D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

Unga mos zararsizlik nuqtasi 
K
 - f r [ ^ J =
t
bo‘ladi. Foyda funksiyasi 
P = R x 
-
C 2 = - F t
+
[l 
-
((l 
+ 
y )
x 
Vlk
/
R
lk)]* /?, 
ga mos marjinal foyda esa [l -
(0
+ / ) x 
V[k
/ 
R t t
)] ga o ‘zgaradi.
l - j a d v a l
Real sektor tarm oqlari bo‘yicha biznes subyektlarida tovar va
xizm atlar narxi pasayishi natijasida zararsizlikka erishish va
marjinal foydaning o‘zgarishi
T ovar v a xizm atlar 
narxi pasayishi, % da
savdo
sanoat
qurilish
maishiy
xizm at
0,31
0,52
0,61
0,25
0
0,074
0,327
0,363
0,377
1,12
0,57
0,64
0,32
3
0,04
0,306
0,344
0,358
4 8

---

-9 ,9 7
0,68
0,74
0,37
J
-0 ,0 0 5
0,269
0,309
0,324
8
-0 ,6 2
0,97
1
0,49
-0 ,0 9 3
0,206
0,249
0,265
10
- 0 ,3
1,88
1,68
0,79
- 0 ,2 1 4
0,117
0,166
0,183
12
0,19
-8 2 ,7 2
6,08
2,28
- 0 ,3 8
-0 ,0 3
0,052
0,072
15
0,14
-1 ,6 4
-3 ,2 2
-2 ,1
-0 ,6 2 3
- 0 ,1 8
-0 ,1 1 5
-0 ,0 9 2
1-jadvalda turli tarm oqlar bo‘yicha xarajatlaming turli darajada 
o ‘zgarishlariga muvofiq zararsizlik darajalari va m aijinal foyda 
miqdorlari aks ettirilgan. Unga k o ‘ra, savdo sohasida xarajatlar 5 
foizga qadar oshguncha faoliyat yuritish mohiyatlidir. Xarajatlar 5 
foizga etgandan keyin savdoda faoliyat yuritish zararli bo‘lib qoladi.
Qolgan uch soha b o ‘yicha esa xarajatlam ing qimmatlashuvi 15 
%ga yetguncha faoliyat yuritish foydalidir. Ishlab chiqarish va 
qurilishda xarajatlar narxi 10% dan oshib ketsa, ishlab chiqarish 
hajmini zararsiz darajaga yetkazish uchun mos ravishda 1,25 va 1,17 
martaga oshirish lozim bo ‘ladi, bunda marjinal foyda ham mos 
ravishda 2,4 (0,327/0,135) va 1,9 (0,363/0,182) marta pasayadi.
Maishiy xizmatda esa xarajatlar qimmatlashuvi 12 % dan oshsa, 
zararsizlikka erishish uchun ishlab chiqarishni 1,06 m arta oshirish 
zarur va bunda marjinal foyda 3.6 (0,377/0,103) marta pasayadi, 
10%da esa marjinal foyda pasayishi 1,9 (0,377/0,199) martani tashkil 
etadi. Mazkur tahlil tarmoqlar zararsizlik nuqtalarining xarajatlar 
qimmatlashuviga sezgirligi tahlili deb ataladi va tahlil natijalariga 
muvofiq bizda mavjud m a’lumotlarga ko ‘ra tahlil qilingan 4 tarmoq 
bo‘yicha xarajatlar bahosi oshishiga eng chidamli tarmoq maishiy 
xizmat sohasidir. Eng chidamsiz tarmoq esa savdo faoliyati bo‘lib, 
qurilish va ishlab chiqarish sohalari chidamlilik darajalari bo‘yicha 
mos ravishda ikkinchi 
va uchinchi o ‘rinda. 
Bu m a’lumotlar 
investorlarga qaysi sohalarga pul qo ‘yilsa, pulning tez qaytib kelishi 
ta’minlanishi, foyda darajasi esa yuqori bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatib 
beradi. Davlat organlariga esa fiskal siyosatni yuritishda soliq soliq 
stavkalarini belgilash kabi qaromi qabul qilishda qaysi tarmoqlarga
4 9

---

ko‘proq va qaysilariga kamroq soliq stavkasi o ‘m atilsa maqsadga 
muvoflq bo‘lishini k o ‘rsatadi. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, 
savdo sohasi xarajat qimmatlashuviga eng chidamsiz deb topilgan 
bo‘lsa-da, bu soha ish boshlanishidan oldin dastlabki sarmoyani eng 
kam talab qiluvchi, qurilish esa eng k o ‘p talab qiluvchi tarmoq bo‘lishi 
mumkin.
Xuddi yuqoridagiday tahlilni kutilmaganda talabning pasayishi 
tufayli ishlab chiqargan mahsulotimizga baho darajasining pasayib 
ketishi oqibatida sodir b o iad ig an zararsizlik va maijinal foyda 
darajalarining o ‘zgarishi uchun ham amalga oshirish mumkin. Endi 
faraz qilaylik, kutilmaganda narxlar 5% ga pasaydi, u holda zararsizlik 
va marjinal foyda darajalari qanday o ‘zgaradi?
Xarajat funksiyasi C, 
= F{ + [v^
]x /?, bo‘lganida unga mos 
$
. 
F
zararsizlik 
nuqtasi 
foyda 
funksiyasi
P = R\ - C x = - F t
+[l-(/ R lk
)]*/?, 
va unga mos maijinal foyda
ga teng bo‘ladi. Agar narx 8% ga pasaysa, daromad 
ham natural ishlab chiqarish hajmi o ‘zgarmagan holda 5% ga pasayadi, 
y a’ni 
R2 =
(1 - /) /? , . 
R 
ga 
b o g iiq
xarajat 
funksiyasi 
C2 = Ft +\yik/R u ] ^R = Fx
+ [Fu /( l- £ ) * /? 1Jt]x/? ga 
mos 
zararsizlik
r
r
«
nuqtasi 
R
‘ = — r—~— , = —T— —!------ , b o iib , zararsizlik darajasi K
2
/R 2k
ga teng b o ‘ladi va marjinal foyda MR2=[i -
(v,t /R
2t)]=[i - 
(v
tl/(i 
-S)R
U)] ga 
qisqaradi.
Endi yuqoridagi tarmoqlar biznes subyektlari faoliyati bo ‘yicha biz 
amalga 
oshirgan 
barcha tahlillarimiz 
va 
ulam ing 
natijalarini 
umumlashtirib tarm oqlar jozibadorligini baholaymiz (2-jadval).
Tahlillarim izga ko‘ra, jozibadorlik bo ‘yicha maishiy xizmat 
birinchi, qurilish ikkinchi, ishlab chiqarish uchinchi, savdo to‘rtinchi 
o ‘rinlami egalladi. Demak, kichik biznesni maishiy xizm at sohasida 
amalga oshirish imkoniyatlari katta. Shuningdek, nisbatan qurilish va 
ishlab chiqarishda ham tadbirkorlikni amalga oshirish imkoniyatlari 
boshqa tarm oqlarga qaraganda ancha yuqori hisoblanadi.
50

---

2 - ja d v a l