbotlanganki, hozirgi auditoriya umuman «umumiy joylarni» ma’qul ko‘rmaydi, ya’ni 
hech qanday yangilikka ega bo‘lmagan nutqni qabul qilmaydi. Ifodali nutqqa ega bolish, 
uslubistik shakllar va fraziologik birikmalardan erkin foydalanishga olganish uchun 
badiiy adabiyot, mashhur notiqlarning nutqlarini muntazam ravishda mulohaza bilan 
olganish hamda doimiy ravishda ma’lumotnomalar, lug‘atlar va boshqa manbalarga 
murojaat qilish kerak. Notiqlik san’atini egallab turib, ko‘proq tabiiy nutqqa intilish, 
tashqi chiroyli va yolg‘ondakam ruhlanishga qarshi kurashish kerak. Bunda o‘zining 
imo-ishoralariga e’tibor qaratish kerak. Notiqlik san’atida imo-ishoralarga ishontirish 
usuli sifatida yol qo‘yiladi, ammo aslida «qollar bilan gapirish» mumkin emas.
Keltirib o’tilgan tavsiyalarni hisobga olgan holda, shu bilan birga o‘zining so‘zga 
chiqishining shaxsiy usuli ni ishlab chiqish zarur. Gap shundaki, o‘zini o‘zi kolsatishi va 

---

muloqot jarayoni K.S.Stanislavskiy ta’kidlab o’tganidek, «bir vaqtda tabiatimizning 
barcha aqliy, tuyg‘uli, ruhiy va jismoniy kuchlari bilan bajariladi». Menejerning qo’li 
ostidagilar, hamkasblari bilan ishga doir munosabatlari muhim ahamiyatga egadir.
Bunga avvalo insonning liftdagi, ko‘chadagi, idoradagi xulqi, ya’ni uning imidjini 
yaratadiganlarning barchasi kiradi. Shuning uchun rahbar jamiyatdagi xulq-atvor 
qoidalarini bilishi zarur. Mana ulardan ba’zi birlari. Har qanday boshliq qoli 
ostidagilarning xonasiga kirmasin, xona xo‘jayini yoshi va jinsidan qat’i nazar qolini 
uzatadi. Faqat tashqaridan kelayotgan kishiga yoki stol orqali qolini uzatish mumkin 
emas. Agar siz keluvchining oldiga xotirjamlik bilan yaqinlashsangiz, qol uzatib 
salomlashsangiz, joy kolsatib olirishni taklif qilsangiz to‘g li boladi. Jamoat joylarida 
xizmatdoshlarga qolni uzatish shart emas. Bosh egish yetarlidir. Bunda yoshlar boshni 
chuqurroq egishlari kerak. Qoli ostidagilar bilan idoradan tashqarida do‘stlashish kerak. 
Ishda bunday munosabatlar faqat zarar keltiradi. Ishga doir o‘zaro munosabatlar hurmatli 
va teng, ammo talabehan bolishi kerak, chunki shunday vaziyatlar boladiki, rahbar u yoki 
bu vazifani bajarilishini talab qilishi mumkin. Har qanday rahbarga uning qoli 
ostidagilarga ertalabdan «qilolmayman, istamayman, kerak emas, mumkin emas» deyish 
tavsiya etilmaydi.
Yaponiya va shtatlari rahbarlari orasida shunday fikr tarqalganki, agar xodimga kun 
boshida salbiy kayfiyat berilsa, uning butun kuni salbiy belgi ostida oladi. Majlislar va 
kengashlar ishtirokchilari bilan yo hamma bilan soat millari bo‘yicha qol berib 
salomlashish yoki oddiygina boshni egish kerak. Bitta yoki bir necha xodimlarga alohida 
munosabat jamoadagi odamlarning yaqinligi va o‘zaro bir-birlarini tushunishlariga 
yordam bermaydi. Insonlarning izzat-nafsini hurmat qilishi kerak. Har qanday tanqid 
adolatli, asoslangan va to‘g‘ri bolishi lozim. Norasmiy, yurakdan tabriklash har qanday 
jamoada ham yuqori baholanadi. Ba’zida oylik maoshdan kola, rahbarni kelib, xodimlar 
oldida unga tashakkur bildirishi muhimdir. Ishbilarmonlik etiketi e’tiborni qaratish uchun 
zarur muhim qoidasi vaqt va va’dalarda aniqlikka rioya qilishdan iborat boladi. Axloq 
nuqtayi nazaridan o‘z vaqtida kelmaslik, intizomsizlik — hamkor va boshqa kishining 
vaqti va manfaatlariga nisbatan hurmatsizlik yoki pisand qilmaslikni namoyon 
qilinishidir. Muzokaralarni olib borish uslubi muhim ahamiyatga egadir.

---

Ta’kidlash joizki, har bir muzokara noyobdir: ya’ni har gal muhokama uchun yangi 
mavzu yangi sharoit va yangi ishtirokchilar. Ammo ularni faoliyatning boshqa turlaridan 
ajratib turuvchi qandaydir umumiylik bor: muzokaralar jarayoni, uni tashkil etilishi, 
muzokaralarni olib borish uchun ishbilarmonlik dunyosida qabul qilingan barcha 
shartlarga rioya qilish, ishtirokchilarning o‘zaro munosabatlari. Muzokaralarning muhim 
bosqichlaridan biri unga tayyorgarlikdir. Xuddi ushbu bosqichda muzokaralarning 
muvaffaqiyatiga asos solinadi. Tayyorgarlik ishi ikkita asosiy yo‘nalishni o‘z ichiga 
oladi: tashkiliy masalalarni hal qilish va muzokaralarning asosiy jarayonini ishlab 
chiqish. Tashkiliy masalalarga quyidagilar kiradi: hamkorlarni qabul qilish dasturini 
tuzish; ishtirokchilar guruhi (delegatsiyasi)ni shakllantirish; joy va vaqtni belgilash; har 
bir majlisning kun tartibini tuzish; manfaatdor tashkilotlar bilan ularga tegishli 
masalalarni kelishib olish va h.k. Muzokaralarning asosiy jarayoniga tayyorgarlik 
kolishda muammolar va ishtirokchilarni ularni hal qilishidan manfaatdorligi tahlil 
qilinadi; muzokaralarga umumiy yondashuv shakllantiriladi, ularda shaxsiy nuqtayi nazar 
va natijalarning ehtimoliy variantlari belgilanadi. Ko‘zda tutilmagan holatlarni 
xotirjamlik bilan tartibga solish uchun asosiysi esa muzokaralarda hamkorlikka tegishli 
bo‘lgan barcha masalalar kolib chiqilishi uchun reja tuzish zarur. Keyin esa tasavvurdagi 
hamkor bilan suhbatni «o‘ynash», unga tuzatishlar kiritish maqsadga muvofiqdir. 
Suhbatga sinchiklab tayyorlanish lozim.
Hamkorning savollariga nafaqat javob qaytarish, balki moljallangan tadbirning barcha 
asosiy jihatlarini, texnik detallarni toliq bilish bilan izohlab berish zarur. Eng yaxshisi 
uchrashuvchi hamkor ustida ishlay olishi uchun uning tilida tayyorlangan konspekt yoki 
ma’lumotnomali materiallar bilan borish zarur.
Alohida e’tiborni bolg‘usi bitimning yuridik jihatlari - qo‘shma korxonalar va eksport-
import bitimlari haqidagi qonunlar va mintaqaviy hokimiyatlar qarorlariga mos keluvchi 
qonunchilik hujjatlarini olganishga qaratish kerak.
Xorijiy hamkorlarni ko'pincha biz nazarga ilmagan oddiygina narsalar qiziqtiradi, 
masalan, qo‘shma korxona tashkil etilayotgan tumandagi yol qoplamasining sifati.
Muzokaralarni muvaffaqiyatli olib borish uchun birinchi uchrashuv oldidan hamkor 
firma haqidagi barcha ehtimoliy axborotlarni yig‘ish zarur.

---

0 ‘zaro ishonchga erishishda shaxsning jihatlari juda muhim rol o‘ynagani sababli, 
hamkor firmaning rahbari haqida muzokaralar olib borish kerak boladigan shaxslar 
haqida bilib olish Ibydalidir. Va agar firma vakili bilan suhbatda siz uning firmasi 
ishlaridan xabardorlikni namoyon qilsangiz, bu shubhasiz, yaxshi taassurot qoldiradi. 
Muzokaralar mavzusi xususiyatlarini oldindan o‘rganish sherikka yanada samaraliroq 
ta’sir kolsatadi. Hamkor bilan uchrashuvga tayyorgarlik kolayotganda, o‘zining taktik 
yolini belgilab olish zarur. Buning uchun ma’lum laktik yo‘llarni o‘zlashtirish foydalidir, 
ularni muzokaralar borishida qollash mumkin. Muzokaralardagi ruhiy jihatdan asosiy 
vazifa suhbatdoshni ko‘ndirish, uni o‘zingizga zarur narsani qilishni istashiga majbur 
qilishdir. Bunda muzokaralar muloyim ohangda olib borilishi, beadab va qo‘pol usullar 
istisno qilinishi kerak. Ammo muzokaralar o‘tkazishning judayam jiddiy va rasmiy usuli 
ham muvaffaqiyat keltirmaydi. Hech qanday holda ham o‘zi uchun bir tomonlama foyda 
olishga intilish kerak emas. Avvalo, hamkorni o‘z taklifi bilan qiziqtirish zarur. Suhbatni 
shunday olib borish kerakki, sherigingizni o‘zi sizdan nimani eshitishni istayotganligini 
aytsin. Buning uchun muammoga uning nuqtayi nazaridan qarash zarur.
Muzokaralarning muhim jihatlaridan biri — sherikka e’tiborli munosabatdir. Agar siz 
unga o‘zingizni manfaatli eshituvchi qilib ko‘rsatsangiz, bu eng yoqimli xushomaddir. 
Har qanday suhbatdosh muzokaralarda u o‘zining barcha muammolarini aytib bolguncha 
uni indamasdan eshitadigan sabrli eshituvchi mavjud bolishidan mamnun boladi. 
Suhbatni fikrlarga qarama-qarshilik bolgan masalalardan boshlamaslik kerak. Suhbatdosh 
muzokaralarning boshidanoq «ha» deb javob berishi va uni iloji boricha «yo‘q» so‘zidan 
to‘xtatib turish zarur. Kishilar suhbatni aql bilan oddiy mavzudan boshlashlari tasodifiy 
emas, masalan, ular ob-havo haqida fikrlar almashadilar, qoidaga ko‘ra, bunda nuqtayi 
nazarlar mos keladi. Yoki tasdiqli javobni oldindan bilgan holda savol berish mumkin. 
Yana hamkorning taklifiga salbiy javob qaytarishga shoshilish kerak emas.
D.Kornegi qoidasiga kola kishilarni sizga kerakli nuqtayi nazarga moyil qilishga imkon 
beruvchi qoidani kolsatadi: ya’ni «boshqalarning fikrlari va istaklariga hamdardlik 
munosabatida boling». Maqtovdan keyin yoqimsiz so‘zlarni aytish psixologik to‘g‘ridir. 
D.Kornegi umuman tanqidga qarshi, chunki uning fikriga kola, u nafaqat kutilgan 
natijani bermaydi, balki vaziyatni chigallashtiradi. Agar sizda suhbatni borishida 

---

qiyinchiliklar vujudga kelsa, e’tiborni nuqtayi nazarlarga emas, manfaatlarga qarating. 
Ehtimol, sizlarda manfaatlar umumiydir. Agarda muzokaralar muhiti murakkablashib 
ketsa, uni yumshatish uchun barcha narsalardan foydalanish kerak. 0‘z vaqtda aytilgan 
hozirjavoblik yoki hazilomuz gap vaziyatni yumshatadi. Har qanday muzokaralarda ham 
boshqa tomonni metin sifatida qabul qilish kerak emas, chunki u turli kishilardan tashkil 
topadi. Buning ustiga, bir kishi bilan muloqot qilib turib ham, uning shaxsi ko‘p 
qirraliligini esdan chiqarmang va siz u bilan kelishib olishingiz mumkin. Bunda har 
qanday axborotni ham so‘z bilan ifodalash mumkin emas. Muloqotda noverbal (so‘zsiz) 
vositalar muhim rol o‘ynaydi. Tajribali odam, o‘z suhbatdoshini kuzata turib, juda ko‘p 
narsani bilib olishi mumkin. Qol berib kolishish har qanday uchrashuvning muqarrar 
belgisi hisoblanadi. Uning ayniqsa intensivligi va uzoqligi juda axborotli bolishi mumkin. 
Judayam quruq qollarning juda qisqa, sust qol berishi befarqlikdan darak berishi 
mumkin. Aksincha, nam qollar kishilardagi kuchli hayajonlanishdan darak beradi. 
Tabassum va yoqimli qarash bilan boladigan davomli qo‘l berish do‘stona munosabatni 
namoyon qiladi. Muzokara ishtirokchilari ko‘pincha imo-ishoralardan foydalanadilar. 
Turli xalqlarda u yoki bu imo-ishora turli tushunchalarga ega. E’tiborni gavdaning 
holatiga ham qarating, u ham mazmunli bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, ishga doir 
uchrashuvlar vaqtida o‘z harakatlari va mimikasini nazorat qilishni bilish lozim. 
Xorijiylar bilan birinchi suhbatga tayyorlanishda rasmiy uchrashuv va muzokaralarni 
aniq farqlay olish zarur.
Muzokaralarga uvetyura boluvchi rasmiy qabul borishida firma rahbariyati — Prezident 
yoki boshqaruv raisi diplomatik suhbat olib boradi, uning maqsadi — o‘zaro tushunish 
muhitini yaratishdir. Keyin Prezident yoki boshqaruv raisi ketadi, bu ish bo‘yicha 
maslahat va muzokaralarni boshlanishidan darak beradi. Bahslar qanchalik cho‘zilmasin, 
hamkorlar qanchalik epchil bolmasinlar, o‘zini tuta bilishlik, toqatni saqlash, tovushni 
kolarmaslik, tanbehlar bermaslik, zarda bilan xonada yurmaslik kerak. Muzokaralar 
borishini o‘zi tomoniga o‘zgartirishga harakat qilib, ba’zida vakillarimiz ishlatadigan 
hiylaga murojaat qilmaslik kerak: ular kimdir ularga bitimning foydaliroq shartlarini 
taklif qilganligini aytadilar. Jiddiy ishbilarmonlik doiralarida bu tovlamachilik (shantaj) 
va beadablik hisoblanadi. Tadbirkorlarga ko'pincha olgan muzokaralar detallarini eslab 

---

qolishni istamaslik pand beradi. Ulardan ko‘pchiligi umumiy natijalarni boshda saqlab 
qolish yetarli deb hisoblaydilar. Va muzokaralarning keyingi bosqichlarida noqulay 
ahvolga tushib qoladilar. Shuning uchun muzokaralar tugaganidan so‘ng rahbar yoki u 
tomonidan ma’lum vakil suhbatni batafsil yozib borishi kerak. Muhim mayda-chuydalar, 
ya’ni sheriklar uchun sovg'alarni taqdim etishni ham esdan chiqarmaslik kerak. Etiketga 
muvofiq, birinchi uchrashuvda mehmonlar emas, balki mezbonlar sovg‘a beradilar. 
Shuning uchun albatta xorijiy vakilga unga hurmatli mehmon sifatida qaraganligi va 
uzoq moljallanganligini belgisi sifatida nimanidir sovg‘a qilish zarur.
Keyingi uchrashuvlarda sovg‘alarni almashtirish majburiy boladi. Sovg‘alarni xarid qila 
turib, u kimga berilishini aniq tasavvur qilish kerak. Sovg‘alar ranglar bo‘yicha qat’iy 
taqsimlanadi.
Muzokaralar bo‘yicha hamkorlar bilan birga ko‘ngilochar muassasalarga ishchi 
muzokaralar tugagandan keyin borish foydali shartnoma tuzishga intiluvchi tadbirkor 
faoliyatining ajralmas qismidir. 0 ‘z mamlakatida bolgan yoki muzokaralarning 
tashabbuskori bolgan kishi ko‘ngil ochishga taklif qiladi va barcha xarajatlarni qoplaydi. 
Norasmiy sharoitlarda, restoran va barlarda, stol ustidagi muzokaralardagi bahslar davom 
ettiriladi, faqat ochiqroq va tavakkalroq. Bu faqat yaxshi odobning qoidasi bolib sherik 
bilan shaxsiy munosabatlar olnatishning yolidir, ular biznesda muhim rol o‘ynaydi. 
Idorani bezatish ham muhim ahamiyatga ega. Gap shundaki, firmaning imidji, har bir 
xodimning obrazi kasbiy ishbilarmonlik, ma’naviy va tashqi estetik ta’riflardan vujudga 
keladi. Xuddi ularni munosib birikishlari tufayli mijoz va hamkorlarda firmaning 
ishonchliligi va raqobatbardoshligi tasavvuri yaratiladi, bu uning uzoq muddatli 
muvaffaqiyati va gullab-yashnashini kafolatlaydi. Nutqimiz va tashqi kolinishimiz 
istiqbolli hamkorlik obrazi haqidagi tasavvurlarga mos kelishi kerakligiga o‘xshash, ish 
xonasining interyeri ham ishbilarmonlik etiketi sohasiga kiradi. Siz insonlarni qabul 
qilayotgan xona ularda yaxshi tasavvur qoldirishiga intilishingiz kerak. U sizning 
muassasangizda qabul qilingan me’yorlarga hamda firma doirasi va faoliyat turidagi 
sizning holatingizga mos kelishi kerak. Idora interyeriga asosiy talab barcha umumiy 
foydalanish joylarining ozodaligi, firma xodimlariga o‘z ishi bilan unumli shug‘ullanish 
imkoniyatini beruvchi xizmat xonalari qulayligidan iboratdir.

---

Esdan chiqarmangki, o‘z faoliyatini amalga oshirish uchun ko‘proq qulayliklarni yarata 
turib, har qanday ishda ham dam olish talab qilinadi, shuning uchun siz ishdan 
uzoqlashib, qandaydir estetik rohat oling. Buning uchun idoraning devorlari, deraza 
pardalari, gullar, devorlardagi rasmlar eng yuqori didn i ng talabiga mos kelishi haqida 
harakat qiling. Bularning barchasi qanchalik did bilan tanlab olingan bolsa, ularga qarash 
shunchalik uzoq vaqt jonga tegmaydi, ular shunchalik kamroq o‘zgartiriladi. Ayniqsa 
mebelga jiddiy qarash lozim. Asosiysi uning vazifaviy belgilanishi: u qulay, xodimlar 
ishi xarakteriga mos kelishi, idora inshootini haddan tashqari toldirib yubormasligi, 
keluvchilarda yaxshi tasavvur hosil qilishi kerak. Idoradagi mebel bir xil uslubda bolishi 
maqsadga muvofiqdir. Agar bunday imkoniyat bolmasa, mavjud mebelni shunday 
guruhlash kerakki, har bir xonada bi r xil uslubdagi mebel bolsin. Maxfiylikni ta’minlash 
uchun, inshootni shunday jihozlash kerakki, «unda begona ko'zlar va quloqlarsiz» ishlash 
mumkin bolsin. Ko‘pgina firmalarda muvaffaqiyatli faoliyat olib borilishi uchun har bir 
xodimni ishonchli yolglzligi zarurligi tushuniladi. Ba’zi bir firmalarda xizmatchilar 
uchun xonalarni oynali to‘siq bilan ajratadilar. Ular ham kolishni va ham tovushni 
boshqalardan ajratilishni yaratadilar, bunda ham xona xo‘jayini va tashqarida ishlovchilar 
uchun ham ochiqlik hissi saqlanib qoladi. Ish xonalarida oddiy tartibga rioya qilish kerak. 
Tartibsizlik mehnatni samarasiz qiladi, kompaniya haqidagi fikrni buzadi. Xizmat 
xonasida unga butunlay yol qo‘yib bolmaydi, chunki ishbilarmonlik etiketining 
qoidalaridan biri shunday deydi: «tadbirkor vaziyatni nazorat qiluvchi kishi kabi kolinishi 
kerak». Ta’kidlash kerakki, ishbilarmonlik etiketining milliy xususiyatlari mavjud. Shu 
munosabat bilan xorijiy hamkorlar bilan barqaror ishga doir aloqalarni yolga qo‘yish 
uchun nafaqat yuqorida keltirilgan ishbilarmonlik etiketining oddiy qoidalariga rioya 
qilish, balki o‘zini aloqa olnatilayotgan mamlakatning odoblariga muvofiq tutish zarur.
AQSHda e’tiborni hamkorning maqsadlariga va sizning bu maqsadlarga erishishdagi 
yordamingizga qaratish tavsiya etiladi. Amerikacha biznesning umumiy tamoyili foyda 
olishdir. Sizning birgalikdagi harakatlaringizning maqsadi yaqin va uzoq bo‘lishi 
mumkin. Agar sizning takliflaringiz muhim maqsadga erishishga yordam bersa, unda ular 
amerikalik hamkorni albatta qiziqtiradi. Ammo bu takliflar faqat haqiqiy bolishi kerak. 
Amerikalik hamkorni qidirishda, sizning fikringizcha, ular bilan ishlash foydali bolgan 

---

10-15 firmani tanlab oling. Katta va mashhur firmalarni tanlashga harakat qilmang, 
chunki ular odatda ko‘pgina xuddi shunday takliflarga ega boladilar va siznikini nazarga 
olmasliklari mumkin. 0 ‘zingizning faraz qilayotgan sherigingiz haqida iloji boricha 
ko‘proq ikkinchi darajali axborotlarni xabar qiling. Ishga doir muzokalardan oldin 
istalgan natijani belgilab oling. Suhbatni shunday rejalashtiringki, u sizning asosiy 
vazifalaringiz va afzalliklaringizga tegishli bolsin, uchrashuvni tashkil etishga harakat 
qiling. Buyuk Britaniyada mahalliy firmalar bilan ishga doir aloqaga kira turib, ingliz 
biznesining o‘zga xosligini hisobga olish zarur.
Muzokaralarni muhokama mavzusida emas, balki sof insoniy muammolar ob-havo, sport, 
pullardan boshlang. Ingliz hamkorni o‘zingizga moyil qiling, unga insoniy qadriyatlar siz 
uchun agar tijorat manfaatlaridan yuqori bolmasa ham, juda bolmaganda ularga teng 
ekanligini kolsating. 0‘zingizni Britaniya xalqi va bu xalq qollab-quvvatlaydigan 
g‘oyalarga yaxshi moyil ekanligingizni kolsatish zarur. Barcha savollar puxta va aniq 
bolishi kerak. Suhbat vaqtida hamkoringizning moyilliklari va odatlarini bilib olishga 
harakat qiling. Shuni anglab olish muhimki, hamkorni o‘zingizga moyil qilib, u bilan 
aloqa o‘rnatib, siz hozirgi paytda nafaqat o‘zingizga ishga doir hamkorni topasiz, balki 
shuning bilan kelgusida sizga va sizning korxonangizga katta foyda keltiruvchi uzoq 
muddatli ishga doir o‘zaro munosabatlarni o'rnatish uchun asos yaratasiz.
Har qanday ingliz firmasining muzokaralardagi o‘rni, qoidaga ko‘ra qattiqdir. 
Muzokaralar ko‘p sonli dalilli, ma’lumotnomali va statistik materiallarni jalb qilish bilan 
olib boriladi. Har bir pozitsiya hisoblab chiqiladi, shartnomaning har bir detali, har bir 
parametri qat’iy qayd etiladi. Nafaqat shartnoma bilan bog‘liq barcha narsalar, balki 
ishga doir hamkorlikni yanada rivojlantirishga qaratilgan faoliyat, xususan ehtimol 
bo‘lgan bitimlarni tuzish istiqbollari, ishlab chiqarish va sotish sohasidagi hamkorlik 
qilish imkoniyatlari ham kelishib olinadi va belgilanadi.
Yaponiyada tadbirkorlarning ishbilarmonlik etikasi G‘arbning ishbilarmonlik dunyosi 
qoidalari va me’yorlaridan katta farq qiladi. Yapon biznesi vakillari bilan tanishuv albatta 
tashrif kartochkalarini almashtirish bilan boshlanadi. Agar uzatilgan tashrif kartochkasiga 
javoban siz o‘zingiznikini bermasangiz, bu narsa yapon tadbirkorini o‘ylantirib qo‘yishi 
va hatto xafa qilishi mumkin. Firma rahbari bilan uchrashuv va muzokaralarda juda aniq 

---

bolish kerak. Yaponlar kechikishlarga, ular qanday sabablarga kola kelib chiqqan 
bolishiga qaramay, yomon munosabatda boladilar. Agar siz o‘z vaqtida kela olmasangiz, 
bu haqida yapon tomonini ogohlantirishingiz, uchrashuv vaqtini esa kechroq vaqtga 
qisqartirishingiz kerak, chunki uchrashuv bo‘yicha hamkoringizda boshqa ishlar bolishi 
mumkin. Yaponlar bilan uchrashuvda qol berishdan qoching, ular ta’zim qilishni afzal 
koladilar. Yaponiya ishbilarmon kishilarining an’analariga kola, suhbatdoshning nuqtayi 
nazarini oxirigacha, so‘zini bolmasdan va hech qanday fikr bildirmasdan e’tibor bilan 
tinglash kerak. Muzokaralardagi yapon tomoni vakili suhbat vaqtida bosh irgltishi 
mumkin. Ammo bu sizning fikringizga qo‘shilaman degani emas, balki sizni tushundim 
deganidir va bu ham ish shu onda bajariladi degani emas. Yaponlarda qarorlar qabul 
qilishning an’anaviy tizimi («ringi») mavjud, uning mohiyati shundaki, muammoni 
muhokama qilish, kolib chiqish va muvofiqlashtirishga shaxslarning katta davrasi — 
firma rahbariyatidan tortib to oddiy xodimgacha jalb qilinadi, bunga ko‘p vaqt ketadi. 
Ushbu bosqichda qarorlarni bajarishning aniq yollari belgilanadi. Shuning uchun yapon 
tomonining qarori hamma vaqt ham amalga oshadi va samaralidir. Siz xayrixoh, 
ishbilarmon, samimiy, mehribon, ulfatli ekanligingizni ko‘rsating — bu alomatlar 
ayniqsa yaponlarga yoqadi, chunki ko‘pincha ularga shu yetishmaydi. Maslahatimiz 
oddiy: suhbatdoshingizning ko‘nglini qoldirmang.